Dərslik, flipçat, iş vərəqləri, marker, tablo, İkt vasitələri, cd dəRSİn gediŞİ Motivasiya

Yüklə 59,5 Kb.

tarix	13.02.2017
ölçüsü	59,5 Kb.
	#8411
növü	Dərs

İş forması
İş vərəqi 1. İngiltərə kraliçası Viktoriyanın nəsil ağacına diqqət yetirin və Hemofiliya xəstəliyinin irsən keçməsini genioloji üsulla müəyyən edin
İş vərəqi 2. Eyni yumurta ekizləri ilə müxtəlif yumurta ekizləri arasındakı genetik və fizioloji oxşarlıq və fərqi və onlara sosial amillərin təsirini müəyyənləşdirin
İNFORMASİYA MÜBADİLƏSİ Şagirdlər tətqiq etdikləri mövzunu təqdim edirlər MÜZAKİRƏ
Qruplar

^Mövzu1

^{İNSANIN GENETİKASI}
^{Məqsəd :}

^{İNSAN irsiyyətinin öyrənilməsi üsullarını öyrətmək}
^{İrsi xəstəliklər barədə məlumatlandırmaq}
^{Daun sindiromu xəstəliyinin əlamətlərini müəyyənləşdirməyi öyrətmək}

^{İş forması: kollektivlə, qruplarla}

^{İş üsulu: Beyin həmləsi, klaster, Venn diaqramı , müzakirə}

^{Resurslar: Dərslik, flipçat, iş vərəqləri, marker, tablo, İKT vasitələri, CD}
^{DƏRSİN GEDİŞİ}

^Motivasiya

^{Nə üçün insan irsiyyətinin öyrənilməsi çətinlik törədir?}

^{İnsanda əlamət və xassələrin irsiliyini çox keçmiş zamanlarda öyrənməyə başlamışlar. Genetika elmi inkişaf etdikcə yeni yeni bir elm sahəsi antropogenetika (antropus – yunanca insan deməkdir) yaranmışdır. Qeyd etməliyik ki, insanın bir genetik obyekt kimi öyrənilməsində aşağıda qeyd etdiyimiz kimi bir sıra çətinliklər meydana çıxır.}

^{1.Hər şeydən əvvəl insanın genetikasını öyrənməkdə bitkilər və heyvanlar aləmində tətbiq olunan əsas hibridoloji üsuldan istifadə etmək çox çətidir. İnsanların ailə qurması nəsil artırması tədqiqatçının arzusu ilə deyil, bir sıra sosioloji amillərlə əlaqədardır.}
^{2.İnsan nisbətən az nəsil verən canlıdır.}
^{3.Xromosomların miqdarının çox olması.}
^{4.İnsan gec yetişəndir.}
^{Bir insan ömrü ən yaxşı hallarda bir – iki nəsil öyrənməyə çatar.}

^{İş vərəqi 1. İngiltərə kraliçası Viktoriyanın nəsil ağacına diqqət yetirin və Hemofiliya xəstəliyinin irsən keçməsini genioloji üsulla müəyyən edin}

^{Ayrı – ailələrdə müşahidə olunan müəyyən əlamətin nəsillər üzrə necə keçdiyini öyrənmək üçün genoloji sxem (əcdad ağacı) tərtib edilir. Genoloji ( Yunanca genez – meşə deməkdir) üsulun tətbiqi zamanı genetik maraqlandığı əlamətə malik adamın, başqa sözlə propandın, bir neçə qohumları üzrə müşahidə aparır. Propandı ox işarəsi ilə və ya kişi və qadın göstərən işarələrin içərisində qara nöqtə qoymaqla göstərilir. Bir ailə üçün gensalogiya tərtib etdikdə aşağıdakıları nəzərə alırlar.Ailəni təşkil edən kişi (kvadratla) sağda, qadın isə dairə ilə solda qeyd olunur. Yuxarıdan aşağıya doğru nəsillər roma rəqəmləri ilə, övladlar isə ərəb rəqəmləri ilə qeyd olunur.}

^{İş vərəqi 2. Eyni yumurta ekizləri ilə müxtəlif yumurta ekizləri arasındakı genetik və fizioloji oxşarlıq və fərqi və onlara sosial amillərin təsirini müəyyənləşdirin}

