Fan sohasi bо‗yicha ilmiy tadqiqot olib borish ilmiy maqomining
Yüklə 82,98 Kb.
|
|
2-savol Fan sohasi bо‗yicha ilmiy tadqiqot olib borish ilmiy maqomining asosiy belgilari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin; 1. sohaviy va obyektliligi. Bu yerda fan biror sohaga tegishli va albatta, о‗z obyektiga egaligi nazarda tutiladi; 2. fan qamrovi. Fan sohasi о‗zining qamroviga ega bо‗lishi, uning belgilangan chegaralarining mavjudligi; 3. faoliyat vositalarining mavjdligi. Fanning obyekt bilan ishlashi uchun biror vositasining mavjud bо‗lishi nazarda tutiladi, masalan, axborot texnologiyalari axborot tashkil etuvchisi ma‘lumotga ishlov berish, uzatish va qabul qilish matematik va texnik vositalariga ega; 4. tadqiqot usullarining mavjudligi. Jarayonni о‗rganish usullari, obyektga ishlov berishning fizik va matematik usullari nazarda tutiladi; 5. ilmiy tadqiqot olib boruvchi subyektning mavjudligi. Bu yerda tadqiqotchi nazarda tutiladi, uning mavjud bо‗lmasligi fanning yuritilishiga asosiy tо‗siq hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot olib borish asosiy tamoyillari bilan bir qatorda ilmiy bilishning о‗zining tuzilmasiga tо‗htalib о‗tish о‗rinli. Bunda tadqiqotchi dastlab muammo tо‗g‗risida yetarli tasavvurga ega bо‗lishi lozim. Bu bilim tadqiqotchining muammo obyektini va masalasini tо‗la tasavvur qilish imkonini beradi. Ushbu muammo va masalalarni yechish uchun.tadqiqotchi biror usullar majmuasiga ega bо‗lishi kerak. Bu usullar mantiqiy, fizik yoki matematik kо‗rinishda bо‗lishi mumkin. Mazkur element asosida yechimga eltuvchi yо‗l shakllantiriladi. Mazkur elementlarni ishlata olish uchun tadqiqotchi obyekt yoki sohani bilishi lozim. Bu bilim va kо‗nikmalar yо‗nalish bо‗yicha bakalavriyatda umumta‘lim va mahsus fanlar sifatida о‗zlashtiriladi. Ilmiy faoliyat olib borishda eng asosiy yо‗naltirilish bu ilmiy tadqiqot olib borish hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot – bu yangi ilmiy bilimlarni olishga yо‗naltirilgan maxsus faoliyat bо‗lib, uni keyinchalik amaliyotga qо‗llash mumkin bо‗ladi. Ilmiy tadqiqot olib borish biror obyektga yо‗naltirilgan bо‗ladi va uning tarkibiy elementlari (ichki qonuniyatlari) predmetda mujassamlashgan bо‗ladi. Ilmiy faoliyat о‗zida nazariy fiklash, vosita tanlashdagi ijodkorlik, yangi bilimlarni hosil qilish, ilmning istiqbolini aniqlovchi bashoratlashni amalga oshirishlarni mujassamlashtiradi. Ilmiy faoliyat
muammoni yechish, tushunish jarayonlari majmuasidan iborat bо‗ladi. Ilmiy tadqiqotlar yо‗naltirilganligiga (maqsadiga) qarab, fundamental (fanning asosini tashkil etuvchi nazariy tadqiqotlar jamlanmasi), amaliy (amaliy masalalarni yechishga yо‗naltirilgan) hamda innovatsiya (tadqiqot natijalari joriy etish maqsadiga yо‗naltiriladi). Ilmiy tadqiqot obyekti - ilmiy tadqiqot yо‗naltirilgan tashqi borliq hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot predmeti ilmiy tadqiqot obyektini tadqiq qilishda
