Daminov t. A., Xalmatova b. T. Boboyeva u. R
Yüklə 1,57 Mb.
|
Tibbiyot Oliy o'quv yurtlari uchun o'quv adabiyoti DAMINOV T.A., XALMATOVA B.T.
Toshkent – 2012 y O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG'LIQNI SAQLASh VAZIRLIGI TIBBIY TAЪLIMNI RIVOJLANTIRISh MARKAZI TOShKENT TIBBIYoT AKADEMIYaSI "TASDIQLAYMAN" "KELIShILGAN" O'zR SSV Fan va o'quv muassasalari O'zR SSV tibbiy ta'limni Bosh boshqarmasi Boshlig'i rivojlantirish markazi direktori prof. Ataxanov Sh.E. Yusupova M.S. _______________________ ___________________________
Tibbiyot institutlarining davolash, tibbiy-pedagogika, stomatologiya va tibbiy-profilaktika fakultetlari 4-5 kurs talabalari uchun darslik Toshkent – 2012y
"Bolalar kasalliklari" darsligi tibbiyot institutlarining davolash, tibbiy-pedagogika, stomatologiya va tibbiy profilaktika fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan MUNDARIJA 1 qism. Bolalar kasalliklari propedevtikasi Pediatriyaga kirish....……………………………………………………………….6 Pediatriya bo'yicha qisqacha tarixiy ma'lumotlar..…………………………………6 Bolalik davrlari.................………………………………………………………. .11 Pediatriyada tibbiy etika va deontologiya xususiyatlari........……………………..21 Bolalarni klinik tekshirish.......................................................................................29 Umumiy ko'rik. . Tana tuzilishi...…………………………....................................30 Jismoniy rivojlanish. Antropometriya...………………………………..................34 Jinsiy rivojlanish…………………………………………………………………..37 Bolalarda asab sistemasining xususiyatlari..……………………………………...39 Sezgi organlari…………………………………………………………………….46 Bola terisining anatomo-fiziologik xususiyatlari. O'zgarishlar semiotikasi............47 Suyak-mushak sistemasining anatomo-fiziologik xususiyatlari. O'zgarishlar semiotikasi ..……………………………………………………… ..51 Nafas olish a'zolarining anatomo-fiziologik xususiyatlari. Zararlanish semiotikasi va tekshirish usullari…………………………………….54 Homila va chaqaloqlarning qon aylanish sistemasi. Zararlanish semiotikasi va Yurak-tomir sistemasini tekshirish usullari...........................…………………….67 Hazm qilish sistemasi. Zararlanish semiptomlari va tekshirish usullari....……….73 Bolalarda siydik hosil qilish va chiqarish a'zolarining xususiyatlari......................92 Sog'lom bolalarda qon yaratish sistemasini tekshirish xususiyatlari...……….…..99 Bolalarni rasional ovqatlantirish prinsiplari.…………………………………….103 2 qism. Xususiy patologiya Bolalarda ovqatlanishning buzilishi......................................................................118 Konstitusiya anomaliyalari.......………………………………………………… 126 Raxit……………………………………………………………………………..131 Spazmofiliya……………………………………………………………………..137 Bronxitlar………………………………………………………………………...140 Pnevmoniyalar..……………………………………………………………….....146 Bronxial astma........……………………………………………………………...158 Norevmatik karditlar.......………………………………………………………..168 Kardiomiopatiyalar...……………………………………………………….........179 Infeksion endokardit.......………………………………………………………...181 Yurak tug'ma nuqsonlari......……………………………………………………..183 Revmatik isitma..............………………………………………………………...188 Orttirilgan yurak nuqsonlari……………………………………………………..201 Bolalarda aritmiyalar..……………………………………………………...........205 Yuvenil revmatoid artrit…...............…………………………………………….208 Gastritlar, gastroduodenitlar..……………………………………………………211 Oshqozon va o’n ikki barmoqli ichak yara kasalligi...........……………………..218 Surunkali nospesifik enterokolit.............………………………………………...224 O't yo'llari diskineziyasi.................……………………………………………...226 Surunkali virusli gepatitlar.....………………………………………...................229 Jigar sirrozi...…………………………………………………………………….238 Siydik chiqarish yo'llari infeksiyasi...…………………………………………....239 Sistit……………………………………………………………………………...243 O'tkir glomerulonefrit......………………………………………………………..245 Surunkali glomerulonefrit....…………………………………………………….247 O'tkir pielonefrit..………………………………………………………………..249 Surunkali pielonefrit........………………………………………………………..251 O'tkir buyrak yetishmovchiligi......……………………………………………....253 Surunkali buyrak yetishmovchiligi........…………………………………………255 Temir tanqisligi anemiyasi..……………………………………………………..257 Folievotanqislik anemiyasi.....