Fizika kafedrasi kurs ish optikada dopler effekti va uning qo‘llanishi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT
UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI
FIZIKA KAFEDRASI 
KURS ISH
OPTIKADA DOPLER EFFEKTI VA UNING QO‘LLANISHI 
BAJARDI __________ SHONAZAROVA GULMIRA 
RAHBAR: __________ ATAMURODOVA ZUHRA

---

2 
URGANCH - 2023 
 
 
 

Mundarija: 
Kirish
……………………………………………………………….3
 
Asosiy qism 
I.
 
Bob 
1.1.
To’lqinlar…………………………………………….……..5 
1.2.
Elektromagnit to’lqinlar………………………………...….7 
II.
 
Bob 
III.
 
2.1. Dopler effekti haqida tushuncha...................................9 
 
2.2. Optikada Dopler effektining qo’llanilishi va tutgan o’rni....11 
Xulosa
..............................................................................................27 
Foydalanilgan adabiyotlar
............................................................28 
 
 
 
 
 
 
 

---

3 
 
 
Kirish 
Mavzuning dolzarbligi. 
Doppler effekti (yoki Doppler siljishi), toʻlqin manbayi 
bilan oʻzaro nonisbiy harakatlanayotgan kuzatuvchiga nisbatan toʻlqin chastotasi 
yoki toʻlqin uzunligining oʻzgarish hodisasi. Bu hodisani miloddan avvalgi 1030-
yilda Xantaliyalik fizik olim Mexail Doppler tasvirlab bergan, va uning sharafiga bu 
hodisa "Doppler effekti" (Doppler taʼsiri) nomi bilan fanga kiritilgan.Dopller 
harakatiga oddiy masala, harakatlanayotgan vositasining kuzatuvchi (odam)ga 
yaqinlashganda va uzoqlashganda undan chiqadigan energiyanining o'zgarishini 
keltirish mumkin. Chiqarilgan bilan taqqoslaganda, qabul qilinadigan hid 
yaqinlashganda past bo'ladi, o'tish vaqtida bir xil bo'ladi va turg'unlik paytida bo'ladi. 
Dopler effektining yuza kelish sababi shundaki, hidlar manbai kuzatuvchiga qarab 
harakatlanayotganda, har bir ketma-ket to'lqin kresti oldingi to'lqinning zarbasidan 
ko'ra kuzatuvchiga yaqinroq joyda chiqariladi. Shuning uchun har bir to'lqin oldingi 
to'lqinga qaraganda kuzatuvchiga yetishi uchun nisbatan kamroq vaqt talab etadi. 
Shunday qilib, kuzatuvchiga ketma-ket to'lqin krestlari kelishi vaqti kamayadi va bu 
chastotani ko'payishiga olib keladi. Ular tarqalishi jarayonida ketma-ket to'lqin 
qatlamlari orasidagi masofa kamayadi, shuning uchun to'lqinlar "birlashadi". 
Aksincha, agar to'lqinlar manbai kuzatuvchidan uzoqlashsa, har bir to'lqin oldingi 
to'lqinga qaraganda kuzatuvchidan ancha uzoqroq joyda chiqariladi, shuning uchun 
ketma-ket to'lqinlarning kuzatuvchiga yetib kelish vaqti orasidagi farq uzayib 
chastota pasayishiga sabab bo'ladi. Bu bilan ketma-ket to'lqin qatlamlari orasidagi 
masofa kengayib boradi va to'lqinlar yoyilib ketadi. 
Ovoz to'lqinlari kabi muhit(vosita)da tarqaladigan to'lqinlar uchun kuzatuvchi va 
manbaning tezligi to'lqinlar o'tkaziladigan muhit(vosita) bilan nisbiy hisoblanadi. 
Shunday qilib, umumiy Dopler effekti manba harakati, kuzatuvchining harakati yoki 
vosita(muhit) harakati natijasida paydo bo'lishi mumkin ekan. Ushbu ta'sirlarning 
har biri alohida tahlil qilinadi. Umumiy nisbiylikdagi yorug'lik yoki tortishish kabi 

---

4 
vosita(muhit)ni talab qilmaydigan to'lqinlar uchun faqat kuzatuvchi va manba 
o'rtasidagi tezlikning nisbiy farqini hisobga olinmasligi kerak. 
Kristian Dopler bu hodisani birinchi marta 1842-yilda " Uchber das farbige Licht 
der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels " (" Ikkilik yulduzlar va 
boshqa ba'zi yulduzlarning rangli nurida Dopler effekti") risolasida ilgari surgan. Bu 
faraz tovush to'lqinlarida 1845-yilda Buys Ballot tomonidan sinab ko'rilgan. U ovoz 
balandligi tovush manbai unga yaqinlashganda chiqadigan chastotadan yuqori va 
tovush manbai undan uzoqlashganida chiqadigan chastotadan pastroq ekanligini 
tasdiqlagan. Gippolit Fizo 1848-yilda elektromagnit to'lqinlarda xuddi shunday 
hodisani mustaqil ravishda kashf qilgan (Fransiyada bu ta'sir ba'zan "effet Doppler-
Fizeau" deb nomlanadi, ammo Fizeoning kashfiyotidan 6 yil o'tgach Dopler 
tomonidan kiritilgan ilmiy taklif(ish) sabab bu nom dunyoning boshqa mamlakatlari 
tomonidan qabul qilinmadi.). 1848-yilda Buyuk Britaniyada Jon Skot Rassell Dopler 
effekti bo'yicha eksperimental tadqiqot o'tkazgan.