foydalaniladigan tushunish vositalarini о‗zida
mujassamlashtiradi. Ilmiy tadqiqot maqsadi biror masalani yechishga yо‗naltirilgan ilmiy faoliyat. Unda masala va uni yechish orqali natija aniq kо‗rsatiladi. Ilmiy tadqiqotning umumlashgan rejasi quyidagicha bо‗lishi mumkin: • Asosiy maqsadni aniqlash; • Muammoviy holatni tavsiflash; • Muammoviy holatni dastlabki tahlilini amalga oshirish; • Ilmiy muammoni ifodalash; • Ilmiy farazni hosil qilish; • Axborotni yig‗ish va tasniflash; • Ilmiy nazariyani ishlab chiqish. 6-savol
Fan tushunchasi kо‗pqirrali hisoblanadi. Bir tomondan, fan sifatida bizni о‗rab turuvchi olamni hatti-xarakatlari qonuniyatlari tо‗g‗risidagi tushunchalar tizimini tushunish mumkin. Boshqa tomondan, fan tushunchasi о‗zida tabiat, jamiyat va fikrlash bо‗yicha yangi bilimlar olishga yо‗naltirilgan tadqiqot faoliyati sohasini qamrab oladi. Shu bilan birga ba‘zida fan sifatida voqeylikning ijtimoiy ongdagi inikosi bо‗lgan ijtimoiy bilish kо‗rinishidagi insoniyatning tajribalari majmuasini tushunish mumkin. Mazkur kо‗rinishdagi faoliyat jamiyatda mehnatning taqsimlanishi orqali yuzaga kelgan. Jismoniy mehnatdan aqliy mehnatning ajralishi jamiyatda о‗ziga hos bо‗lgan faoliyat turini bilan shug‗ullanuvchi insonlar guruhini hosil bо‗lishiga olib keldi. Insoniyat tarixida rо‗y bergan ilmiy-texnika inqiloblari natijasida ishlab chiqarishning bosqichma-bosqich mashinalashuvi fanning jamiyatdagi о‗rnini о‗sishiga olib keldi. Mazkur soha vakillariga nisbatan
munosabatning ham
о‗zgacha kо‗rinishi jamiyat munosabatlariga ham о‗zgartirish kiritdi. Ilmiy-texnika revolyusiyasi sharoitida fanning tubdan qayta qurilish jarayoni yuz bergan. Bu fanning
balkim uni 100 yilliklar ilgarilab ketishiga olib kelgan. Bu esa fanni hamisha taraqqiyotning xarakatga keltiruvchi kuchi sifatida qaralishiga olib kelgan. Moddiy ishlab chiqarish, iqtisodiyot yoki siyosatda, boshqaruv sohasida va ta‘lim tizimida rivojlanishga erishish uchun ilmiy yondashuvning zarurati fanni rivojlantirish boshqa sohalarni rivojlantirishdan ustuvor hisoblangan. Zamonaviy jamiyatning barcha jabhalarining rivojlanishi bevosita fan va texnika ta‘siri ostida yuz bergan. Hozirda fan jamiyat kuchining asosiy belgilovchi mahsuldor kuchi bо‗lib qolmoqda. Fanlarni tasniflash fanni ilmiy bilimlar tizimi kо‗rinishdagi rivojlanishi tendensiyalari bilan uzviy bog‗liq hisoblanadi. Fanning zamonaviy rivojlanish tendensiyalari sifatida quyidagilarni e‘tirof etish о‗rinli: 1. fanning diffirensiallashuvidan uning integratsiyalashuviga о‗tish;
2. funksionalligidan qismiy tegishlilikka о‗tish. О‗rganilayotgan obyektning о‗ziga hos hususiyatlariga asoslanib fanni tabiiy, gumanitar va ijtimoiy, texnik kо‗rinishlarga ajratish mumkin.
