Canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
GĠRĠġ Biomexanika canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının nəzəri əsasını təĢkil edir, idmançıların fiziki, texniki hazırlığını əsaslandırır. Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin öyrənilməsi nəticə etibarilə hərəkət əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ üsullarının axtarıĢına yönəlir. Biomexanika elmi bir tədris fənni kimi toplanmıĢ biliklərlə xarakterizə olunur. Bu biliklər müəyyən sistemdə - biomexanika nəzəriyyəsində formalaĢır. Bununla bərabər, yeni biliklərin alınma üsulları iĢlənib hazırlanır, bu isə biomexanika metodunu təĢkil edir. Nəzəriyyə və metod müvafiq anlayıĢ və qanunlarla ifadə olunur və biomexanikanın məzmununu aĢkara çıxarır. Ġnsan hərəkətlərini tədqiq edərkən onun bədəninin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edirlər. BaĢqa sözlə, bədənin biomexaniki xüsusiyyətlərinin ölçüləri nisbətini, kütlə bölgüsünü, oynaqların mühərrikliyini və bütün bədənin, onun hissələrinin ağırlıq mərkəzini qeyd edir. Kinematik (məkan, vaxt, məkan-vaxt) və dinamik (ətalət, qüvvə, enerji) xüsusiyyətləri mexaniki qanunları tətbiq etməklə öyrənilir. 1. Biomexanika fənni və metodu Biomexanika elmi canlı orqanizmin anatomik-fizeoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, mexanika qanunlarına əsasən heyvan və insanın fəal hərəkətlərini, onların meydana çıxma səbəblərini və dəyiĢikliklərinin gediĢini, həmçinin hərəkət zamanı bədən vəziyyətlərinin saxlanılmasını öyrənir. Fiziki hərəkətlərin biomexanikası isə biomexanikanın bir Ģaxəsi olub, insanın hərəkətlərini idman məĢğələləri zamanı öyrənir. Bu elmin əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin texnikasını, hərəkətlərin baĢ vermə səbəblərini, yəni onların icra olunma üsulunu, effektliyini öyrənməkdir. Ġdman biomexanikasında öyrənilən insanın mexaniki hərəkətləri xarici qüvvələr (ağırlıq, sürtünmə, zərbə və s.) və həmçinin daxili qüvvələrin (əzələlərin dartma qüvvəsi) təsiri altında baĢ verir. Ġnsanın əzələləri isəmərkəzi sinir sistemi vasitəsilə idarə olunur. Odur ki, canlı təbiətin hərəkətlərini tam baĢa düĢmək üçün, nəinki hərəkətlərin mexanizm öyrənmək həm də onların biologiyasını aydınlaĢdırmaq lazımdır, çünki əsas xüsusiyyətlər mexaniki qüvvələrin səbəblərini təyin edir. (Məsələn, insanın hərəkətlərinin Ģəraitə uyğunlaĢması səbəblərini, hərəkətlərin təkmilləĢmə üsullarını, yorğunluğunu, təsirini və s.) 2. Hərəkət haqqında əsas anlayıĢlar Məlumdur ki, orqanizmin hüceyrələrində baĢ verən müxtəlif kimyəvi və fiziki tənəffüs, qidanın həzmi və xaric edilməsi, bədənin və onun hissələrinin bir-birinə nisbətən müəyyən fəzada yerlərini dəyiĢməsi, mürəkkəb sinir fəliyyəti və s. Bütün bunlar materianın müxtəlif formaları hərəkətləridir. Sadə hərəkət formaları olan mexaniki, fiziki və kimyəvi hərəkət formaları həm canlı, həm də cansız təbiətdən müĢahidə edir. Mürəkkəb formalarına isə bioloji (bütün canlılar aləmi) və sosioloji (ictimai münasibətlər, düĢünmə) əlaqələr aiddir. Hər bir mürəkkəb hərəkət forması özündə daha sadə hərəkət formalarını birləĢdirir. Ġnsanın hərəkət əməliyyatları, hansı ki, idman biomexanikasında öyrənilir, bunları mexaniki hərəkətlərdir. Lakin bu hərəkətlər daha yüksək hərəkət formalarının iĢtirakı ilə icra edilir. Ona görə də bioloji mexanikə (biomexanika) cansız cismlərin biomexanikasından keyfiyyətcə fərqlənərək ondan daha geniĢ və daha mürəkkəbdir. Ümumiyyətlə, həyatın əsas Ģərti, canlı orqanizmin onu əhatə edən mühitlə qarĢılıqlı olan əlaqəsidir. Bu qarĢılıqlı əlaqədə hərəkət fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Biomexanika insanın hərəkətlərini bədənin fəal hərəkətləri ilə vəziyyətlərinin qarĢılıqlı əlaqəsi sistemi kimi öyrənir. 3. Biomexanikanın ümumi və xüsusi məsələləri Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin öyrənilməsinin ümumi məsələsi qarĢıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün təsir edən qüvvələrin effektliyini, onların icra olunma üsulunu qiymətləndirmək və nəticədə hərəkət əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ üsullarını tapmaq və onlardan səmərəli istifaə etməyi bacarmaqdan ibarətdir. Bundan ötrü, hərəkət zamanı təsir edən qüvvələrdən hansıların xeyirli iĢ gördüyü, onların mənĢəyi və təsir etdiyi sahə təyin olunur. Bu, eyni zamanda mənfəətsiz iĢ görən və mənfəətli qüvvələrin effektliyinin necə artırılması haqqında düzgün nəticə çıxarmağa imkan verir. Ġdman biomexanikasının xüsusi məsələləri əsasən aĢağıdakılardan ibarətdir: 1. Ġdmançı bədənin quruluĢu, xüsusiyyətləri və hərəkət funksiyalarının öyrənilməsi. 2. Ġdman texnikasının təhlili, onun düzgün qurulmasının öyrənilməsi. 3. Ġdmançının texniki cəhətdən təkmilləĢməsinin öyrənilməsi. 