^{İnsanın genetikasını öyrənməkdə əkizlər üsulunun əhəmiyyətini ilk dəfə F.Qalton irəli sürmüşdür. Bildiyimiz kimi, əkizlər müxtəlif olurlar. Genetik ədəbiyyatda bir yumurta əkizləri (BƏ) və müxtəlif yumurta əkizləri (MƏ) terminləri daha çox işlənir. Lakin bəzi bir yumurta əkizlərinə iki yumurta əkizləri də deyilir. Bəzən iki yumurta əkizləri də ayrılıqda hər cüt eyni yumurtadan da əmələ gələ bilər. Buna görə də bir yumurta əkizləri (BƏ) və müxtəlif yumurta əkizləri (MƏ)}

^{terminini işlətmək mümkün olar. Bir yumurta bir yumurtanın eyni spermatozoidlə mayalanması nəticəsində əmələ gəldiyi üçün eyni cinsiyyətli olub ( ya hər ikisi oğlan və ya qız) və bir – birlərinə}

^{çox oxşayırlar, daha doğrusu bir – birinin güzgüdəki əksi, surəti kimi olurlar.MƏ –i ayrı- ayrı yumurtaların spermatozoidlərlə mayalandığı üçün həm müxtəlif cinsiyyətli (oğlan – qız) ola bilərlər. MƏ – i bir – birinə, eyni valideyinlərdən ayrı – ayrı vaxtlarda dünyaya gələn, ovladlar dərəcəsində oxşaya bilər. Hər doğuşda əkizlərin sayi ən çox iki, bəzən 3, seyrək hallarda 5 olur. 150 il ərzində ABŞ – da 4 dəfə Kanadada 2 dəfə 5 əkiz doğuşu qeydə alınmışdır. Kanada fermeri Dioni ailəsində 5 qız BƏ –nin hamısı yetkin dövrünə qədər yaşaya bilmişlər. Bunları ədəbiyyatda 5 Kanada əkizləri və ya Dioni əkizləri kimi ad verilmişdir. 54700816 doğuşdan bir dəfə 5 fərddən ibarət əkiz, 4712 milyon doğuşdan bir dəfə 6 fərddən ibarət əkiz dünyaya gəlir. Ümumiyyətlə, əkiz doğuşun orta sıxlığı 1% olub, 0,5 -1% arasında tərəddüd edir. Əkizlərin həyatiliyi əkiz olmayan uşaqlara nisbətən zəif olur.}

^{BƏ və MƏ –lərini bir –birindən aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə fərqləndirmək olar:}

^{1. BƏ –lər mütləq eyni cinsiyyətli olmalıdır. MƏ –lər isə eyni cinsiyyətli, həm də müxtəlif cinsiyyətli ola bilər.}

^{2. BƏ –lər bir ümumi xarionu, MƏ –lərinin müxtəlif xarionları olur.}

^{3. BƏ –lərində resiprok trasplantasiya avto transplantasiyada olduğu kimi müvəffəqiyyətli, MƏ lərində isə müvəffəqiyyətsiz nəticə verir.}

^{4. BƏ –də konkordant, MƏ –də diskordant olur. Diaqnostika üçün xarici şəraitin təsiri altında ən az dəyişkənliyə uğrayan əlamətlər götürülür.}

^{İş vərəqi 3. Daun xəstəliyi olan və sağlam insanların arasındakı fərq və oxşarlıqları venn dioqramında qeyd edin.}

^{Sitoloji üsul}

^{Sitoloji üsul – bu üsulla siçanların xromosom kompleksini, genomda və ya ayrı – ayrı xromosomlarda baş verən dəyişmələri öyrənirlər. Bu və ya başqa bir əlamətdə, orqanda baş verən dəyişilmələrin, anomiyaların sitoloji quruluşda əks olunmasını və bu qayda üzrə bunların arasındakı uyğunsuzluqları aşkara çıxarırlar.}

^{DAUN SİNDROMU Bir çox xəstəliklərin insanlarda xromosom yığımının pozulmasından meydana çıxdığı sübut edilmişdir. Hazırda insanların xromosom yığımının öyrənilməsi metodikası yaxşı işlənildiyindən həmin xəstəlikləri asan müəyyən etmək olur. Daun sindromu-ilk dəfə insanda xromosomlarla əlaqədar Daun adlanan bir anomaliya kəşf edilmişdir. Sitoloji tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, Daun xəstəliyi olan şəxsin bütün və ya əksər hüceyrələrində 21-ci cüt xromosomlar 3 ədəddir. Lakin 21 və 22-ci xromosomlar morfoloji cəhətdən bir-birinə oxşadığından}