Tabiiy fanlar moddiy olam obyektlarini о‗rganadi. Gumanitar va ijtimoiy fanlar insonning ma‘naviy va ijtimoiy sohadagi faoliyatlari obyektlarini о‗rganadi. Texnika fanlari tabiiy jismlarni о‗zgarish usullari va texnik obyektlardagi jarayonlar, obyektlarning о‗zi va ularning faoliyat kо‗rinishlarini о‗rganadi. Tabiiy fanlarga fizika-matematika, kimyo, yer haqidagi fanlar, biologiya, meditsina biologiyasi, qishloq hо‗jaligi fanlari kiradi. Gumanitar va ijtimoiy fanlar о‗ziga tarix fanlari, davlatlar va xalqlarning rivojlanish nazariyasi, tilshunoslik, madaniyatshunoslik, pedagogika, sotsiologiya, siyosatshunoslik, iqtisodiyot, huquq, psixologiya va shu kabi fanlar kiradi. Barcha aniq fanlar uchun quyidagi о‗ziga hos belgilar ajratiladi: 1. asosiy qonuniyat, asoslanish, qoidalar mantiqiy zid bо‗lmasligi; 2. qonunlar, qoidalar, xulosalar tajribaviy tadqiqot dalillari bilan asoslanganligi; 3. asosiy holatlar, teoremalar, asoslashlar, formulalar va h.k.lar tо‗liq isbotlangan (mantiqiy yoki matematik) bо‗lishi;
5. natijalarning amaliy ahamiyatliligi va zaruriyati; 6. bashoratlanayotgan va tahmin qilinayotgan samaralarning qayta shakllantirilishi; 7. munozaraga ochiqlilik, qolib ketgan holatlarni qayta kо‗rib chiqish mumkinligi. Ahamiyatga ega bо‗lmagan belgi: ilmiy konseptning ilmiy muhit va uyushma tomonidan tan olina borilishi. 1-savol
davr ishlab chiqarishga mexanika ishlanmalarini joriylashtirish bilan
kechdi. Ilmiy
dunyoqarashlar ham mazkur о‗zgarishlar bilan bir qatorda yangilana boshladi. Albatta, poydevor qadimgi dunyo olimlari qо‗ygani kabi ularning ustiga qurila boshladi. Davrning kо‗zga kо‘ringan g‗oyalari borliqni yer va yulduzlardan yuqoriroqqa galaktikalarga olib chiqdi. Tarixdan ma‘lumki bir qator olimlar bu borada о‗z tadqiqotlarini olibborgan, masalan Nikolay
Kopernik (1473-1543yy.) tadqiqotlarida planetalar xarakatini kuzatgan va qarashlarini Geomarkaz nazariyasida mujassamlashtirgan. Kun va tun almashinuvini ilmiy asoslagan. 1616 yilda nazariyalariga cherkov tomonidan ta‘qiq qо‗yilgan. 1835yilga kelibgina ushbu cheklovlar olingan. Tixo Brage (1546-1601yy) о‘z qarashlarini borliqning cheksizligiga asoslagan. Jordano Bruno (1548-1600yy) borliqning yagona emasligi hamda markaz yagona bо‗lmasligini asoslab bergan. Ikkinchi fan inqilobi XVII-XVIII asrga tо‗g‗ri kelib, uning asosida keng miqiyosda borliq qonuniyatlari kashf etilib, koinot va yer hatti-xarakatlari bog‗liqliklarini о‗rganishga bag‗ishlandi. Ushbu
fan-texnika inqilobi mexanik qurilmalarni keng quloch yoyishiga hamda uni keng sanoat masshtabida qо‗llanilishiga olib keldi. Bu davr о‗ziga hos bо‗lgan olimlarni duyoga taqdim etdi. Jumladan, Galileo Galiley (1564-1642yy.) nisbiylik tamoyili (qonunimas!)ni ishlab chiqdi. Ilk tajriba asosida holatlarni qayta kо‗rib chiqqan. Bir qator osmon jismlarini kashf etgan. Iogan Kepler (1571-1630 yy.) astronomik xarakatlar asosida samo mexanikasiga asos soldi. Uning ishlari ham о‗z vaqtida cherkov tomonidan ta‗qiqiga uchragan. Rene Dekart (1596-1650yy.) analitik geometriya asoschisi