1. Məlumdur ki, hərəkətlərin bir çox variantları vardır. Odur ki, fiziki hərəkətləri öyrənərkən onları icra olunma xüsusiyyətlərini, hərəkətlərin xarici görünüĢünü, onların forma və xarakterini aydınlaĢdırmaq, hərəkətlərin mexanizminə təsir edən qüvvələri və bu qüvvələrin insanın hərəkətlərində və fiziki obyektlərdə əmələ gətirdiyi dəyiĢiklikləri müəyyən etmək lazımdır. Bütün bunların öyrənilməsi, hərəkətlərin müxtəlif yollarla icra olunmasının qanunauyğunluqlarını baĢa düĢməyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, dayaq- hərəkət aparatının quruluĢunu, onun mexaniki xüsusiyyətlərini və funksiyalarını öyrənərkən idmançının yaĢ və cinsi xüsusiyyətlərini, məĢqin təsir dərəcəsini də nəzərə almaq lazımdır. 2. YarıĢlarda çıxıĢların effektliyini əldə etmək üçün idmançı yararlı, səmərəli olan texnikadan istifadə etməlidir. Ona görə də o, yeni daha səmərəli idman texnikasını öyrənməlidir. 3. MəĢqlər zamanı idman texnikasında aĢkara çıxan dəyiĢiklikləri öyrənmək idmançının texniki cəhətdən təkmilləĢməsi üsulunun əsasını təyin etməyə imkan verir. Ġdmançının hərəkətlərini öyrənərkən bu hərəkətlərin Ģəraitdən asılılığı, hansı Ģəraitin yaxĢı nəticə, hansı Ģəraitin isə pis nəticə verəcəyi müəyyən edilir. Bununla bərabər hərəkətin icra olunduğu Ģəraitdə hansı hərəkət üsullarının daha müvafiq olması təyin olunur. Biomexanika fənni və metodu (davamı) 4. (1.3) Biomexanikanın məzmunu, nəzəriyyə və metodları. Biomexanikanın məzmunu, müəyyən anlayıĢlar və qanunları ifadə edən nəzəriyyə və metodlar ibarətdir. Biomexanika nəzəriyyəsinin əsasını hərəkətlərin reflektor təbiəti və bir-biri ilə mexaniki əlaqələri təĢkil edir. Bütün hərəkətlər mexanika qanunlarına əsasən müxtəlif mənĢəli qüvvələrin təsiri altında nervizm prinsip əsasında reflektor olaraq icra olunur. Ġdman biomexanikasının metodu tədqiqat üsulu və qanunauyğunluqların dərk edilməsi yoludur. Metod nəzəriyyə ilə, onun əsas ideyaları ilə təyin olunur və eyni zamanda metodun özü elmdə yəni biliklərin alınma üsulunu təyin edir. Biomexanika nəzəriyyəsində hərəkət əməliyyatları mürəkkəb bir sistem kimi təsvir olunur. Ona görə, onların öyrənilməsinə sistemli analis və sistemli sintezin tətbiq olunması vacibdir. Sistemli analizin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cihazlar vasitəsilə hərəkətlərin kəmiyyət xüsusiyyətəri, məsələn, sürət, sürətləndirmə və s. qeyd edilir və bu xüsusiyyətlərə görə hərəkətləri fərqləndirmək, bir-biri ilə müqayisə etmək və hərəkət sistemini tərkib hissələrinə ayırmaq mümkün olar. Kəmiyyət xüsusiyyətlərini öyrənərkən, hərəkət sisteminin bütövlüyünü səbəbini və onun hissələrinin bir-birinə necə təsir etdiyi də aydın olur, bu isə hərəkətin strukturası və ya sistemili sintez bir-biri ilə sıx rabitədə olub bir-birini tamamlayırlar. Müasir biomexaniki tədqiqatlarda funksional metoddan daha çox istifadə edilir. Bu üsulun köməyi ilə hadisələrin vəziyyət və xüsusiyyətləri arasındakı funksional asılılıq öyrənilir . 5. (1.4) Ġdman biomexanikasının inkiĢafı və onun baĢqa elmlərlə əlaqəsi Ġdman biomexanikası ümumi biomexanikanın sahəsi olub, son illərdə sürətlə inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Biomexanika elminin sərbəst bir elm kimi yaranması və inkiĢafına fizika və biologiya elmləri sahəsində toplanmıĢ elmi materialların və həmçinin elmi-texniki tərəqqinin böyük təsiri olmuĢdur. Biomexanikanın yaranmasında mexanika elmi həlledici rol oynamıĢdır. XVI-XVII əsrlərdə Q. Qaliley və Ġ. Nyuton mexanikanın bir Ģöbəsi olan dinamikasını öz əsrlərini əks etdirərək, mexanikanın əsas qanunlarını bərk cismin hərəkət qanunlarını izah etmiĢlər. Bununla əlaqədar olaraq, biomexanikada ümumi mexanika əsasında qurulma hidro və ayerodinamika, materialların müqaviməti, elastiklik, çeviklik və sürüĢkənlik nəzəriyyələrin və həmçinin maĢın və mexanizmlərin nəzəriyyəsi kimi sərbəst elmlərin məlumatlarından da istifadə olunmağa baĢlamıĢdır. Daha sonralar biomexanikada riyaziyyat elmi də geniĢ yer tutdu. 1679-cu ildə Ç. Boreli (həkim, riyaziyyatçı, fizik) “Canlıların hərəkəti” adlı əsərində biomexanikanın bir elmi kimi əsasını qoydu. XVI-XVII əsrlərdə biomexanikada mexanika, fiziologiya və funksional anatomiya elmlərin məlumatlarından istifadə olunurdu. Beləliklə, biomexanika əsasən, mexanika, funksional anatomiya və fiziologiya elmlərinin inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, sərbəst bir elm kimi meydana çıxmıĢdır. Ç. Borelinin əsərləri ilə yaranmıĢ mexaniki istiqamət V. Braune və O. FiĢer tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. Ġnsan hərəkətlərinin öyrənilməsinə mexaniki cəhətdən yaranan hər Ģeydən əvvəl hərəkət proseslərinin miqdar ölçüsünü təyin etməyə imkan verir. Hərəkət funksiyalarının göstəricilərinin mexaniki ölçüsü mexaniki hadisələrin fiziki mahiyyətini aydınlaĢdırmaq üçün çox vacibdir. Bu biomexanikanın əsaslarından biridir. Fizika nöqteyi-nəzərindən insanın dayaq hərəkət aparatının quruluĢ və xüsusiyyətlərini, həmçinin hərəkətləri aydınlaĢdırılır. Funksional anatomiyanın istiqaməti keçmiĢ Sovetlər Birliyində P. F. Lestqa, Ġ. M. Seçenov, M. F. Ġvanitski və baĢqaları tərəfindən yaranmıĢdır. Onlar öz əsərlərində oynaqlarda hərəkətlərin təhlilini təsvir etməklə bədən vəziyyətlərinin sıxlanılmasında və hərəkətlərində əzələlərin iĢtirakını müəyyən etməklə və digər zəngin materiallarda biomexanikanın əsasını qoymuĢlar. Hal- hazırda elektromioqrafik üsul, yəni əzələlərin idman növündən asılı olaraq, ardıcıllıqla iĢə qoĢulması fəallığının qeyd olunması geniĢ tətbiq edilir. Bu üsul vasitəsilə ayrı-ayrı əzələlər və əzələ qrupları arasındakı qarĢılıqlı əlaqə hərəkətlər iĢtirak edən əzələlərin təsir etmə vaxtı və dərəcəsi müəyyən edilir. XIX əsrdə fiziologiya və təbabətin inkiĢafı nervizm ideyası ilə sıx rabitədə fiziologiya elminin banisi olan Ġ. P. Pavlovun nervizm ideyası, ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimi və neyrofiziologiyaya aid son məlumatlar biomexanikanın əsasını təĢkil edirdi. Rus alimlərindən Ġ. M. Seçenov, Ġ. P. Pavlov, A. A. Ġxtomski, P. Anoxin, N. A. BernĢteyn və baĢqaları öz əsərlərində hərəkət aparatının reflektor təbiətini və orqanizmlə mühitin qarĢılıqlı əlaqəsində sinir sisteminin tənzimedici rolu aĢkara çıxararaq göstərmiĢlər ki, bunlar insan hərəkətlərinin öyrənilməsini fizioloji əsasını təĢkil edirlər. BernĢteyn öz tədqiqatlarına əsaslanaraq, hərəkətlərin idarə edilmə prinsipini irəli sürmüĢdür. Bu prinsip sinir sistemindən verilən əmrlərin hərəkətin icra olunduğu Ģəraitə uyğunlaĢması vasitəsilə və hərəkət məsələlərindən uzaqlaĢmanın qarĢısını almaq vasitəsil həyata keçirilir. BernĢteynin neyrofizioloji dəlilləri insan hərəkətləri biomexanikasının müasir nəzəriyyəsinin formalaĢması üçün bir əsas olmuĢdur. Beləliklə, biomexanikanın inkiĢafında mühüm rol oynayan mexanika, funksional anatomiya və fiziologiya istiqamətlərinin birliyi hərəkətlərinin öyrənilməsinin metodoloji əsasını təĢkil edir. Ġdman biomexanikası XIX əsrin ikinci yarısında rus anatomu P. F. Lestqaft tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. O, 1877-ci ildə fiziki tərbiyə kurslarında biomexanika fənnindən ilk dəfə mühazirə oxumuĢdur. Oktyabr inqlabından sonra P. F. Lestqaft adına fiziki təhsil institutu yaradılmıĢ və biomexanika kursu “Fiziki təhsil fənninin tərkibində tədris edilmiĢ”, 1927-ci ildə isə “Hərəkətin nəzəriyyəsi” adı ilə sərbəst bir fənn kimi və 1931-ci ildə “Fiziki məĢğələlərin biomexanikası” adı ilə tədris planına daxil edilmiĢdir. 30-cu illərdən baĢlayaraq Moskva, Leninqrad, Tbilisi, Xarkov və baĢqa Ģəhərlərdə bədən tərbiyəsi institutlarında idman biomexanikası sahəsində tədris və elmi iĢlər aparılmağa baĢladı. 1939-cu ildə E. N. Kotikovun redaktorluğu altında “Fiziki məĢğələlərinin biomexanikası” adlı tədris kitabı meydana çıxdı. 1960-1970-ci illərdə isə E. K. Tukov, D. D. Donskoy və V. M. Zasiorskinin biomexanikaya aid tədris kitabları da çapdan çıxdı. KeçmiĢ SSRĠ-də idmanın inkiĢafı və xüsusən olimpiya oyunlarında sovet idmançılarının iĢtirakı öz növbəsində idman biomexanikasının inkiĢafına böyük maraq oyatdı. 1958-ci illərdən baĢlayaraq bütün bədən tərbiyəsi institutlarında biomexanika kafedraları təĢkil edildi, tədris proqramları hazırlandı, namizədlik və doktorluq disertasiyaları müdafiə edildi. Hal-hazırda yüksək dərəcəli idmançıların hazırlanması yalnız idman texnikası və onun təkmilləĢmə metodlarına əsaslanan biomexanika elminə dərindən yiyələnmək vasitəsilə əldə edilə bilər. Biomexanika tədqiqatların nəzəri və təcrübi nəticələlərin baĢqa elm sahələrində, məsələn, fiziki tərbiyə nəzəriyyə və metodunun təkmilləĢdirilməsində kliniki təbabətdən, kosmik aviasion biologiyada, əmək biologiyasında və s. istifadə olunur. 1. Biomexanika fənni və metodu (davam) 6. (1.5.) Ġdman biomexanikasının inkiĢafında müasir dövr Ġdman biomexanikasının əhəmiyyəti aĢağıdakılarla təsdiq edilir. 1. Bu elmin əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin texnikasının, yəni onların icra olunma üsulunun effektliyini öyrənməkdir. Fiziki hərəkətlərin texnikasını baĢa düĢmək - hərəkətləri düzgün qiymətləndirməyə, əzələ iĢinin xarakterini mühakimə etməyə, hər bir hərəkətin orqanizmə olan təsirini müəyyənləĢdirməyə imkan verir. 2. Texnikanın təhlili idman texnikasını elmə əsaslarla təlim metodikasını tapmağa imkan verir. 3. Fiziki hərəkətlərin biomexanikasını bilmək fiziki və ilk növbədə idman hərəkətlərinin texnikasını təkmilləĢdirmək üçün lazımdır. Ġdman hərəkətlərinin texnikası isə bildiyimiz kimi, həmiĢə inkiĢaf edir, bu da yalnız biomexaniki tədqiqatların əsasında əldə edilir. 4. Fiziki hərəkətlərin texnikası haqqında düzgün təsəvvürün əldə edilməsi həmin hərəkətlərin daha yaxĢı dərin və mürəkkəb tərəflərini (Biokimyəvi, fizioloji, psixoloji və s.) öyrənməyə imkan verir. 5. ĠĢçi duruĢunu və əmək hərəkətlərini hərbi əməli hərəkətləri və həmçinin müalicə məqsədilə istifadə edən hərəkətləri təkmilləĢdirmək üçün biomexanikanı bilmək lazımdır. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri Məlumdur ki, insanın hərəkət aparatını sümüklər, onların birləĢmələrinə hərəkət aparatının fəal hissəsi olan əzələlər təĢkil edir. Bütün sümüklər oynaq, qığırdaq və ya birləĢdirici toxuma vasitəsilə birləĢib skleti təĢkil edirlər. Sümüklərə birləĢən əzələlər isə yığılıb-boĢalmaları ilə istiqaməti və öz dartma qüvvələri dəyiĢərək insanın, onun ayrı-ayrı hissələrinin hərəkətlərinə yerdəyiĢmələrinə səbəb olur. Beləliklə, insanın hərəkət aparatının xüsusiyyətləri insan bədənini mexaniki hərəkət obyekti və biomexaniki sistem kimi təsvir etməyə imkan verir. Biomexaniki sistem ümumi xüsusiyyətlərə malik olan canlı törəmələri, məsələn, üzvlərin toxumaların bir-biri ilə birləĢməsi deməkdir. Biomexaniki sistem əsasən mexaniki hərəkət qanunlarının icrasında, bu hərəkətlərin idarə edilməsi üsullarında, bu hərəkətlərdə iĢtirakında və ya onlardan istifadə edilməsində ümumi xüsusiyyətlərə malikdir. Ġnsanın hərəkətlərinin tədqiq edərkən onun bədəninin hərəki funksiyasının və mexaniki vəziyyətinin kəmiyyət göstəricilərini ölçürlər. BaĢqa sözlə desək, bədənin biomexaniki xarakteristikası (bədən proporsiyasını, kütlə bölgüsünü oynaqlarda mütəhərrikliyi və s.) və bütün bədənin və onun hissələrinin hərəkətini qeyd edirlər. Deməli, biomexaniki xüsusiyyət – biosistemin mexaniki vəziyyətinin və onun dəyiĢikliklərinin ölçüsüdür. Ġnsan bədəninin biomexaniki xüsusiyyətlərinə kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətləri daxildir. Kəmiyyət xüsusiyyətləri ölçülərdən, hesablamalardan və həmçinin bir ölçünün baĢqa ölçü ilə əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Məsələn, sürət müəyyən məkanda cismin yerdəyiĢməsinin göstərən miqdardır. Sürət məkan və vaxt birləĢdirib, yolun keçdiyi vaxta olan nisbəti ilə müəyyən edilir. V=S/t Keyfiyyət xüsusiyyətləri yalnız sözlə təsvir olunur; hərəkətin forması,xarici görünüĢü, gərginliyi,azadlığı,cəldliyi,səlisliyi və s.heç bit ölçü aparılmadan təsvir olunur. Keyfiyyət xüsusiyyətleri kinematik və dinamik xüsusiyyətlərə bölünür. 8.(2.1) Hərəkətin kinematik xüsusiyyətləri Kinematika hərəkətin məkan və vaxt ərzində dəyiĢikliklərini öyrənir. Lakin hərəkəti əmələ gətirən səbəbləri aydınlaĢdırmır. Yalnız hərəkətin formasını və xarakterini (trayektoriyasını. istiqamətini, yolunu, sürətini, vaxtını təhlil edir) Kinematik xüsusiyyətlər 3 qrupa ayrılır: məkan vaxt məkan və vaxt xüsusiyyətləri 8. (2.2) Məkan kinematik xüsusiyyətləri Məkan kinematik xüsusiyyətləri – bədənin – cismin kooordinatları üzrə ilkin və sonuncu vəziyyətlərini və trayektoriya üzrə hərəkətini təyin etməyə imkan verir. Bunun üçün kinokadrlardan istifadə edilir. Koordinat – hesabat sisteminə görə hər hansı bir bədən nöqtəsinin və ya hisəsinin məkanda yerləĢməsinin ölçüsüdür. Trayektoriya - hərəkətin məkan xarakteristikasıdır, yəni hərəkət edən nöqtənin istiqamətidir. Trayektoriyada nöqtənin yerdəyiĢməsini, yolun uzunluğunu, əyriliyini və məkanda səmtini müəyyən edirlər . Ümumiyyətlə, cismin hərəkətinin 2 əsas forması vardır: irəli və dövrü hərəkət. Ġrəli hərəkətdə bədənin bütün nöqtələri eyni cür hərəkət edirlər (sürət və sürətləndirmə olur) Belə hərəkətdə bütün bədənin yerdəyiĢməsini təyin etmək üçün, hər hansı təsir bədən nöqtəsinin sonuncu vəziyyətinin koordinatından onun ilkin vəziyyətinin müvafiq koordinatını çıxmaq kifayət edir. Dövri hərəkət elə hərəkətə deyilir ki, cismin bütün nöqtələri dairə çəkərək, onun mərkəzləri dairənin oxu adlanan düz xətdə yerləĢmiĢ olsun. Buna misal yellənənlər, yırğalanmalar və s. ola bilər. Eyni vaxtda icra olunan irəli və dövrü hərəkətlər mürəkkəb hərəkətləri əmələ gətirir, məsələn, tullanmalar, akrobatik hərəkətlər. Cismin irəli hərəkəti düzxətli və əyrixətli ola bilər. Düzxətli hərəkətdə istiqamət dəyiĢilmir, sürət isə ancaq miqdarca dəyiĢə bilər. Əyrixətli hərəkətdə isə həm istiqamət və həm də sürət deyiĢilir. Ġrəli hərəkətdə məsafənin miqdarı sm və metrlə ölçülür. Dövrü hərəkətlərin ölçüsü isə bucaq sürəti və bucaq sürətləndirməsidir. Bucaq sürəti (W) dövri hərəkətin cəldliyini xarakterizə edir: W= v/r Burada fırlanan bədən nöqtələrinin xətti sürəti: V= w/r bucaq sürətilə dönmə radiusunun hasilinə bərabər olur. Ġrəli hərəkətdə bədənin bütün nöqtələrinin xətti sürəti eynidir. Dövri hərəkətlərdə isə bədən nöqtəsi ırlanam oxundan nə qədər uzaq olarsa (radius böyük olarsa) bir o qədər onun xətti sürəti böyük olar. Bərk cismin bütün fırlanan nöqtələrinin xətti sürətinin onların radiusuna olan nisbəti eynidir. Bucaq sürəti bədənin dönmə bucağı ilə də ölçülə bilər: W=la/t Bucaq sürətinin vahidi saniyədə 1 radiandır (vadisan). Radian elə bucaqdır ki, bunun qövsi 1 radiusa bərabərdir. (57* 14^44) Bucaq sürətləndirməsi dövri hərəkətin dəyiĢilməsinin ölçüsüdür. Sürətləndirmə, sürətin dəyiĢilməsinin baĢ verdiyi vaxt arasındakı nisbətlə müəyyən edilir: a= v2-v1/t2-t1 : a=v/t Hərəkət aparatının inkiĢafı 2. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri (davam) 2.3 Vaxt – kinematik xüsusiyyətləri Vaxt kinematik xüsusiyyətlərə aiddir: vaxt anı. Hərəkətin davam etmə müddəti , hərəkətin tempi və hərəkətin ritmi Nöqtəni məkanda təyin edərkən, onun orada olduğu vaxtı mütləq təyin etmək lazımdır. Vaxt anı (t) bədən nöqtəsi və sisteminin vəziyyətinin hərəkətin baĢlanğıcında,gediĢində və sonunda vaxt ölçüsüdür. Həmçinin hərəkət fazaları da vaxt anı ilə təyin olunur, yəni hərəkətin bir fazası qurtarır, o biri fazası baĢlayır.Məsələn. qaçıĢ zamanı ayağın dayaqdan ayrılması – bu təkan fazasının qurtarma anı və uçuĢ fazasının baĢlanma anıdır.Vaxt anı ilə hərəkətin davametmə müddəti də təyin olunur. Hərəkətin davametmə meddəti - hərəkətin ilkin və sonuncu vaxt onları arasındakı fərqlə ölçülür: t = tsan- tbaĢ ; ( t) = T Burada t-vaxt anı, T-vaxt arasındakı fərq ölçüsüdür. Nöqtənin keçdiyi yolu məsafəni və bu hərəkətin müddətini təyin etməklə onun sürətini də təyin etmək olar. Həmçinin hərəkətin davametmə müddətini bildikdə, onun temp və ritmini də təyin etmək olar . Hərəkətin tempi – hərəkətlərin sıxlığı, tezliyi və təkrar olunbmalarının vaxt ölçüsüdür. O, vaxt vahidində təkrar olunan hərəkətlərin miqdarı ilə ölçülür. N= 1/ t : (N) = T-1 Temp hərəkətin davametmə müddətilə tərs mütənasibdir, yəni hərəkətin davametmə müddəti nə qədər çox olarsa, bir o qədər hərəkətin tempi az oalr və əksinə. Təkrar olunan (tsiklik) hərəkətlərdə temp texnikanın təkmilləĢmə göstəricisidir. Məsələn, yüksək dərəcəli (xizək sürənlərdə, avar çəkənlərdə, üzgüçülərdə) hərəkətləri tezliyi tempini sürətləndirir, nəinki aĢağı dərəcəli idmançılarda. Yorğunluqla əlaqədar olaraq temp də dəyiĢilir, belə ki, bu zaman hərəkətin davamiyyəti artır, temp isə azalır. Hərəkətin ritmi – bu hərəkət hissələrinin nisbətini göstərən vaxt ölçüsüdür. Məsələn, qaçıĢ zamanı dayaq vaxtının uçuĢa olan nisbəti və yaxud dayaq dövründə amortiz fazasının təkan fazasına olan nisbəti: Ritmi təyin etmək üçün hərəkəti fazalara ayırmaq lazımdır, çünki bu fazalar istiqamət, sürət, sürətləndirmə və baĢqa xüsusiyyətlərlə bir-birindən fərqlənirlər. Hərəkətlərin ritminə görə onların təkmilləĢmə dərəcəsini müəyyən etmək olar. Ritm daima və dəyiĢkən olur. O, həm tsiklik və həm də a tsiklik hərəkətlərdə ola bilər. Əgər tsiklik hərəkətlərdə hər hansı bir hərəkətin ritmi dəyiĢməz qalarsa, bu daimi ritmdir, əgər dəyiĢirsə, onda müvəqqəti və ya dəyiĢkən ritmdir. 2.4 Məkan-vaxt xüsusiyyətləri Məkan – vaxt kinematik xüsusiyyətləri insan hərəkətlərinin və vəziyyətlərinin vaxt ərzində necə dəyiĢdiyini müəyyən edirlər. Məkan və vaxtn ölçüsü nöqtənin sürəti hesab olunur. Sürət müəyyən sahədə cismin yer dəyiĢməsini göstərən miqdardır. O keçilən məsafənin vaxta olan nisbəti ilə ölçülür. V=s/t Beləliklə sürət hərəkətin istiqamətini və cəldliyini xarakterizə edir. Lakin insan hərəkətlərinin sürəti daimi olmayıb, dəyiĢgəndir. Hərəkət artan sürətlə olarsa sürətləndirmə, əksinə azalan sürət adlanır. Bərabər və düzxətli hərəkətlərdə sürətin istiqaməti dəyiĢilmir. Qeyri – bərabər və əyrixətli hərəkətlərdə isə sürətin istiqaməti dəyiĢilir. Belə hallarda, hərəkətin ani sürətini təyin etmək lazım gəlir. Ani sürəti elə sürət kimi təsəvvür etmək olar ki, bədən həmin sürəti oan artıq heç bir qüvvə təsir etmədik də saxlaya bilsin. Əyrixətli hərəkətdə ani sürətin istiqaməti daima dəyiĢilir.. Bu onu göstəriri ki, bədənin ayrı-ayrı nöqtələrinin ani sürəti də dəyiĢkəndir. Bərabər vəı düzxətli hərəkətlərdə isə ancaq orta sürət təyin edilir. Beləliklə sürətin nə vaxt və necə dəyiĢildiyinin öyrənilməsi, hərəkətin forma və xarakterini təyin edən səbəbləri aydınlaĢdırmağa imkan verir. 2.5 Hərəkətlərin dinamik xüsusiyyətləri Ġnsanın bütün hərəkətləri və hərəkətə gətirdiyi cisimlər qüvvə təsiri altında sürətlərini miqdarca və isitqamətcə dəyiĢirlər. Hərəkətlərin mexanizmini, yəni onların baĢ vermə səbəblərini dəyiĢikliklərin gediĢini aydınlaĢdırmaq üçün hərəkətlərin dinamik xüsusiyyətlərini tədqiq etmək lazımdır. Dinamik xüsusiyyətlərə aiddir: Ətalət xüsusiyyəti (insan bədəninin və onun hərəkətə gətirdiyi cismin xüsusiyyətləri) Qüvvə xüsusiyyətləri (bədən hissələri ilə baĢqa cisimlərin qarĢılıqlı təsirinin xüsusiyyəti) Enerji xüsusiyyəti (biomexaniki sisteminin halının və iĢ qabiliyyətinin dəyiĢilməsi) 2.6 Ətalət xüsusiyyətləri Ətalət xüsusiyyət Nyutonun I qanununda əks olunur. Bu qanuna görə tətbiq olunan xarici qüvvə cismin halını və hərəkətini dəyiĢdirənə qədər o, öz sakitlik halını və bərabər düzxətli hərəkətini saxlayır. Məsələn, hər hansı bir tullanmıĢ alət (qumbara, nizə və s.) öz uçuĢunu ətalət qanunu üzrə davam etdirir. Lakin havanın müqaviməti və yerin cazibə qüvvəsinin təsiri altında hərəkəti dəyiĢilir, alət yerə düĢür və öz bərabər düzxətli uçuĢunu davam etdirə bilmir. BaĢqa sözlə , cisim öz sürətini, onu hər hansı bir qüvvə dəyiĢdirənə qədər saxlayır.xarici