Camiyyatla sosial mühit münasibatlarinin formalaşması

Camiyyatla sosial mühit münasibatlarinin formalaşması

Camiyyatin, coğrafi mühitin qarşılıqlı tasiri istehsalın va camiyyatin inkişafı, ahalinin artması, yaşayış saviyyasi, onların tabii mühita göstardiyi tasir dairasinda formalaşır va harakat edir. İstehsalın arazi taşkili tabii resurslara asaslanan sanaye müassisalarinin inkişafına, tabiata va onun sarvatlarina tasir edir. İstehsal olunan tabii sarvatlarin çox hissasi istifada zamanı müxtalif tullantı halında yenidan onun özüna qaytarılır ki, bu da tabiatin saflığına manfi tasir edir. Camiyyatin inkişafı ila coğrafi mühit arasındakı alaqa ahalinin sayı,takrar istehsalı, miqrasiyası, amak ehtiyatlarından istifada saviyyasi, şahar va kand ahalisinin miqdarı, istehsal- emal-daşınma-istehlak alaqalarinin takmillaşmasi, coğrafi rayonların maskunlaşma saviyyasindan çox asılıdır. Camiyyatin coğrafi mühita tasiri, tabii resurslardan istifada, onların mühafizasi mürakkab va çoxcahatlidir.

Sosial-iqtisadi amillar içarisinda demoqrafik siyasıtin, urbanizasiya saviyyasinin tasiri böyükdür. Ümumiyyatla demoqrafik proses va ya ahali artımı üç amilla saciyyalanir. 1.Bioloji amil, 2.Demoqrafik amil, 3.Sosial-iqtisadi,madani va psixoloji amil.

XX asrin ortalarından ETT-nin süratlanmasi mahsuldar qüvvalarin inkişafına, insanların amak faaliyyatinin genişlanmasina müsbat tasir göstarmişdir. Tabiata tasiri qüvvatlandiran elm-texniki taraqqi tabiati mühafiza problemini yaratmış, biosferda barqarar olmuş qarşılıqlı ekoloji inkişaf va alaqalar pozulmuşdur.

İqtisadiyyatın inkişaf saviyyasi ıla ekoloci sistemlarin qarşılıqlı alaqasi atraf mühitin vaziyyatindan daha çox asılıdır. Hazırda ekoloci-iqtisadi, sosial-iqtisadi, iqtisadi-demoqrafik va başqa alaqalar «tabiat-jamiyyat-insan» sisteminda daha da kaskinlaşmişdir. Ölkanin iqtisadi va sosial inkişaf planı sosial-iqtisadi va ekoloci-iqtisadi problemlarin kompleks halli yolu ila müayyan edilir. Sosial-iqtisadi sistemlarda atraf mühitin keyfiyyatindan aşağıdakılar asılıdır:

• 
  ahalinin real galirlarinin artımı, galirlarin quruluşunun takmillaşdirilmasi, bölünmasi, differensasiyası va galirlarin nisbati, hamçinin talabatın tak-tak va ijtimai formalar nisbatinda taminatı;
  
• 
  ahalinin arzaq mahsulları ila taminatı masalasinin halli;
  
• 
  manzil probleminin halli;
  
• 
  tahsilin inkişafı;
  
• 
  ahalinin sağlamlığının mühafizasi, tibbi yardımın takmillaşdirilmasi, ahalinin istirahatinin taşkili.
  

Tabii sosial-ekoloji problemlar va onlarla mübariza formaları

Hazırda ölkanin sosial-iqtisadi inkişafının möhkamlandirilmasi, ekoloji potensialdan istifadanin vaziyyatinin yaxşılaşması tabiatlan istifadanin ekoloji-iqtisadi sistemlarinin son nati- casi kimi müayyanlaşmayib. Tabiatdan istifadanin effektliliyinin yüksaldilmasinin praktiki halli ekolojit-iqtisadi sistemlarda müxtalif qarşılıqlı alaqalarin birliyinin nazarda tutulmasından ibaratdir.

Respublikamızda va dünya ölkalarinda sistemli-statistik tadqiqatların keçirilmasi göstarir ki, iqtisadiyyatın saviyyasi va ekoloji sistemlarin vaziyyati hazırda va galacakda da bir-biri ila qarşılıqlı alaqadardır. Hamin qarşılıqlı alaqanin möhkamliyi dünyanın ayrı-ayrı regionlarında atraf mühitin vaziyyatina antropogen manfi tasirlar naticasinda pislaşmalarin va garginlaşmalarin getdikca artmasından asılıdır. Bela qarşılıqlı tasir yaxın zamanlarda lokal xarakter daşıyırdısa hazırda tasarüfat faaliyyatinin genişlanmasi naticasinda regional va qlobal dayişkanliya sabab olmuşdur.

Sosial-iqtisadi va sosial-demoqrafik masalalarin halli resursların takrar istehsalının samaraliliyindan daha çox asılıdır. Resursların takrar istehsalı ekoloji sistemlarin inkişafının müxtalif kamiyyat va keyfiyyat saviyyasindaki dövrü va takrar olunan proseslarin macmusudur.

Sosial-iqtisadi va iqtisadi-demoqrafik proseslar elmi proqramlaşmaya va optimal planlaşmaya çatin uyğun galir. Ona göra da sosial-iqtisadi va iqtisadi-demoqrafik alaqalarin müayyan olunmasında sarvatlarin mahdudluğu, onların ahamiyyati atraf mühitin vaziyyatinin dayişmayi yolu ila müayyan olunmalıdır.