…………………………………………………...260 Testlar……………………………………………………………………………262 Holatiy masalalar………………………………………………………………...277 KIRISh Pediatriya yunoncha "pedos" - bola, "uatriya" - davolash so'zlaridan kelib chiqqan bo'lib, bolalarning rivojlanish qonuniyatlarini, kasalliklarning sabablari va mexanizmi, davolash va oldini olishni o'rganadi. Katta odamlardagi ko'p kasalliklarning kelib chiqishi go'daklik yoshiga borib taqaladi. Shuning uchun, bolalik davri, rivojlanish sharoiti va bola tarbiyasi qanday o'tgan bo'lsa, katta odamning sog'ligi holati xuddi shunday bo’ladi. Pediatriya bolaning o'sish va rivojlanish davrlarini, bola hayotining har bir yosh bosqichlariga xos alohida morfologik, fiziologik va psixologik o'zgarishlarni o'rgatadi. Shu sababli bolaning klinik anatomiyasi to'g'risidagi bilimlar o'z vaqtida tekshirish usullarini o'tkazish va olingan natijalarni baholashga asos bo’ladi. Bundan tashqari, asosiy anatomo-fiziologik xususiyatlarni hisobga olish, bolaning kun tartibi va hayot muhitini aniq tashkillashtirishga asos bo’ladi. Pediatr bola va uning ota - onasi bilan doimiy muloqotda bo’ladi. Bolalar shifokori yaxshi psixolog va pedagog bo'lishi kerak. Bu unga ota - ona va bemor oldida o'z obro'sini ko'tarishga yordam beradi, natijada bolani tezroq tuzalishiga olib keladi. Bola organizmi nozik bo’ladi, shuning uchun bolani parvarishlash tartibi buzilsa, bola tez-tez kasallanadi. Bola injiq, yig'loqi bo'lib qoladi, sizga ko'rinishdan bosh tortadi. Ammo siz bolani chuqur ko'rikdan o'tkazishingiz, to'g'ri tashhis qo'yishingiz va davolashingiz shart. Bola organizmi kattalarnikidan o'zining yoshiga xos anatomo - fiziologik xususiyatlari bilan yaqqol farq qiladi. Bolalar kasalliklari propedevtikasi pediatriyaning asosi hisoblanadi. Bolalar kasalliklari propedevtikasida quyidagilar o'rganiladi: 1. Bolalarning yoshiga xos anatomo - fiziologik xususiyatlari va parvarishlash tartibi. 2. Bolani ko’rish va anamnez yig'ish. 3. Kasal bolalarning umumiy semiotikasi. 4. Sog'lom bolalarning yoshiga qarab, ovqatlantirish texnikasi, sog'lom bola uchun ovqat tayyo’rlash va parez tuzish. PEDIATRIYaNING QISQAChA TARIXI Bola haqidagi ilmlarni o'rganish bizning eramizdan oldingi IV- asrlarga borib taqaladi va tabobat ilmining otasi Gippokratning "Bola tabiati hakida" yozgan kitobi vaqtlariga to'g'ri keladi. Gippokratdan keyin, bolaning parvarishi va tarbiyasi haqida Sels, Galen va Soran ma'lumot qoldirishgan. O'rta asrlarda Sharq davlatlarida ijtimoiy madaniyat munosabatlarini hisobga olib, bir qancha yangiliklar barpo etilgan, tabobat oldinga siljigan. 1066 yilda Bog'dod, Damashq, Astrabod, Xamadon, Buxoro, Samarqandda kasalxonalar tashkil qilingan. Samarqandda "Tabobat ilm maskani" madrasasi ochilgan. Tabobat bilan shug'ullangan, taniqli olimlar fanni yoritishga o'zlarini bilimlarini olib kirganlar. Roziy Abu Bakir Muhammad ibn Zakariyo ibn Yaxyo Ar Roziy (865 - 925) – sharqning qomusiy olimi, tabobat bilan shug'ullangan, kimyo, falsafa fanlarining rivojlanishiga asos solgan. Ovro'pada Roziy nomi bilan tanilgan olim bo'lgan. Roziy Eronda tug'ilgan, u yerda tibbiy shifoxonaga rahbarlik hilgan. Bu kasalxonada birinchi bo'lib "Kasallik tarixi" tashkil etgan. Uning 36 ta tibbiy asari bizgacha yetib kelgan. O'sha vaqtlarda uning chaqaloqlarni, go'dak yoshdagi bolalarni ovqatlantirish va parvarishlash haqida bir nechta asarlari yozilgan. Roziyning "Bola tarbiyasi haqida" va "Bolalar kasalliklari" asarlari ko'pgina xorij tillariga tarjima qilingan. Bu asarlar Sharq va garb tibbiyoti uchun ilmiy qo'llanma bo'lib hisoblangan.
1994 yilda A.A.Qodirov o'z fikrlarini bayon etganda, tabib Solix ibn Muhammad Hondaxoriy birinchi pediatr bo'lgan deb ta'kidlagan. Xorazmlik tabib Jafar xo'ja Xazaraspiy "Tabobat ilmlarining to'plamasi" kitobida yuqumli kasalliklar, aynan qizilcha kasalligi haqidagi savollarga to'xtalgan. Pediatriya juda yosh fan va uning boshlanishi, XIX asr ortalariga to'g'ri keladi. Parijda birinchi bo'lib, 1802 yilda bolalar kasalxonasi ochilgan. Keyinchalik shunga o'xshash tibbiyot muassasalari Olmoniya, Vena, Berlinda ochilgan. XIX asrning ikkinchi yarimlarida shunga o'xshash pediatriya davolash markazlari Amerikada, Angliya, Italiya, Shvetsiya va Skandinaviyada ochilgan. XIX asr o'rtalarigacha Rossiyada va boshqa xorij davlatlarida, tibbiyot oliygohlari talabalari akusherlik predmetini organish bilan birga, chaqaloq bola va bir yoshgacha bo'lgan bola tarbiyasi haqida o'rganishgan. 1831 - 1847 yillarda akusher - ginekolog Stepan Fomich Xatovisskiy tibbiy - xirurgiya akademiyasi talabalariga pediatriya to'liq kursi bo'yicha ma'ruza o'qigan. 1847 yilda Rossiyada S.F.Xatovisskiy birinchi bo'lib, "Pediatriya" bo'yicha original o'quv qo'llanma chiqargan, shuning uchun u birinchi rus pediatri hisoblanadi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Rossiyada pediatriyaning rivojlanish davri boshlandi. Uning rivojida F.N.Filatov va N.P. Gundobin katta xissa qo'shdilar.
N.F.Filatov yetakchi olim va juda yaxshi klinisist bo'lgan. U birinchi bo'lib, qizamiq, qizilcha, skarlatina, infeksion mononukleoz simptomlarini aniqlagan. Peterburg harbiy tibbiyot akademiyasi professori
XIX asr oxiri, XX asr boshlarida O'rta Osiyo aholisiga tibbiy xizmat ko'rsatish, ayniqsa ayolllar va bolalarga, eng past darajada bo'lgan. XIX asr oxiri butun Turkiston bo'ylab faqatgina 8 ta ayollar va bolalar ambulatoriyasi, 5 ta bolalar uyi va 2ta yasli mavjud edi. Asosan shahar aholisiga tibbiy xizmat ko'rsatilgan. Bolalar kontingenti o'rtasida eng ko'p uchragan kasalliklar: bezgak, o'lat, chin chechak va qutirish bo'lgan. Erta yoshdagi bolalarda quyidagi kasalliklar ko'p uchragan - ovqat hazm qilish tizimi, nafas olish a'zolari kasalliklari, leyshmanioz, skarlatina va ko'k yo'tal. Bolalar bir yil ichida bir necha marta kasallanganlar, 1000ta tug'ilgan bolalardan 400-330tasi bir yoshgacha nobud bo'lgan, yarmisi 4 yoshgacha ham yashamagan. 1920 yilda Turkiston komissiariati qoshida respublikamizda Sog'liqni saqlashda "Ona va bolani" muxofaza qilish bo'limi ochilgan, uning vazifalariga davolash va profilaktik xizmat kirgan. 1922 yilda Toshkentda 100 o'ringa moljallangan Roza Lyuksemburg nomli kasalxona va 2ta bolalar maslahatxonasi ochilgan. Bu vaqtlarda nafaqat aholini sog'ligini saqlash, balki birinchi navbatda bolalar aholisi sog'ligini saqlashga ham katta e'tibor berilgan. Uning natijasida tibbiyot kadrlariga - shifokor - pediatrlarga talab oshgan. 1920 yilda Toshkentda birinchi bolib, Turkiston Davlat Universitetida Birinchi O'rta Osiyo medisina fakulteti ochilgan. O'shandan boshlab, Respublikamiz o'z medisina kadrlarini tayyorlay boshlagan. 1920 yilda Toshkent Medisina institutida birinchi bolalar kasalliklari kafedrasi MDU dosenti A.N.Ustinov tomonidan tashkil qilingan va 1922 yilgacha u rahbarlik hilgan. 1922 yildan 1924 yilgacha kafedraga Vasiliy Ivanovich Lisenko (1885 - 1946 yil) tibbiyot fanlari doktori, professor rahbar bo'lgan. 1927 - 1930 yil kafedraga Nikolay Ivanovich Osinovckiy - t.f.d. professor rahbarlik hilgan. Uning asosiy ishlari singa, skarlatina, serebro - spinal meningit, oshqozon - ichak tizimi kasalliklari klinikasi va diagnostikasiga qaratilgan. 1930 - 1960 yillarda kafedraga R.S. Gershenovich rahbarlik hilgan. 1935 yilda talabalar sonining ko'payishi sanitariya - gigiena, davolash fakultetlarida bolalar kasalliklar kafedrasini alohida tuzishga ehtiyoj tug'dirgan. 1935 - 1966 yillarda bu kafedrani K.G.Titov boshqargan. 1966 - 1967 yil va 1975 - 1990 yillarda M.A.Mirzamuxamedov, 1968 - 1972 yillarda O.S. Maxmudov raxbarlik hilgan, 1972 - 1975 yillarda kafedra mudiri vazifasini dosent Yeleskaya Valentina Pavlovna bajargan. Bu vaqtda ToshDavTI klinikasi bolalar bo'limi qoshida yangidan sanitariya - gigiena va stomatologiya fakultetlari uchun bolalar kasalliklari kafedrasi tuzilgan, unga professor M.R.Nuriddinov raxbarlik hilgan. 1931 yilda Turkiston Davlat universiteti qoshidagi medisina fakulteti O'rta Osiyo medisina o'quv dargohiga aylantirilgan, u erda "Ona va bola" sog'lig'ini muhofaza qilish fakulteti ochilgan. 1935 yilda u pediatriya fakulteti nomini olgan, bu vaqtda mamlakat medisina kadrlarini kerakligini his hilgan. 1945 yil sentyabr oyida pediatriya kafedrasi asosida uchta kafedra ochilgan. Bu bolalar kasalliklari propedevtikasi, fakultativ pediatriya va gospital pediatriya kafedralari. Bu talabalar sonini ko'payishiga olib kelgan. 1963 yilda Samarqand medisina instituti, 1965 yilda esa Andijon medisina institutida pediatriya fakultetlari ochilgan. O'zbekiston respublikasi shifokor - pediatrlarni tayyo’rlashga muhtoj edi.
yilda Parij universiteti medisina fakultetini tugatgan. 150ta ilmiy ishlar muallifi, ovqat - hazm qilish tizimi kasalliklari, pellagra, bolalar sili, leyshmanioz, qon kasalliklarini tashhislash va davolashini o'rgangan. 2. Konstantin Gerasimovich Titov (1898 - 1970 yil) t.f.d. professor, xizmat ko'rsatgan fan arbobi. 65 ta ilmiy ishlar muallifi, ilmiy ishlari bolalardagi o'pka va qon kasalliklarini o'rganishga bahishlangan. 3. Mannop Atamatovich Mirzamuxamedov (1920 - 2002 yil) - t.f.d. professor, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan shifokor. 150dan ortiq ilmiy ishlar muallifi, ilmiy ishlari ovqat hazm qilish a'zolari kasalliklari tashhisoti va davosiga bag'ishlangan. 4. Aziz Maqsudovich Maqsudov (1907 - 1959 yil) dosent, 1945 yildan boshlab, ToshTI, pediatriya kafedrasini boshqargan va 1947 yildan boshlab respublikada bosh pediatr bo'lgan. Uning ilmiy izlanishi ko'p qirrali va medisinaning quyidagi bo'limlarini o'z ichiga olgan: oshqozon kasalliklari, leyshmanioz, podagra, toksik kasalliklarni geliotrop bilan davolash. 5. B.U. Qoraxo'jaev. SamMI bolalar kasalliklari kafedrasi mudiri. 1950 - 1954, 1987 - 1977 yillarda uning rahbarligida malyariya, leyshmanioz, revmatizm, go'dak yoshidagi bolalarda moddalar almashinuvi va uning surunkali buzilishi kasalliklariga qarshi kurash olib borilgan. U nafaqat pediatr, balki olim bo'lgan. 6. Sayfiddin Shamsievich Shamsiev (1914 - 1995) fanlar akademiyasi korrespondent a'zosi, professor. 1951-1972 yillarda ToshMI, keyin ToshPMI bolalar kasalliklar kafedrasi, 1973 yildan to umrining oxirgacha bolalar kasalliklari propedevtikasi kafedrasida rahbarlik hilgan. 1984 yildan professor bo'lgan. U respublikada pediatriyaning rivojiga va bolalar sog'liqini saqlashga katta hissa shgan. Medisina kadrlari va ilmiy shogirdlar tayyo’rlash bilan shug'ullangan. 150tadan ortiq ilmiy qo'lyozmalari mavjud. Olim tomonidan quyidagi kitoblar yozilgan. "Bolalar klinik elektrokardiografiyasi", "Bolalar klinik fonokardiografiyasi", "Bolalarda o'tkir pnevmoniyalar", "Uchastka pediatrlari uchun qo'llanma". Uning rahbarligida 10dan ortiq tibbiyot fanlari doktori va 40ta tibbiyot fanlari nomzodi chiqarilgan. 7. Salomat Nazarovna Yo'ldosheva (1913 - 1988yy). O'zbek xalqidan chiqgan birinchi professor ayol. 1960 - 1972 yillarda ToshMI, 1972 yil SamPI fakultativ pediatriya kafedrasiga rahbarlik hilgan. S.N.Yo'ldosheva o'z shogirdlari bilan "Bolalarda revmatizm" kasalligi muammosi bilan shug'ullangan.
Bizning respublikamiz mustahil bo'lgandan so'ng Prezidentimiz rahbarligi ostida, bir qancha kamchiliklar bartaraf etildi va xalqimizning ham moddiy, ham ma'naviy saviyasi ortdi. Bizning respublikamizda sog'lom avlodni tarbiyalashga alohida e'tibor beriladi. 1993 yil 4 mart kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan "Sog'lom avlod uchun" I va II darajali, ko'krak nishoni tasdiqlangan. Bu orden bilan iqtidorli avlodlarni tarbiyalagan insonlar taqdirlanadilar. Prezident I.A.Karimov qaroriga asosan, o'sib kelayotgan yosh avlodni sog'lom bo'lishi uchun hamma sharoitlar yaratilmoqda. O'z navbatida O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni Saqlash vazirligi tomonidan o'sib kelayotgan yosh avlod sog'lig'ini tiklash maqsadida katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bu maqsadda O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni Saqlash vazirligi tomonidan yangi konsepsiya qabul qilindi: a) Aholi sog'ligini saqlash uchun pul mablag'larini aholiga va tibbiy muassasalarga berish: b) Tibbiy muassasalarningasosiy maqsadi profilaktik yo'nalish bo'lganligini inobatga olib, ambulatoriya, poliklinikalarda tibbiy xizmatlarni yaxshilash va tibbiy xizmat ko'rsatish bo'yicha yangi medisina shakllarini tuzish, kunduzgi stasionar, uydagi shifoxona, ambulatoriya komplekslari, maxallada davolash punktlari ochish ko'zda tutilgan. Kadrlar sonini emas, balki sifatini yaxshilashga e'tibor berish lozimligi ko'rib chiqildi. Buning uchun talabalar bilimi amaliyot bilan bog'liqlikda va pog'ona shaklida tuzildi. Tibbiyot oliygohlariga talabalar qabul qilish soni kamaytirildi va xalqaro normativ ko'rsatgichlariga yaqinlashtirilmoqda. Institutlarga talabalar qabul qilish tanlov asosida, test sorovlari bo'yicha olib borilayapti. 1999 yildan boshlab, hamma tibbiyot oliygoxlari yangi o'qitish dasturini oldi. hamma tibbiyot muassasalari aholi sog'ligini tiklashga yo'naltirilgan, oxirgi yillarda yangi konsepsiya bo'yicha ishlash ijobiy natijalar berdi. Bizning respublikamizda bolalar o'limi ko'rsatgichi kamaydi. Ambulatoriya, poliklinika, kunduzgi shifoxona, maxsus ambulatoriya komplekslari xizmatlari yaxshilanishi o'lim kursatgichi kamayishiga sabab bo'ldi. 1998 yil 10 noyabrda Prezidentimiz I.A.Karimov buyrug'iga asosan "O'zbekiston Respublikasida Sog'liqni Saqlashni tashkil etish davlat dasturi" qabul qilindi va O'zbekiston Respublikasida Sog'liqni Saqlashning yangi yo'nalishi ko'rib chiqildi. Bu dastur pediatriya xizmati uchun asosiy hisoblanadi, chunki u o'sib kelayotgan avlod sog'lig'ini ta'minlashga qaratilgan. qabul qilingan davlat dasturida sog'lom, barkamol avlodni tarbiyalab voyaga etkazish ko'zda tutilgan. BOLALIK DAVRLARI Bolalik tug'ilganda emas, homiladorlik davridan (ko'payishdan) boshlanadi. Bolalarning organ va tizimlari kattalarga nisbatan morfologik strukturasi va funksiyasi bilan farqlanadi. Bola organizmi o'suvchi va rivojlanuvchi bo'lib, o'ziga xos anatomo - fiziologik xususiyatlarga ega, bolaning o'sish davri o'ziga xos xarakterli o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Bola tug'ilganidan boshlab, katta bo'lganga qadar, organ va to'qimalarning rivojlanish jarayoni to'xtovsiz davom etadi va shu vaqtning o'zida alohida organ va tizimlarning rivojlanishi bir tenglikda bormaydi. Bolaning o'sishi va rivojlanishi ma'lum davr va bosqichlarni o'tadi, shu davrda bolaning anatomo - fiziologik xususiyatlari o'zgaradi. Shu bilan birga tashqi muhit sharoitiga qarab, bola xarakteri va kasalliklarning kechishi o'zgaradi. Bir xil kasalliklar, masalan, pnevmoniya chaqaloqlarda va maktabgacha, maktab yoshidagi bolalarda har - xil kechadi. Erta yoshda uchraydigan ba'zi kasalliklar, katta yoshdagi bolalarda uchramaydi. Bolalardagi bu yoshga oid xususiyatlar kasallik profilaktikasi va uning davosiga differensial yondoshishni talab qiladi. Individual yondoshishni yengillashtirish uchun butun bolalikni alohida davrlarga bo'lishga ehtiyoj tug'iladi, ular aniq darajada bir - biridan farqlanadi. Bolalikni davrlarga bo'lish har bir yosh davrlari uchun xarakterli bo'lgan morfofunksional va fiziologik xususiyatlarga asoslanadi. N.P.Gundobin taklif etgan va A.F.Tur qo'shimcha hilgan bolalik davrlari sxemasi asos hisoblanadi. Bolalik davrlari homila ichi va homiladan tashqari davrlarga bo'linadi, boshqacha aytganda antenatal va postnatal bolalik davrlari. Onasida tug'ruq jarayoni boshlanishi bilan bola tug'ilishigacha bo'lgan davr internatal davr deyiladi. Bola rivojlanishi homila ichi davri "homiladorlik bolaligi" 10 oy (akusherlik oyligi) davom etadi yoki o'rtacha 270 - 280 kun va bu davr o'z navbatida quyidagilarga bo'linadi: a) embrional (embrion) rivojlanish fazasi, 2 - oygacha davom etadi. b) yoldosh (homila) rivojlanish fazasi, 3 - oydan 10 - oygacha. homiladan tashqari bolaning rivojlanish davri quyidagilarga ajratiladi: 1. Chaqaloqlik davri - 3-4 xaftagacha; 2. Ko'krak yoshi davri va kichik yasli yoshi, 3-4 xaftadan 1 yoshgacha davom etadi; 3. Maktabgacha (yoki yasli) davri 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4. Maktab oldi - 3-7 yosh; 5. Kichik maktab yoshi 7-11 yosh; 6. Katta maktab yoshi (pubertat davr) 12 yoshdan 17-18 yoshgacha.
Bu davrga tez o'sish va ona organizmi hisobiga oziqlanish xarakterlidir. Birinchi 2 oylikni o'z ichiga olgan embrional rivojlanish fazasida organlarning barpo bo'lishi, homilaning shakllanishi va homila qobiqlarining - suvli (amnion), tukli (xorion), sariq pufak va allakteksning rivojlanishi kuzatiladi. Oziq moddalar bilan ta'minlanish sariqlik pufagi ichidan o'tuvchi tomirlar orqali bajariladi. Bu sariqlikdagi qon aylanish deyiladi. Oziq moddalar zahirasi bu yerda ko'p emas va juda tezda yo’qoladi, bu oziqlanish o'rnini yo'ldosh (plasenta) qon aylanishi oladi. Birinchi oyning oxirida embrion uzunligi 1 sm, vazni 1 grammga teng bo’ladi. Ikkinchi oyning oxiriga kelib, embrion uzunligi 4 smga, vazni 5 grammga oshadi. Birinchi 2 oylikda embrion tashqi ko'rinishi xayvon embrionidan farqlanmaydi, lekin 2-chi oyning oxirida boshchasi aniq bilinadi va homila uzunligining 1/2 ni tashkil qiladi, avval burun, lablari, jag', ko'zlari hosil bo’ladi. Oyo´q - qo'llarida kaftlarni farqlash mumkin va barmoqlarning bilinar - bilinmas shakllanishi kuzatiladi. Embrional davrning oxiriga kelib, homila o'zining tashqi ko'rinishidan odam qiyofasini eslatadi va homila nomini oladi. 3 oylikdan boshlab homila o'sadi, ona organizmidan yo'ldosh orqali olayotgan ozuqa moddalar va kislorod hisobiga rivojlanadi. Yo'ldosh, homila uchun muhim, hayoti uchun kerakli organdir. Yo'ldosh orsali ozuqa moddalarni yetarli darajada kelmasligi homilaning normal o'sish va rivojiga ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek, yo'ldoshda gaz almashuvining buzilishi ona va homilaning holatiga ta'sir qiladi. Misol uchun, homiladorlikda anemiya, isitma holatlari, shuningdek o'pka to'qimasi funksiyasi pasayishi kasalligi (pnevmoniya) oksidlanish jarayoni va normal gaz almashinuvi buzilishiga sabab bo’ladi, bu esa homilada rivojlanishni buzilishiga olib keladi, homila ichi asfiksiyasiga va homila nobud bo'lishiga sabab bo’ladi. Uchinchi oyning oxiriga kelib, homila uzunligi 8 - 9 sm, vazni 20 - 25 grammga yetadi. Oyog- qo'l barmoqlari aniq farqlanadi, tashqi jinsiy a'zolar bilinadi. To'rtinchi oyning oxirida homila 15 - 16 smga, vazni 100 - 120 grammga kattalashadi, homilaning jinsi aniq bilinadi. 4 oylikda kalla suyagi shakllana boshlaydi. Oyog - qo'llarida aktiv harakatlar paydo bo’ladi, 4-5 oyligidan boshlab, harakatlar kuchli bo’ladi, onasi sezadi - bu homilaning birinchi harakati deyiladi. Teri osti yog' qatlami bu vaqtda hali bo'lmaydi, terisi yupqa, tiniq, mushak va tomirlar teridan bilinib turadi. Homila ichagida birinchi najas - mekoniy to'plana boshlaydi. Beshinchi oyning oxiriga kelib, homila uzunligi 25 sm, vazni ortacha 300 grammga yetadi. Bu vaqtda boshida sochlar va tanasida tukchalar paydo bo’ladi. Yog to'planishi boshlanadi va asosan bo'yin va dumbada teri osti yog' qavati hosil bo’ladi. Yog' bezlari faoliyati boshlanadi va homila terisi asta - sekin yog'simon qoplamga ega bo’ladi. Ona qorni devori orqali homila yurak urishini eshitish mumkin. Homiladorlikning oltinchi oyi oxiriga kelib, homila uzunligi 30 sm, vazni 600 - 700 grammga yetadi. Agar homila bu muddatda tirik tug'ilsa, oyog - qo'llari harakatlanadi, lekin tezda nobud bo’ladi. Ba'zi hollarda 750 - 800 gramm vaznda chala tug'ilgan chaqaloqlar yaxshi muhit, alohida parvarish bo'lsa yashashi mumkin. Homiladorlikning yettinchi oyi oxirida homila uzunligi 35 sm, vazni 1200 grammga yetadi. Terisi xali bujmaygan, homila ko'rinishi qariyaga o'xshaydi. Bu muddatda homila tirik tug'ilishi mumkin, nafas oladi va sekin ovozda yig'laydi. Bu yoshda homila yashashi mumkin, lekin yaxshi rivojlanmaganligi sababli, tashqi muhitga moslashinishi qiyin, alohida parvarish qilinishiga qaramasdan, homilaning ko'pchiligi nobud bo´ladi. Sakkizinchi oyning oxiriga kelib, homila uzunligi 40 sm vazni - 1800 g - 2100g. Bu oyda tug'ilgan homila chala bo'lishiga haramay, yaxshi parvarish qilinsa yashaydi. To'qqizinchi oyning oxirida homila uzunligi 45 sm, vazni 2500 g. O'ninchi oyning oxiriga kelib, homila yetuk, bo'yi 48-52 sm, vazni 3200-3600 g. Bosh aylanasi 33-34 sm, ko'krak aylanasi 32-33 sm, teri osti qatlamining yaxshi rivojlanishi hisobiga, teri bujmayishi yo'qoladi va homila qariya ko'rinishini yo'qotadi. Qizg'ish rangdagi teri oqaradi va pushti - qizil yoki pushti rangda bo’ladi. Yelkada, ko'kragining yuqori qismida tuklar saqlanadi. Boshining balandligi tana uzunligining ¼ qismini tashkil qiladi. Homila ichi rivojlanishida tana vazni 6,000 marta (0,6 mg dan 3500 g gacha), tana uzunligi esa 5000 marta (0,1mm dan 50 sm gacha) ko'payadi. Homilaning to'g'ri rivojlanishiga onaning sog'ligi, ovqatlanishi, hayoti, ruhiy va jismoniy zo'riqshi, homiladorlik kechish davri, homiladorlik toksikozi ona va bola rezus - omili mos kelmasligi ta'sir qiladi. Embrionning nuqsonlari homiladorlikning birinchi 3 oyligiga rivojlanadi, bu embrional rivojlanish fazasiga to'g'ri keladi va embriomutasiya deyiladi. Embriomutasiya infeksiya ta'sirida, oziqlanishning buzilishi, moddalar almashinuvi buzilishi, immun jarayonlar gipoksiyasi, nurlanish ta'sirida vujudga keladi. Misol, ona homiladorlikning birinchi uch oyligida virusli infeksiya bilan kasallansa, masalan qizilcha, u xolda embrionda tug'ma nuqsonlar paydo bo’ladi. Bola qorinchalararo va bo'lmachalararo to'siqning nuqsoni, ichki quloq zararlanishi va sut tishlari shakllanishi nuqsoni bilan tug'iladi. Homila ichi rivojlanishining 4-oyligidan boshlab, homilaning kasalligi fetopatiya deb ataladi. Fetopatiya nasliy bo'lishi mumkin. Orttirilgan fetopatiyada patogen agentlar bevosita homilaga ta'sir ko'rsatadi yoki yo'ldoshni zararlaydi, homila nobud bo'lishiga olib keladi, homila gipoksiyasi yoki muddatidan oldin tug'ruqqa sabab bo’ladi. Infeksion fetopatiyalar vujudga kelishiga suv chechak virusi, Koksaki, bakteriyalar sabab bo’ladi. Nasliy fetopatiyalarga mukovissidoz, fibroelastoz va boshqalar kiradi. Barcha homila ichi kasalliklari, embrio va fetopatiyalar ham, kimotopatiyalar deb ataladi. Homilaning to'g'ri rivojlanishi uchun tuqruqgacha (antenatal) davrda homilani muhofaza qilish katta ahamiyatga ega. Umuman ayollar sog'liqini muhofaza qilishga to'g'ri keladi. Shunday qilib, homila ichi rivojlanish davrida bir qancha profilaktik tadbirlar qo'llanilishi mumkin. Natijada homiladorlik normal o'tgan sog'lom ayoldan 10 - oylikning oxirida sog'lom yetuk bola tug'iladi.
Boshqacha aytganda, bu davr neonatal davr deyiladi. Chaqaloqlar uchun homiladorlikdan tashqari yangi muhitga moslashish holati xarakterlidir. Bola tug'ilishi bilan kislorod va ozuqa moddalarni organizmga kirishi o'zgaradi, o'pka nafasi va doimiy qon aylanish yaratiladi. Qonning morfologik va fiziko - kimyoviy xususiyatlari o'zgaradi, ovqatlanish bezlarini sekresiyasi boshlanadi. Bir vaqtning o'zida kindikning mumifikasiyasi va tushishi, bolada kindik yarasining bitishi va boshqalar yuz beradi. Chaqaloqlarda turli organlarning funksional yetishmovchiligi fiziologik sariqlik, dispepsiya, albuminuriya, tranzitor isitma, tana vaznining fiziologik yo'qolishiga sabab bo’ladi. Ona organizmining gormonal ta'siri sababli, chaqaloqlarda mastit - ko'krak bezlari shishi, qindan qon aralashma kelishi va vulvovaginitlar paydo bo’ladi. Chaqaloqlik davri uchun quyidagi patologik holatlar harakterlidir: chalalik, funksional yetishmovchilik va boshqa rivojlanish nuqsonlari - faqatgina, chaqaloqlik davrida rezus nomutanosiblik holati uchraydi, ona va bola o'rtasida antigen nomunosiblik, tug'ma gemolitik kasallik sariqlik bilan, sariqsiz va shish bilan uchraydi. Chaqaloqlar qizamiq, qizilcha, skarlatina va ko'kyo'tal bilan umuman og'rimasliklari mumkin. Bo'g'ma, qorin tifi, paratif kasalliklari, suv chechak o'ziga xos kechishiga ega bo'lib, abortiv shaklda kechadi. Chaqaloqlar organizmining bu infeksiyalarga chidamliliigi onadan bolaga antitelolarning yo'ldosh orqali passiv holda homila ichi davrida va ko'krak suti bilan ovqatlantirilganda o'tishi bilan tushuntiriladi. Chaqaloqlarda stafilokokk, strektokokk, ichak tayogchalari shtammiga va salmonellyozga yuqori sezuvchanlik aniqlanadi. Bu mikroorganizmlar chaqaloqlarda og'ir toksikoseptik holatlarni chaqiradi. Chaqaloqlarda markaziy nerv sistemasi yetuk emasligi, himoya vazifasi yetarli rivojlanmaganligi yuqori o'lim holatiga olib keladi. Shuning uchun chaqaloqlar uchun aniq sanitariya - gigiena sharoitini yaratishga to'g'ri keladi. Agar bola muddatidan oldin tug'ilsa (270 - 280 kundan oldin) u chala tug'ilgan deyiladi, lekin yashashi mumkin, ya'ni bachadon ichidan tashqarida (homila ichidan tashqari) ham o'sishi mumkin. Homiladorlik muddatidan oldin yuzaga kelsa, bola chala, yetuk bo'lmay tug'iladi. Bunday chala tug'ilgan bola, homiladan tashqari sharoitga yetarli darajada moslashmagan va alohida parvarishga muhtoj bo’ladi. Shuning uchun aniqlash zarur, u yetuk tug'ilganmi yoki chala tug'ilganmi? Bolaning yetuk tug'ilganligini aniqlash uchun birinchi navbatda bola tug'ilgandan so'ng bo'yi va vaznini hisobga olish kerak, ular yaqqol belgilarga kiradi. Yuqorida aytib o'tilganidek, yetuk tug'ilgan bolaning tug'ilgandagi o'rtacha vazni 3.200-3.600 g, bo'yi 48-52 sm. yetuk tug'ilgan bolada tug'ilgandagi eng kichik vazni 2.500 g, bo'yi 45-46 sm. Chaqaloq bolalar, tug'ilganda 2500 g dan kam vazni bo'lsa va bo'yi 45 smdan, kichik bo'lsa bola chala tug'ilgan deyiladi. Umuman olganda, homila 6 oylikdan oldin tug'ilsa va vazni 900-1000 g bo'lsa, u yashamaydi. Chalalikning pastki chegarasida vazn 1000 gdan kam, bo'yi 35 sm. Chaqaloqlar bu ko'rsatkichlardan past tug'ilsa, kechki homila tushishlarga kiradi. Yuqorida keltirilgan korsatkichlar, bolaning bo'yi va vazni tug'ilganda yetuk tug'ilishning ko'proq yoki kamroq ishonchli belgilari hisoblanadi, lekin bu ko'rsatkichlarning o'zgarib turishi ushbu chaqaloqning yetuk yoki chala tug'ilganligini belgilovchi asos bola olmaydi. Muddatidan oldin tug'ilgan yirik homila yetuk tug'ilgan chaqaloqlardan ham kattaroq bo'lishi mumkin. Shuning uchun tana vazniga - o'lchamiga ahamiyat berib qolmasdan, homiladorlikning oxirgi haftalarida homilada uchraydigan boshqa nisbiy belgilarga ham e'tibor berish.
1. Yetuk tug'ilgan chaqaloqlar terisi pushti - qizil, silliq, elastik, yelkada, orqasida, ko'kraklar orasida qisman tukchalar bo’ladi. Chala tug'ilgan bolalarda, chalalikning darajasiga qarab, terisi juda yupqa, aniq qizil rangda sianotik soyalar, yaltiroq yog' bilan qoplanganday yoki quruq, yuzida, asosan yonoqlari, ko'kragi, yelkasida, orqasida tukchalar yaqqol ko'rinadi, 2. Yetuk tug'ilgan chaqaloqlar qichqirig'i baland, jarangdor, chala tug'ilganlarda kuchsiz, jarangsiz, past. 3. Yetuk tug'ilgan chaqaloq harakatlari aktiv, sekin, tarqoq, koordinasiya-lashmagan, mushaklar gipertonusda bo’ladi. Chala tug'ilganlarda harakati kuchsiz, mushaklar gipotonik holatda bo’ladi. 4. Yetuk tug'ilgan chaqaloqlarda teri osti yog qatlami, yaxshi rivojlangan, turgor saqlangan. Chala tugilganlarda esa teri osti yog' qatlami juda sust rivojlangan yoki umuman yo'q (chalalik darajasiga bog'liq), to'g'imalar turgori juda sust, teri burmalari bilinadi. 5. Yetuk tug'ilganlarda kalla suyagi qattiq, chala tug'ilganlarda yumshoq, bo'sh. Choklar va liqildoqlar yetuk va chala tug'ilganlarda ham ochiq bo'lishi mumkin. 6. Yetuk tug'ilganlarda quloq supralari qattiq tog'ay to'qimadan iborat va tasviri yaxshi bilinadi va kalladan alohida turadi. Chala tug'ilganlarda ular yumshoq va kallaga yopishib turadi, tasviri yaxshi bilinmaydi. Ba'zi qo' llanmalarda yozilishicha, masalan, tirnoqlar yaxshi rivojlanmasligi, qiz bolalarda jinsiy tirshiqning ochiqligi, o'g'il bolalarda urug'donning yorg'oqqa tushmasligi, bu belgilar doimiy emas va ularga asoslanib chalalik darajasi tashhis qilinmaydi. Yuqorida ko'rsatilganlardan tashqari bola tug'ilganda yetukmi yoki yo'qmi, chalalik bir qator belgilar bilan xarakterlanadi, asosiy organ va to'qimalarning funksiyasining yetishmovchiligi bilan xarakterlanadi. 1.Termoregulyasiyaning buzilishi Katta yoshdagilar ularni o’rab turgan atrof - muhit haroratining o’zgarib turishiga qaramasdan, tana haroratini doimiy ushlab turadilar. Bu doimiylik maxsus mexanizmlar mavjudligi bilan ta'minlanadi, issiqlik hosil bo'lishi va issiqlik ajratish mexanizmlarini boshqariladi, shuning uchun bu ikki jarayon bir xil tenglikda boradi. Zamonaviy fiziologiyada termoregulyasiya markazi deyilganda tor soxalar emas, bir - biriga bog’liq tizimlar markazi tushuniladi. Bu markazlarga do’mboq osti (gipotalamus) va kulrang do’mboq sohasi kiradi. Ular bilan tomirlar, ter ajratish, nafas markazi, moddalar almashinuvi markazi va boshqa markazlar bog’langan. Yuqorida kўrsatilgan markazlar o’z navbatida bosh miya po’stlog’ida joylashgan - termoregulyasiyaning oliy markaziga bўysinadi. Issiqlik markazlarining qo’zg’alishi shartli reflector tarzda o’tadi, lekin terining sezuvchi nervlari, ayniqsa qon orqali, ichki sekresiya bezlari gormonlari orqali o’tadi (qalqonsimon bez yoki gipofiz). Yuqorida ko'rsatilgan, termoregulyasiyaning barcha mexanizmlari bir - biri bilan o'zaro bog'liq, bir butun murakkab sistemaning zanjiri hisoblanadi, oliy regulyator markaz - bosh miya po'stlog'iga bo'ysinadi. Bolalarda ushbu termoregulyasiya tizimi yetarli rivojlanmagan. Bola qancha yosh bo'lsa, bu xususiyati shuncha kam rivoj topgan. Chaqaloqlarda termoregulyasiyaning yaxshi rivojlanmaganligi, ayniqsa chala tug'ilganlarda bosh miya po'stlog'ining issiqlik markazlarining yaxshi rivojlanmaganligi, hamda terining (periferik termoregulyasiya apparati) funksional yetuk emasligiga bog'liq. Chaqaloqlarda terining termoregulyasiya funksiyasi anatomik xususiyati jixatdan yetarli emas. Qon tomirlar to'rining ko'pligi, teri mushaklarining kuchsiz rivojlanishi, tana yuzasining nisbatan kattaligi (kattalarnikiga nisbatan 2-3 marta ko'p) va issiqlik markazlarining yetarli rivojlanmaganligi bunga sabab bo’ladi. Chala tug'ilgan bolalarda asab sistemasi markazlari yaqqol shakllanmagan, teri osti yog' qavati kuchsiz rivojlangan. Bola sovuq qotganda tana harorati past raqamlargacha 35-32°S tushadi, atrof - muhit yuqori temperaturasida tez isib ketadi va tana harorati 40°S gacha ko'tariladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, chala tug'ilganlarda organizm issiqligini saqlash uchun sun'iy choralardan foydalaniladi va bu isitish xaddan tashqari tana haroratining ko'tarilishiga olib kelmasligi kerak. 2.Nafas olishning buzilishi Nafas markazlarining, ko'krak qafasi, o'pkaning yetarli rivojlanmaganligi va nafas olish mushaklari kuchsizligi sababli chala tug'ilganlarda yuzaki va noto'g'ri nafas bo´ladi, ritm va amplitude buziladi. Ularda ko'proq Cheyn - Stoks nafas olish turi aniqlanadi. Tez - tez nafas olish yo'nalishi chala tug'ilganlarda, ba'zida uzoq nafas to'xtashi, ya'ni kislorod yetishmasligi, asfiksiya xuruji yuzaga kelishi mumkin. Chala tug'ilganlar bo'g'ilib ko'karadi, bu qonda kislorodning kamligi sababli yuz beradi. Bundan tashqari bola hayotining birinchi kunidayog chuqur nafas olishning yetarli bo'lmasligi ularda atelektaz rivolanishiga sabab bo´ladi. 3.Ovqat - hazm qilish traktidagi buzilishlar. Chala tug'ilganlar so'rish harakatlarining kuchsizligi bilan ajralib turadi. Ular xar doim xam o'zlari ko'krakni emaolmaydilar. Chalalikning yuqori darajasida och qolish hissi umuman bo'lmaydi va bola yutina olmaydi. 4. Chala tug'ilganlarda sklerema paydo bo’ladi. Sklerema - bu teri va teri osti yog' qavatining qattiqlashuvi. Ba'zida bu holat shish bilan kechadi - skleredema deb ataladi. Sklerema oyoglardan boshlanadi, keyinchalik qovuq va tanaga, qo'llarga tez o'tadi. Sklerema atrof - muhit past haroratida va bolaning yetarli shakllanmaganligida yuzaga chiqadi. Chala tugilganlarda sklerema sababi olein kislotasining yetarli emasligidir. 5.Chalalikning eng muhim hususiyatlaridan biri qontalashlarga moyillikdir, asosan kalla ichi, tomirlarda elastik tukimaning yetarli emasligi sabab bo´ladi. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