qüvvə təsiri olmadıqda cisimlər öz sürətini eyni cür dəyiĢməz saxlayırlar, bu cismin ətaləti adlanır. Müxtəlif cisimlər qüvvə təsiri altında sürətini müxtəlif cür dəyiĢirlər. Bu isə cisimlərin ətalətlik xassəsi adlanır. Elə bu xassəyə görə sürət necə dəyiĢilməsini təyin edirlər. Deməli, ətalətlik fiziki cismin elə bir xassəsidir ki, bu gün və təsiri altında zaman ərzində sürətin yavaĢ-yavaĢ dəyiĢilməsi nəticəsində baĢ verir. Ətalətə görə sürətin dəyiĢməyərək saxlanılması real Ģəraitdə o vaxt mümkündür ki, cismə tətbiq olunana bütün xarici qüvvələr qarĢılıqlı olaraq tarazlaĢmıĢ olsun.TarazlaĢmayan xarici qüvvələr isə cismin ətalətliyinin ölçüsünə müvafiq sürətini dəyiĢdirirlər. Ətalət qanunu irəli hərəkət edən cisimlərə xas olan əlaəmtdir. Deməli, irəli hərəkətdə cismin ətalətliyinin ölçüsü, onun kütləsidir. Cismin kütləsi, tətbiq olunan qüvvə miqdarının onun əmələ gətirdiyi sürətləndirməyə olan nisbəti ilə ölçülür. M=f/a Kütlənin ölçüsü Nyutonun II qanununa əsaslanır: yəni “ hərəkətin dəyiĢilməsi ona təsir edən xarici qüvvə ilə düz mütənasib olub, həmin qüvvənin tətbiq olduğu isitqamətdə baĢ verir”.Eyni qüvvə az kütləli cisimdə böyük sürətləndirməyə səbəb olur, nəinki böyük kütləli cisimlərdə. Deməli, hərəkət təcili ona təsir edən qüvvə ilə düz, onun kütləsi ilə tərsmünasibdir; a=f/m bu formuladan təsir edən qüvvəni almaq olar: F=ma və ya bu kütlənin çəkisini almaq olar. Beləliklə mexanika qanunları nöqteyi nəzərindən hərəkət edən cismin kütləsinin az olması və həmin cisimlə əlaqədə olan cismin kütləsinin çox olması sərfəlidir.Məsələn, yadro tullayan adamın çəkisinin çox olması, qaçan adamın və ya hündürlüyə tullanan adamın çəkisinin az olması yaxĢı nəticə verir. 2 . Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri. (davamı) 2.7 Qüvvə xüsusiyyətləri Cismin hərəkəti hərəkətedici qüvvənin təsiri altında baĢ verdiyi kimi. Həmdə alət üzrə, hərəkətedici qüvvə olmadıqda yalnız ləngedici qüvvə tətbiq edildikdə də əmələ gəlir. Hərəkətedici qüvvələr həmiĢə tətbiq olunmur, ləngedici qüvvəsiz isə hərəkət baĢ vermir. Hərəkətin dəyiĢilməsi isə qüvvə təsiri altında olur. BaĢqa sözlə qüvvə hərəkətin səbəb olmayıb, hərəkət dəyiĢikliyinin səbəbidir. Qüvvə xüsusiyyətləri qüvvə təsiri ilə hərəkət dəyiĢikliklərinin əlaəqsinin aĢkara çıxarır. Qüvvə bir cismin baĢqa cismə mexaniki təsirinin ölçüsüdür. Qüvvə, cismin kütləsinin onun təcilinə olan hasili ilə ölçülür: F=ma. Qüvvənin ölçüsü də kütlənin ölçüsü kimi Nyutonun II qanununa əsaslanır. Cismə tətbiq olunan qüvvə, onda sürətləndirməyə səbəb olur. Qüvvənin mənbəyi baĢqa cisim olur, deməli 2 cisim qarĢılıqlı təsir edir, II cisim I cismə təsir edir. I cisim isə iki cismə əks təsir göstərir. Belə hallarda Nyutonun III qanunu bildirir ki. 2 cismin bir- birinə təsiri həmiĢə bərabər və istiqamətcə əks olunur. Qüvvənin təsiri nəticəsi yalnız cismin sadə irəli hərəkətində mümkündür. Ġnsan hərəkətlərində isə harada ki, bədən hissələrinin bütün hərəkətləri fırladıcı xarakter daĢıyırsa, dairəvi hərəkətlərin dəyiĢikliyi qüvvədən asılı olmayıb qüvvə anından asılıdır. Qüvvə ani cismə tətbiq edilən qüvvənin fırladıcı təsirinin ölçüsüdür. O, qüvvənin çiyninə olan hasilinə bərabərdir. Qüvvə çiyni qüvvə anı mərkəzindən qüvvə təsiri xəttinə qədər olan qısa məsafəsidir. Hər bir qüvvə impulsa malikdir. Qüvvə impulsu sürət dəyiĢikliyini müəyyən edir. Qüvvənin özü isə sürətləndirməni, yəni sürət dəyiĢiklikləri sürətin dəyiĢilməsində hərəkətlərin miqdarı və kinetik anı meydana çıxır. Hərəkətlərin miqdarı cismin irəli hərəkətinin ölçüsü olub, mexaniki hərəkət kimi digər cismə verilməsi əlamətini xarakterizə edir. Hərəkətlərin miqdarı kütlə cisminin onun sürətinə olan hasili ilə ölçülür: k=mv Cismin hərəkətlərinin miqdarı təyin oluna bilər, məs: hansı müddətlə cisim ləngidici qüvvənin təsiri altında hərəkət edir. Hərəkət miqdarının müvafiq dəyiĢikliyi qüvvə impulsunun təsiri altında baĢ verir. Kinetik an cismin dövrü hərəkətinin ölçüsü olub mexaniki hərəkət Ģəklində baĢqa cismə verilməsi əlamətini xarakterizə edir. Kinetik an fırlanma oxuna nisbətən ətalət anının cismin bucaq sürətinə olan hasilinə bərabərdir: Kan= YW Qüvvə ani impulsunun təsiri altında kinetik anın müvafiq dəyiĢikliyi baĢ verir. Beləliklə, hərəkətin dəyiĢikliklərinin dinamik ölçüsü (hərəkətlərin miqdarı,kinetikası) da əlavə olunur. Qüvvə təsiri ölçüləri ilə birlikdə onlar qüvvənin hərəkətlə qarĢılıqlı əlaqəsini əks etdirirlər. Bunların öyrənilməsi hərəkətin fiziki əsaslarını baĢa düĢməyə kömək edir ki,bu da insan hərəkətlərinin spesifik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün çox vacibdir. 2.8 Enerji xüsusiyyətləri Ġnsan hərəkətləri zamanı onun bədəninə tətbiq olunan qüvvə iĢ görür və bədən hissələrinin vəziyyətini və sürətini dəyiĢdirir ki, bu da enerjinin dəyiĢilməsinə səbəb olur. Qüvvənin iĢi-bu qüvvə təsiri altında cismin yerdəyiĢməsini göstərən ölçüdür. Əgər qüvvə hərəkətə tərəf yönəlmiĢsə, onda o hərəkət edən cismin enerjisini artıraraq, müsbət iĢ görür.