Qlobal ekoloji krizislarin artması şaraitinda ekoloji tahlükasizlik problemi ön plana keçir. Har 12-13 ildan bir tabii mühita antropogen tazyiqin hacmi ikiqat artır. Ona göra da hamin hadisalarin aradan qaldırılması üçün ekoloji-iqtisadi me-xanizmlarin yenidan hazırlanması talab olunur.

Ekoloji tahlükasizlik iqtisadi tahlükasizliyin tarkib hissasi hesab olunur. İqtisadi tahlükasizlik milli iqtisadiyyatda takrar istehsalın genişlanmasi, istehsalın asas faktorlarının – amak, kapital va tabii resursların samarali va effektiv istifadasi yolu ila tamin oluna bilar. Tabii mühit aşağıdakı funksiyaları yerina yetirir.

• 
  istehsalın maddi faktoru;
  
• 
  istehsalın ictimai şaraiti;
  
• 
  istehsalın subyektiv faktoru kimi insanın hayat faaliyyati üçün sağlam tabii şaraitin tamin olunması.
  

Demoqrafiya va urbanizasiya problemlarinin sosial iqtisadi amillari

Urbanizasiya şaharlarin kand sahalarinin va ahalisinin hesabına böyümasi va inkişafı ila baş veran va ictimaiyyatın inkişafının yüksaldilmasina yönaldilmiş tarixi prosesdir.

Müasir şahar takca külli miqdarda insanların yaşayış mantaqasi yox, o, hamçinin atraf mühita tasir edarak onun dayişmasina sabab olan güclü bir sistemdir. Milyon ahalisi olan ilk şahar 3000 il bundan avval (eramızdan avval 44-10-cu illarda) Yuli Sezar vaxtında Roma olmuşdur. Şaharlarin yarandığı tarixdan atraf alamin mühafizasi qaydaları mövcud olmuşdur. Sanayeda baş vermiş inqilab urbanizasiya prosesini süratlandiran asas amillardan biri olmuşdur.

. 1800-cü ilda dünya ahalisinin yalnız 3 faizi şaharlarda yaşayırdı. XX asra qadar hatta iqtisadi cahatdan inkişaf etmiş ölkalarda bela ahalinin aksariyyati kand yerlarinda yaşayırdı. Onların asas yaşayış talabatını kand tasarrüfatı ödayirdi.

BMT-nin malumatına asasan minilliklar arzinda ahalinin artımı çox lang getmişdir. Neolit dövründa dünyanın ahalisi 6-10 mln taşkil etmişdir. Bu dövrda ahali artımı 0,002%-a qadar olmuşdur. Yalnız axırıncı yüzillikda bu raqam 0,1 faiza çatmışdır. Yeni eranın avvalinda planetda yaşayan ahalinin sayı 300-400 mln-a çatmışdır. 1800-cü ilda bu raqam bir milyard nafara qadar olmuşdur. 1930-cu ilda ahalinin sayı 2 mlrd-a; 1960-cı ilda 3; 1975-ci ilda 4; 1987-ci ilda 5; 2000-ci ilda 6 – milyard nafar, 2012-ci ilda isa 7 milyard nafar olmuşdur.

BMT-nin malumatına göra 2050-ci ilda yer üzarinda ahalinin sayı 9 mlrd-a çatacaqdır. Ümumiyyatla inkişafda olan ölkalarda ahalinin sayının 2050-ci ilda 4,8 mlrddan 7,8 mlrda çatacağı gözlanilir. Bela artım bir çox problemlarin yaranmasına sabab olacaqdır. Bu problemlara, qida mahsullarının çatışmaması, ekoloji-krizis va s. aid etmak olar. Eyni zamanda ekspertlar 30 ölkada ahalinin sayının azalacağı fikrini irali sürürlar. Bu ölkalara Almaniya, Yaponiya, Rusiya da daxil edilmişdir.

Urbanizasiya prosesi demoqrafik artıma nisbatan daha suratla inkişaf edir. 2000-ci ilda milyonçu şaharlarin sayı 300-a çatmışdır. Taxminan hamin şaharlarin yarıdan çoxunun ahalisi 3 mln-dan artıqdır.2000-ci ilda Berlinda keçirilmiş “Urban XXI” beynalxalq konfransında qeyd olunmuşdur ki, yer üzarinda ahalinin çox hissasi şaharlarda yaşayacaqdır. Yaxın 25 il arzinda şahar ahalisinin sayının 5 mlyd artacağı, har beş nafardan üçünün şaharlarda yaşayacağı gözlanilir. Bu illarda milyonçu şaharlarin va 27 meqapolislarin (ahalisi 10 mln-dan çox olan şaharlar) böyük hissasi inkişafda olan ölkalarda olacaqdır.

İri şaharlarda ekoloji vaziyyatin gargin olması oraya olan atropogen tasirin yüksak olması va ahalinin sıxlığı ila alaqadardır. Bir çox şaharlarda ahalinin sıxlığı optimal haddi aşaraq 3000 adam / hektara çatmışdır. Bu say hala artmaqda davam edir. İstehsalın, energetika va kommunal tasarrüfat sahalarinin inkişafı texnogen tasirin artmasına sabab olur.