hisoblanadi. Isaak Nyuton (1643-1727 yy.) an‘anaviy (klassik) mexanika asoschisi hisoblanadi. Uchinchi fan-texnika inqilobi XVIII-XIX asrlarni qamrab oladi. Ushbu davr fan-texnikaning rivojlanishida dialektizatsiyani old planga olib chiqdi. Bu davr fanni boshqa diniy va siyosiy qarashlardan ajratishga olib keldi. Bir mashhur olimlar aynan shu davr mevalaridan hisoblanadi. Ularga Immanuil Kant (1724 – 1804 yy.) dunyoning rivojlanayotgan kо‗rinishini shakllantirdi. Borliqning boshlanishi tumanlikdan iborat bо‗lganligini asoslab berdi. Bu fikr bilan dialektik falsafiy qarashga asos soldi. Pyer Simon Laplas(1749-1827yy.) ikki qutbli bо‗lmagan nazariyani ilgari surgan (Kant-Laplas nazariyasi). Jorj Kyuvye (1769-1832yy.) falokatlar nazariyasi asoschisi bо‗lib, u yerning har-bir rivojlanish bosqichini yerdagi katta falokati boshlab berishini ta‘kidlagan. Jan Batist Lamark (1769-1832yy.) tashqi muhit ta‘siri ostidagi о‗zgarishlar organizm tomonidan qabul qilinsa u irsiy bо‗ladi va yangi tur hosil bо‗ladi. Evalyusion о‗zgarishlarni tushinish va bilish yondashuvi asoschisi hisoblanadi. Charlz Robert Darvin (1809-1882yy.) tabiiy tanlanish nazariyasi asoschisi. Uning ta‘limotiga kо‗ra biror tur boshqa turning rivojlanishi natijasida hosil bо‗ladi. Masalan maymunning ma‘lum bir turining rivojlanishi aqlli odamning vujudga kelishiga olib kelgan. Ushbu ta‘limotning tarafdorlari va qarshilari ikki frontga bо‗linishi hozirgi kunda ham mavjud. Mattias Shleyden (1804 – 1881yy.) barcha о‗simliklar hujayralardan tashkil topadi degan bо‗lsa, Teodor Shvann (1810 – 1882yy.) Shleyden goyasini jonivorlarda ham bо‗lishini asosladi. Robert Mayer (1814 – 1878yy.) ximik va issiqlik xodisalari orasidagi bog‗liqlikni topgan bо‗lsa, Jeyms Preskott Joul (1818 – 1889yy.) energiyaning saqlanish va bir turdan boshqa turga о‗tish qonuni topgan. Dmitriy Ivanovich Mendeleyev (1834 – 1907yy.) kimyoviy sanoat sakrashiga olib kelgan kimyoviy elementlarning davriy qonuniyatini shakllantirdi va uni Mendeleyev jadvalida aks ettirdi. Antuan Loran Lavuazye (1743 – 1794yy.) kislorodni yonishi ahamiyatini tushuntirib berib, ichki yonuvchi qurilmalar uchun asos bо‗luvchi qonuniyatni topib bergan. Mixail Vasilyevich Lomonosov (1711 – 1765yy.) kо‗pgina mexanik qurilmalar uchun asos bо‗lgan kinetik nazariya asoschisi hisoblanadi. Issiqlik kuchiga qarab molekulalar xarakat tezligi belgilanishi asoslangan. Andre Mari Amper (1775 – 1836yy.) elektromagnit maydoni ixtirochisi bо‗lib, yangi elektrning kashf etilishi va keng omma iste‘moliga yо‗l ochib berdi. Bir qator olimlar guruhi mavjudki, ularning qarashlari butun dunyoning mexanik kо‗rinishini inqirozga yuz tuttirgan. Sharl Ogyust Kulon (1736 – 1806yy.) elektr zaryadlari о‗zaro ta‘siri qonuniyatini ishlab chiqdi. Maykl Faradey (1791 – 1867yy.) fanga elektromagnit maydon tushunchasini kiritgan. Jeyms Klerk Maksvell (1831 – 1879yy.) elektromagnit maydon nazariyasini matematik asoslagan. Genrix Rudolf Gers (1857 – 1894yy.) Maksvelning nazariyasini ilk bora tajribada kо‗rsata olgan olim hisoblanadi. 5-savol.
ilmiy ustqurmasi asosan Fanlar Akademiyasi ilmiy tadqiqot muassasalari hissasiga to‗g‗ri keladi. Bu tashkilot to‗g‗risida ham qamrovli bilimga ega bo‗lish o‗rinli. О‗zbekistonda XX asrda zamonaviy respublikamiz hududi kо‗rinishida davlat shakllantirilgan. О‗tgan asr boshlarida yuz bergan inqilobiy о‗zgarishlar yangi davlat tuzumi vujudga kelgan sobiq ittifoq respublikalarida yagona ittifoq Fanlar Akademiyasi tarkibida vujudga keltirilgan Fanlar akademiyalari fan sohalari bo‗yicha tadqiqot ishlari faol yo‗lga qo‗yildi. Hususan, O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi 1943 yil 4 noyabrda tashkil etilgan. O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi (O‗zR FA) 70 yillik faoliyati davomida mamlakatning eng yirik, obro‗li va ahamiyatga molik ilmiy tashkiloti bo‗lib kelmoqda. O‗zR FA: keng miqyosli fundamental va amaliy tadqiqotlar; respublika uchun ustuvor ilmiy-texnik dasturlar va innovatsion loyihalar; yuqori malakali ilmiy kadrlarni tayyorlash; tadqiqotlar natijalari va innovatsion texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish kabi ishlarni amalga oshiradi. Bu esa mamalakatning ijtimoiyiqtisodiy, ilmiy-texnik va madaniy salohiyatini oshirish imkoniyatini beradi. Fanlar akademiyasi tashkil etilishining dastlabki bosqichlarida ilmiy salohiyat, asosan, shakllantirilgan – ilg‗or ilmiy
majmualar va obyektlar tashkil etilgan edi. Ammo akademik fan ko‗p hollarda O‗zbekiston uchun dolzarb bo‗lmagan muammolarni hal qilishga qaratilgan edi. O‗zbekistonning mustaqillikka erishuvi akademik fanning taraqqiyotida yangi, jo‗shqin davrni boshlab berdi, uni yangilanish va rivojlanishning sifat jihatdan yangi bosqichiga ko‗tardi. Bu fan va texnika sohasidagi yangi tarixiy hodisalar talablariga javob beradigan izchil davlat siyosatini ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish evaziga amalga oshirildi. Masalan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov va respublika hukumatining fan sohasiga aloqador o‗nlab farmon va qarorlari qabul qilindi, ular nafaqat to‗plangan ilmiy bilimlarni saqlab qolish va qo‗llab-quvvatlash, balki uni bevosita respublikani rivojlantirishning dolzarb ilmiy-texnik muammolarini hal qilishga yo‗naltirish imkonini berdi. O‗zbekiston Respublikasi mustaqilligi davrida O‗zR FAda o‗tkazilgan tub islohotlar respublika uchun ustuvor ilmiy yo‗nalishlarni shakllantirish, ilmiy muassasalar loyihalarini davlat dasturlari doirasida moliyalashtirishning tanlov-grant tizimiga o‗tish va yangi sharoitlarda tadqiqotlar olib borish, ilmiy kadrlarni tayyorlash imkoniyatini berdi. Bugungi kunda O‗zR FA tarkibida 32 ta muassasa mavjud (23 ta yirik institut, idoralararo ilmiy markaz, MKTB, to‗rtta muzey, ikkita institutdan iborat Qoraqalpog‗iston mintaqaviy bo‗limi va Xorazm Ma‘mun akademiyasi). O‗zR FAning kadrlar tarkibi iqtidorli yosh tadqiqotchilarning yangi avlodi hisobiga sifat jihatdan yangilandi. Respublika akademik fanining eng sara tarkibi akademiyaning 80 nafar haqiqiy a‘zolaridan iborat. Tadqiqotlar 5200 nafar xodim, shu jumladan, 370 fan doktori va 900 fan nomzodi tomonidan olib borilmoqda, 200 nafar katta ilmiy xodim-tadqiqotchi ta‘lim olmoqda. O‗zR FAda mamlakatni rivojlantirish vazifalari talablariga javob bera oladigan yangi muassasalar tashkil etildi: - gen texnologiyalari yordamida paxta, bug‗doy va boshqa o‗simliklarning transgen navlarini olishga mo‗ljallangan Genetika instituti va Idoralararo genomika va bioinformatika markazi; - 1000 kVt quvvatli katta quyosh pechi va o‗ta toza hamda issiqbardosh materiallar olishning yangi yuqori haroratli texnologiyalariga ega Materialshunoslik instituti 6-savol
Ilmiy bilish о‗zida ma‘lum tabiati, tuzilmasi va hususiyatiga ega ilmiy tadqiqotni mujassamlashtiradi. Ilmiy bilish obyekt hodisaning hususiyatiga kо‗ra bajaradigan hatti-xarakatlarini biror qonuniyatga tayangan holda о‗rganish, tahlillash va qayta faollashtirish kо‗nikmasini hosil qilish imkoniyatini beruvchi xarakatni tushunish о‗rinli. Tadqiqot maqsadida о‗rganilayotgan obyekt о‗zining ichki tuzilmasiga va ma‘lum bir qoidalarga asoslangan jarayonlariga ega bо‗ladi. Ilmiy bilish aynan mazkur ichki yashirin bog‗liqliklar va qonuniyatlarni yuzaga chiqarish uchun xizmat qiladi. Ilmiy bilishni amalga oshirish о‗zining maxsus uslubiyatiga ega bо‗ladi. Uslubiyat – maqsadni topishga yо‗naltirilgan hatti-xarakatlar ketma-ketligi, ya‘ni algoritmi bо‗lib, u о‗zida maqsadga erishish yondashuvlari, usullari, uslublari va tamoyillari majmuasini mujassamlashtiradi. Ilmiy bilishning nazariy va amaliy maqsadlari bо‗ladi. Nazariy maqsadlar - ideal bilim modellari bо‗lib, ushbu maqsadlar real masalaga aylantirilganda о‗z mazmunini о‗zgartirishi ham mumkin. Amaliy maqsadlar - haqqoniy bilimlarga zid bо‗lmagan zarur bо‗lgan amaliy maqsadga erishtiruvchi usul va vositalar jamlanmasi bо‗lib, uni amalga oshirish orqali biror yakuniy amaliy natijaga erishish nazarda tutiladi. Masalan, shamol tegirmonining hatti-xarakatlari va ichki jarayonini bilish orqali insonlar bug‗ mashinasi yaratilgach, ushbu jarayonni mexanizatsiyalash imkoniyatiga ega bо‗lgan. Biroq ba‘zi abstrakt hosil qilinuvchi bilimlar borki, ular faqat faraz va tahminiy tasavvurlardan iborat bо‗ladi. Masalan, astrofizikada Somon yо‗li galaktikasini о‗rganishturli teleskoplarda, jumladan sun‘iy yо‗ldoshli teleskoplarda hosil qilingan tasvirlarga, tahminiy yuz berayotgan jarayonlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Mazkur kо‗rinishdagi bilish ilmiy bilish kо‗rinishi hisoblanib, u qandaydir qonuniyatlarga asoslanadi. Biroq bu holatda obyektning о‗zi mavhum. Vaqti kelib insoniyat Somon yо‗li galaktikasini yaqindan о‗rganishi oqibatida о‗rganiluvchi obyekt va jarayonlarga oydinlik 7-savol nazariy bilish darajalari Nazariy bilishning umumilmiy usuli. Nazariy bilishning umumilmiy usuli fan tarmoqlarida ilmiy tadqiqot faoliyatida keng qо‗llaniladigan usul hisoblanib, u о‗z ichiga quyidagilarni oladi: • Abstraktlash; • Ideallashtirish; • Formallashtirish; • Induksiya va deduksiya. Abstraktlash - о‗rganilayotgan obyektni hayolan bir vaqtning о‗zida qandaydir muhim bо‗lmagan hususiyatlar, belgilar, jihatlarini bir yoki bir nechta muhim husisiyatlari, belgilari, jihatlariga ajratishni tushunish о‗rinli. Ideallashtirish - tadqiqot maqsadlariga kо‗ra о‗rganilayotgan obyektda hayolan
ma‘lum о‗zgartirishlarni kiritishni о‗zida
mujassamlashtirida. Formallashtirish - о‗rganilayotgan real obyektni biror belgilar majmuasi orqali nazariy asoslash maqsadida tavsiflab olish hisoblanadi. Uning oqibatida obyekt о‗zining ma‘lum muhit tushunuvchi tavsiflanishiga olib keladi. Induksiya - о‗rganilayotgan obyektni tushunishda mantiqiy xulosalash orqali hususiy holdan umumiy xulosalash hosil qilinishi tushuniladi. Deduksiya - induktiv bilish kо‗rinishining aksi bо‗lib, о‗rganilayotgan obyekt haqida umumiylikdan hususiylikka qarab mantiqiy fikrlashni amalga oshiradi. Bunda umumiy holatlar tadqiq qilinib qandaydir hususiy holat asoslanadi. Umumilmiy usulning elementlaridan yana bir guruhi bu – tahlil (analiz) va sintez, analogiya va modellashtirish hisoblanadi. Analogiya - mosligi, о‗hshashligi ma‘nosini anglatib, obyektni о‗rganish taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Modellashtirish - obyektni maxsus apparatlar (masalan matematik yoki fizik) yordamida tavsiflash, uning hossa va hususiyatlarini aks ettirish, ichki qonuniyatlarini aniqlash imkonini yaratish hisoblanadi. Yuqorida keltirilganidek ilmiy bilish о‗zining uslubiyati va usullari majmualari yordamida aniqlangan holda foydalanilar ekan. Ularni tadqiqot maqsadlariga qarab о‗z о‗rnida ishlatish talab etiladi. Aks holda о‗tkaziladigan ilmiy tadqiqot boshlanishi bilan inqirozga yuz tutadi. Epimerij usul 7-savol Ilmiy bilish о‗z uslubiyati singari usullariga ham ega hisoblanadi. Usul - grekcha sо‗zdan olingan bо‗lib, biror maqsadga erishish yoki vazifalarni amalga oshirish uchun qabul qilinadigan tartibga solingan qadamlar va hatti-xarakatlar tо‗plami. Masalan, texnik tizimlarni boshqarish aniq ketma-ketliklarga ega bо‗lgan qat‘iy belgilangan hattixarakatlar jamlanmasidan tashkil topadi. Ilmiy bilishning umumfan metodologiyasi nuqtai-nazaridan uch darajali usullarga tayanadi. Bularga: Empirik tadqiqot usullari. О‗zida obyekt yoki jarayonlarni kuzatish, tajriba о‗tkazish, qiyoslash, tavsiflash, о‗lchash kabi bir qator elementlarni mujassamlashtirgan bо‗lib, insoniyat tarixida eng keng tarqalgan tadqiqot, ya‘ni ilmiy bilish turi hisoblanadi. Nazariy tadqiqot usullari. Mazkur turdagi tadqiqot usuli kо‗proq abstrakt fikrlash va asoslash usullariga tayanadi va modellashtirish, formallashtirish, ideallashtirish, faraz-deduktiv usul, abstrakdan aniqqa borish va h.k. usullarni qamrab oladi. Yüklə 82,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|