Əksinə qüvvə hərəkətin qarĢısına yönəlmiĢsə, onda qüvvənin iĢi mənfi olur və hərəkət edən cismin enerjisi azalır.Cismin ağırlıq qüvvəsinin iĢi, onun çəkisinin, ilkin və sonuncu vəziyyətlərinin hündürlük fərqinin hasilinə bərabərdir: A=RH Cismin aĢağı hərəkətində ağırlıq qüvvəsinin iĢi müsbət, yuxarı hərəkətində isə mənfidir. Enerji sistemin iĢ qabiliyyətinin ehtiyat mənbəyidir. Mexaniki enerji sistemdə cisimlərin hərəkətlərinin sürətilə və onların qarĢılıqlı yerləĢməsi ilə təyin olunur, deməli bu enerji yerdəyiĢmə və qarĢılıqlı təsir enerjisidir.Cismin kinetik enerjisionun mexaniki hərəkətinin enerjisi olub, iĢ görmək imkanını müəyyən edir. Ġrəli hərəktdə kinetik enerji belə ölçülür: Ekin=mv 2 /2 yəni, cismin kütləsinin onun sürət kvadratına olan hasilinin yarısı ilə ölçülür.Dövrü hərəkətlərdə isə kinetik enerji Ekin=1W 2 /2 yəni ətalət anının bucaq sürəti kvadratına olan hasilinin yarısı ilə ölçülür. Cismin potensial enerjisi onun vəziyyətinin enerjisidir. Epot=GH, G- ağırlıq qüvvəsi, h-ilkin və son vəziyyətlərinin fərqidir.Ġnsanın hərəkətlərdə hərəkətin bir növü baĢqa növə keçir. Bu zaman hərəkətin ölçüsü olan enerji də 1 növdən baĢqa növə keçir. 3.Hərəkət aparının biomexaniki sisteminin quruluĢu və vəzifəsi Məlumdur ki, hərəkət fəaliyyəti bədənin bütün üzvləri vasitəsilə əldə edilir, lakin əsas bu fəaliyyət də hərəkət aparatının üzərinə düĢür. Ġnsanın hərəkət aparatında dayaq vəzifəsini görən və bir-birilə hərəkətli birləĢən sümüklərdən – qollardan ibarət olan sümük hər hansı bir qüvvə təsirinə qarĢımüqavimət göstərir və eyni zamanda bu qollar əzələlər mvasitəsilə hərəkətə gətirilir. Ġnsanın dayaq hərəkət aparatının quruluĢ və vəzifəsi çox mürəkkəb olduğu üçün onun hərəkət və vəziyyətləri də çox müxtəlifdir.Ona görə də insan bədəni bütövlükdə və həm də onun ayrı-ayrı hissələri biomexaniki sistem kim təsir edilir. BaĢqa sözlə desək, insanın hərəkətlərini və onların səbəbini yalnız mexaniki nöqteyi nəzərincə öyrənməklə kifayətlənmək düzgün deyil. Hərəkət aparatının quruluĢunu və iĢ prinsipini düzgün anlamaq üçün insan bədəninin bioloji təbiətinin mexanizmini də bilmək vacibdir. Biomexaniki insan bədəninin, onun dayaq – hərəkət aparatının elə quruluĢ və vəzifələrinöyrənir ki, bunlar hərəkətlərin təkmilləĢməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edilir. Beləliklə insan bədəni bir biomexaniki sistemdir. Biomexaniki sistem insan bədəninin elə b ir moduluqdur ki, burada bütün qanunauyğunluqlarını öyrənmək olar. Biomexaniki sistem əsas aĢağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir. 1. Canlı orqanizmlərin hərəkət aparatı canlı hüceyrəvə toxumalardan ibarətdir. Bu toxuma və hüceyrələrdə daima maddələr mebadiləsi prosesləri gedir. Bunların quruluĢ və vəzifəsinin əsasını təĢkil edir. Zülal molekullarının üzvi və qeyri üzvi kimyəvi maddə reaksiyaya maddə reaksiyaya giriĢməsi hüceyrələrin daxilində gedən maddələr mübadiləsini və iĢ fəaliyyətini təmin edir (məsələn, təqəllüs) Buna görə də hüceyrəlkərin və üzvlərin quruluĢ və vəzifəsi onların gördüyü iĢdən asılı o0lur. Hərəkət aparatının vacib xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, iĢ təsiri altında əzələlər morfoloji və funksional cəhətcətəkmilləĢir, fəallaĢır və iĢsiz qaldığı zaman öz fəalliğını itirir. 2. Ġnsan və heyvan hərəkət aparatının quruluĢu eyni törəmələrdən ibarətdir.(sümük və onların birləĢmələri, bağlar və əzlələr) bir çox müxtəlif hərəkətlərə imkan verir. 3. Hərəkət aparatının vəzifəsinin reflektor prinsipi. Bu prinsipə əsasən hərəkət aparatı mərkəzi sinir sistemlə sıx bağlıdır. 3. Hərəkət aparatının biomaxaniki sistemin quruluĢu və vəzifəsi (davam) 3.1 Biokinematik zəncirlər. Bədənini bir neçə hissəsinin və ya sümüklərin oynaq vasitəsilə birləĢməsi kinematik zəncir adlanır. Kinematik zəncirlər açıq və bağlı kinematik zəncirə bölünür. Açıq kinematik zəencirdə üç hissə azaddır, o yalnız bir ucdan bağlıdır (məsələn insanın ətrafları). Hər iki tərəfdən bağlanan kinematik zəncirə isə bağlı kinemat zəncir deyilir. Məsələn, qabırğa – döĢ, qabırğa, fəqərə oynaqları)Açıq kinemtik zəncirdə adətən bir neçə oynaqda hərəkətlər eyni zamanda icra olunur, ancaq oynaqlarda müstəqil hərəkətlərdə mümkündür. Açıq biokinematik zəncirlərin çox hisssəsi çox oynaq əzələlərə malikdir, ona görə də bir oynaqda hərəkətləri əmələ gətirən əzələlər qonĢu oynaqlarda da hərəkətə səbəb olurlar.Bağlı kinematik zəncirdə isə bir oynaqda müstəqil hərəkətlər mümkün olmur. Mütləq bu hərəkətlərə eyni zamanda baĢqa birləĢmələr də cəlb olunur. Bir hissənin hərəkəti hətta daha uzaq hissələrin hərəkətinə təsir edir. Bağlı kinematik zəncirləri açmaq mümkün deyil.Ancaq açıq kinematik zəncirlər bağlı kinematik zənciri əmələ gətirə bilərlər (məsələn, döĢəmə üzərində durduqda və ya əlllər beldə olduqda) ġəkil 1. Ġnsanın bədəninin kinamatik zəncirləri , a – zəncirlərin növləri, bam-açıq zəncir, ABSDA-açıq zənsirlərin döĢəmə üzərində durduqda və ya əllər beldə olduqda bağlanmasıdır və SDE Kinematik zəncirlərdə azadlıq dərəcələri Əgər bərk cismin irəli hərəkətində heç bir əlaqə, maneə yoxdursa, bu cismin hərəkəti 3 perpendikulyar ox ətrafında yuxarı-aĢağı, sağa- sola, önə-arxaya və həmçinin həmin oxlar ətrafında dövri hərəkətləri mümükün ola bilər. Deməli belə cismin azadlıq dərəcəsi ola bilməz, çünki onu bədəndən ayırmaq mümkün deyil. Oynaqlarda hərəkətin azadlıq dərəcəsi 3-dür, buna da səbəb oynaq aparatının elementləridir, yəni oynaq kisəsi, oynaq daxilində yerləĢən bağlar, gialın qığırdaq, bunlar hərəkətləri azaldır.Həmçinin cismin bir nöqtəsi fiksə olunduqda və ya bərkidildikdə də azadlıq dərəcələri azalır. Bur ucdan bağlanan sümüklərdə 3 ox ətrafında 3 azadlıq dərəcəsi olur. Məsələn, Ģarabənzər oynaqlar (bazu, bud-çanaq oynaqları) . Ġki tərəfdən bağlanan sümüklərdə isə 1 azadlıq dərəcəsi olur, belə ki bu nöqtələrdən 1 ox keçirilir. (1 alanqalov arası, bazudirsək oynaqlar) Ġki oxlu oynaqlarda sümüklərin oynaq səthləri inkonqurent olduğuna görə onlar iki azadlıq dərəcəsinə malikdirlər (mil-bilək oynağı) Açıq kinematik zəncirdə sonuncu hissənin hərəkəti baĢlanğıc hissəyə görə bütün ani hissələrin azadlıq dərəcələrinin cəmi ilə ayıqrd edilir. Məsələn, bazu sümüyü kürək sümüyünə görə 3 azadlıq dərəcəsinə, dirsək sümüyü bazu sümüyünə görə 1 azadlıq dərəcəsinə və nəhayət,əl yuxarı ətraf radiusu bərabərində bədənə nisbətən müxtəlif istiqamətlərdə dairələr çəkə Beləliklə, insan bədənin hissələri bir neçə azadlıq dərəcəli kinematik zəncirlərdən ibarətdir. Ġnsanın hərəkət aparatını fəaliyyətə gətirən mərkəzi sinir sistemində mərkəzdən qaçma mühiti sinirlər vasitəsilə gələn qıcıqlardır. Bu qıcıqlar müəyyən əzələləri gərginləĢdirir, hərəkəti idarə edir. Ona görə də biz hərəkətlərimizi istədiyimiz kimi idarə edə bilərik. Bu isə əmək fəaliyyətində, bədən tərbiyyəsi və idmanda, xoreoqrafiyada geniĢ istifadə edilir. Bədən hissələri sümük qollar kimi Sümüklər oynaqlarda hərəkətli birləĢəerək, əzlə qüvvəsinintəsiri altında müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edirlər. Mexaniki nöqteyi nəzərindən sümüklər dairəvi hərəkət edən qollar kimi təsvir edilir. Öz oxuətrafında hərlənən hər hansı bir bərk cismə və ya sümüyə qol deyilir. Bu qüvvələrdən birini hərəkətedici qüvvə, digərini isə müqavimət qüvvəsi adlandırırlar. Əgər qüvvə sümük qola 2 ucdan təsir edirsə, həmin qol 2 çiyinli və ya 1 dərəcəli qol adlanır. Məsələn, əsas duruĢ vəziyyətində yuxarı ətrafın zadə hissəsi yükü baĢ üstündə saxladıqda. Əgər qüvvə sümük qola 1 ucdan təsir edirsə, həmin qol 1 çiyinli olur və ya 2 dərəcəli qol sayılır. Bədənin eyni bərk hissəsi müxtəlif əzələlər üçün həm bir çiyinli və həm də 2 çiyinli ola bilir. Məsələn, said öz bükücü əzələlərinin iĢinə görə 1 çiyinli açıcı əzlələrin iĢinə görə isə, yəni yükü baĢ üstündə saxladıqda isə 2 çiyinli olur. Beləliklə, əzələqüvvəsi üstün gələn iĢdə hərəkətedici qüvvə, müqavimətə tabe olan iĢdə isə ləngidici qüvvə olur. 3.4 Əzələlərin mexaniki xüsusiyyətləri Əzələlərin əsas vəzifəsi kimyəvi enerjini mexaniki iĢə və ya qüvvəyə çevirməsidir. Əzələ fəaliyyətini xaraktezə edən əsas biomexaniki göstəricilər əzlənin ucunda olan dartma qüvvəsi və əzlə uzunluğunun dəyiĢmə surətidir.BaĢqa sözlə, mərkəzi sinir sistemində gələn impuls əzlə liflərində oyanma prosesini yaradır ki, bunun nəticəsində əzələnin maxaniki vəziyyəti dəyiĢilir. Buna əzələnin təqəllüsü deyilir. Təqəllüs-əzələnin uzunluğunun və həmçinin onun mexaniki xassələrinin (elastikliyi, yapıĢqanlığı, sürüĢkənliyi) dəyiĢilməsi deməkdir. Əzələnin mexaniki xassələri mürəkkəb olub, əzələni təsir edən liflərin, birləĢdirici törəmələrin və s. mexaniki xassələrindən və əzələnin halından (oyanma, yorğunluq) asılıdır. Əzələnin elastikliyi ondan ibarətdir ki, yükü artırdıqca əzələnin uzunluğu da artıq və bununla bərabər əzələnin gərginliyi də artır. Əgər əzələ heç bir yük və ya qüvvə təsir etmirsə, o zaman əzələ nə uzanacaq, nə də gərginləĢəcəkdir. Xarici qüvvə götürüldükdə əzələ yenə öz əvvəlki uzunluğunu bərpa edir. Əzələnin mexaniki xüsusiyyətlərindən biri də əzələnin yapıĢqanlığıdır ki, bu əzələnin dartılmasının və ya qısalmasının sürətinə təsir göstərir. Əgər yapıĢqanlıq yüksəkdirsə, o zaman ləngidici təsir göstərəcək, yəni əzələ uzunluğunun dəyiĢilməsini yavaĢıdacaq. SürüĢkənlik xassəsinə görə, əzələ müəyyən vaxtdan sonra öz uzunluğunu dəyiĢə bilər və yük təsirindən gərginləĢmiĢ əzələ müəyyən uzunluğa malik olur, bir müddətdən sonra həmin yük və təzyiq altında əzələ öz uzunluğunu artırır. Nəhayat, dartılmıĢ əzələ uzunluğunu saxlayaraq, tədricən gərginliyini azaldır və boĢalır. Əzələnin bu mexaniki xassələri birlikdə elastik adlanır. BĠOMEXANĠKĠ SĠSTEMĠNĠN QURULUġU VƏ VƏZĠFƏSĠ ƏZƏLƏ Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|