^{21 və 22-ci xromosomun üç ədəddən ibarət olduğu bilinmir. Hər hansı cüt homoloji xromosomundan birinin artmasına trisomiya deyirlər. Deməli, Daun xəstəliyi 21-ci (və ya 22-ci) xromosomun trisomiyası nəticəsində baş vermişdir. Genomda bir xromosomun artması müəyyən anomaliyaya səbəb olur. Daun sindromu olan şəxsin gözləri monqoloid irqdə olduğu kimi, boyu qısa, qolları və ayaqları qısabarmaqlı, əl ayasında xüsusi cizgilər, ürəyində anomaliyalar, zehni inkişafda gerilik müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, xromosomun artması və ya azalması meyoz prosesində xromosomların aralanmaması nəticəsində meydana gəlir. Daunun meydan gəlməsinin başqa mexanizmi, həmçinin 21-ci xromosomla 15- ci xromosom arasında gedən translokasiya ola bilər. Daun sindromu olan qadınlar bəzən nəsil də verir, lakin 21-ci xromosoma görə trisomik qadın iki cüt qamet hazırlaya bilər: 21-ci xromosom cüt və 22-ci xromosom tək. Belə qadından bərabər ehtimalda həm Daun sindromu, həm də normal övlad dünyaya gələ bilər. daun sindromu çox da tək-tək baş verən hal deyil, təxminən 500- 600 doğuşdan biri Daun sindromu ilə dünyaya gəlir. Qadınların yaşının artması ilə əlaqədar olaraq onlardan Daun sindromu ilə doğulan uşaqların ehtimalı çoxalır. Trisomiya yalnız 21-ci xromosom üzrə baş vermir. 13, 14 və 15-ci xromosomlarda da trisomiya müşahidə edilir. Bu cür trisomiya zehni inkişafda geriliyə, göz deffektinə, qıclıq xəstəliyinə səbəb olur. 22-ci xromosomun trisomiyası şizofreniya xəstəliyi əmələ gətirir. Xromosomların sayca artıb-azalması yalnız autosom xromosomlarında deyil, cinsiyyət xromosomlarında da müşahidə olunur.}

^{İNFORMASİYA MÜBADİLƏSİ}

^{Şagirdlər tətqiq etdikləri mövzunu təqdim edirlər}

^MÜZAKİRƏ

^{Şagirdlər əldə etdikləri məlumatları müzakirə edirlər}

^{YARADICI TƏTBİQETMƏ}

^{“DOMİNANT” qrupu öz ailələrinin nəsil ağacını tərtib edirlər, rezus-faktorun irsən keçməsini tətqiq edirlər}

^{“EKİZLƏR” qrupu “Eyni yumurta ekizi ” adlı hekayə yazırlar}

^{“XROMOSOM” qrupu “Daun sindromu olan adamlarda psixoloji vəziyyət” adlı esse yazırlar}

^NƏTİCƏ

^{İnsanın bir genetik obyekt kimi öyrənilməsində qeyd etdiyimiz kimi bir sıra çətinliklər meydana çıxır. Lakin bu çətinliklərə baxmayaraq alimlər insanın genetikasını öyrənməyə müəyyən yollar tapmışdır. Hələ XIX əsrin axırlarında F. Qatson (Çarliz Darvinin bibisi oğlu) insan genetikasını öyrənmək üçün bir neçə üsul irəli sürmüşdür. Bunlardan genoloji,əkizlər və statistiki üsulları qeyd etmək olar. Get -gedə insanın genetikasını öyrənməkdə bir neçə mötəbər üsul formalaşmağa başlamışdır. Bunlardan genoloji, sitogenetik, biokimyəvi, toxuma kuturası, populyasiya üsulları və sairəni göstərmək olar.}

^{QİYMƏTLƏNDİRMƏ}

^Qruplar	^Araşdırma	^Tətqiqetmə	^{Əməkdaşlıq}	^Aktivlik	^Ümumi ^bal
^Dominant
^Ekizlər
^Xromosom

^REFLEKSİYA

^{DƏRSDƏN RAZI QALDINIZMI ?}
^{DƏRSDƏ NƏYİ ÖYRƏNDİNİZ ?}
^{DAHA NƏLƏRİ BİLMƏK İSTƏYƏRDİNİZ ?}

Yüklə 59,5 Kb.

Dostları ilə paylaş: