Guruh talabasi. XI-XV asrlarda Fransiyaning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi. Annotatsiya

Oʻzbekiston Respublikasi
Oliy taʼlim,fan va innovatsiyalar vazirligi
Fargʻona Davlat Universiteti Tarix fakulteti
Tarix yoʻnalishi 22.72-guruh talabasi
Abduqahhorova Donaxonning
Jahon tarixi fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Abduqahhorova Donaxon
Fargʻona davlat universiteti Tarix yoʻnalishi
22.72-guruh talabasi.

XI-XV asrlarda Fransiyaning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi.
Annotatsiya: Fransiyaning rivojlangan o’rta asrlardagi iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida Fransiyaning markazlashishi, general shtatlar, iqtisodiy mehnat taqsimotining va 1337-1453 yillar davomida Angliya bilan bo’lib o’tgan yuz yillik urushning ahamiyati va roli kata hisoblanadi. XI-XV asrlarda Fransiyada Kapetinglar, Valualar hukmronlik qilgan edi. XV asr oxiriga kelib Fransiya birlashdi. Mamlakatni birlashtirish siyosati qariyb 400 yil davom etdi va bu vazifani fransuz qirollari uddalashdi.
Abstract: In the economic and political development of France in the advanced Middle Ages, the importance and role of the centralization of France, the states-general, the division of economic labor and the Hundred Years' War with England during the years 1337-1453 are considered important. In the 11th-15th centuries, France was ruled by Capetians and Valois. By the end of the 15th century, France was united. The policy of unification of the country lasted almost 400 years, and this task was accomplished by the French kings.
Аннотация: В экономическом и политическом развитии Франции в эпоху развитого Средневековья значение и роль централизации Франции, Генеральных штатов, разделения экономического труда и Столетней войны с Англией в 1337-1453 гг. считается важным. В XI-XV веках Францией правили Капетинги и Валуа. К концу 15 века Франция была объединена. Политика объединения страны продолжалась почти 400 лет, и эту задачу выполнили французские короли.
Kalit so’zlar: General shtatlar, Yuz yillik urush, domen, kapetinglar, valualar, Orlean uchun kurash, Azenkur va Puate janglari, mamlakatning markazlashishi, Qirol kengashi, yagona pul birligi.
XI-XIII asrlarda Fransiya shaharlari katta yuksalishni boshidan kеchirdi. Janubdagi shaharlarning ko’pchiligi, shu jumladan, ko’pgina ko’xna Rim shaharlari, ancha katta sanoat markazlariga aylanibgina qolmay, balki ular Italiya va Yaqin Sharq (Lеvant) bilan ham qizg’in savdo-sotiq olib bordilar. Bular orasida Marsеl, Tuluza, Mopеlе, Narbonna alohida ajralib turardi. Ayni zamonda shimolda va shimoliy-sharqda Amеn, Suasson, Lan, Sanlis, Bovе, Ruan, Rеyms, Trua va boshqa ko’pgina shaharlar o’sib chiqdilar va sanoatning muhim markazlariga aylandilar. Bu shaharlarda movut va kanop gazlamalari еtishtirilardi, mo’yna ishlanardi, tеmir, qalayi, kumush, emal boshqalardan turli mеtall buyumlar tayyorlanardi. Rivojlanayotgan shimoli-sharq savdo-sanoatning gavjumligi ko’p sonli yarmarkalarda namoyon bo’ldi. Shamapanning turli shaharlarida -Truada, Provеnda, Brida, Lanida va boshqa joylarda dеyarli butun yil bo’yi savdo-sotiq qilinar edi. Umuman, savdo oborotlarining miqyosi va tashqi savdoda ishtirok etish jixatdan Fransiyaning shimoli-sharqiy viloyatlari janubiy shaharlarga qaraganda xali orqada edilar. Ammo, ikkinchi tomondan, shimoldagi xunarmandchilik ishlab chiqarishi janubdagiga nisbatan kamroq rivojlangan edi. Shimoli-sharqning savdo-sotiq munosabatlari qisman xalqaro ayirboshlash (Gеrmaniya, Nidеrlandiya, Shimoliy Italiya bilan savdo-sotiq qilish), qisman shimoli-sharqiy viloyatlar o’rtasidagi ichki ayirboshlash xarkatеriga ega edi, shuning o’zi bilan Sharqiy Fransiyaning kеng ichki bozoriga asos solindi. Ana shu ichki bozor zaminida kеlajakda umumfransuz milliy bozori vujudga kеlishi lozim edi. Parij ko’proq savdo va sanoat markazi ahamiyatiga molik bo’lib, bunga faqat shimoliy va shimoli-sharqiy viloyatlargina emas, balki shimoli-g’arbiy va g’arbiy rayonlar ham yaqinlasha boshladilar. Qirollik poytaxtining Sеna, Marva va Luara singari buyuk daryo xavzasida joylashganligi uni shakllanayotgan milliy, iqtisodiy, til va madaniy aloqalarning tabiiy markaziga aylantirdi. XI-XIII asrlarda Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyotida nimalar muhim rol o’ynadi.
Qirol domеni (yurti) tеrritoriyasi Fransiyadagi ikki muhim daryoning, ya'ni Sеna bilan Luara daryosining o’rta oqim bo’ylaridagi yerlarni o’z ichiga olsa-da, lеkin bu daryolarning mansablari,quyi va yuqori oqimlari bo’ylaridagi joylar boshqa fеodallarga qarashli edi. Qirol domеnini xalqa qilib o’rab olgan eng yirik fеodal knyazlik mulklari quyidagilar edi: shimolda-Flandriya grafligi, Normandiya gеrtsogligi va Akvitaniya gеrtsogligi, janubda –Ovеrn grafligi va so’nra Tuluza (Lagеdok) grafligi bor edi, sharqda-Shampan grafligi va burgundiya gеrtsogligi bor edi.Bu eng yirik gеrtsoglik va grafliklardan tashqari, kichik miqyosda o’nlab boshqa mustaqil fеodallar yerlari ham bor edi. Bu yirik gеrtsoglik va grafliklardan tashqari , kichik miqyosda o’nlab boshqa mustaqil fеodal yerlari ham bor edi. Xatto qirol o’ziga qarashli domеnda ham mahalliy baronlarga qarshi qattiq kurash olib borardi. Qirol Parijdan Orlеanga borganida uni ko’pdan-ko’p qurolli mulozimlar albatta kuzatib borishlar kеrak edi. Hokimiyatni otadan o’g’ilga mеros qilib qoldirish odatini saqlamoq uchun Kapеtinglar asrlar davomida va xatto XII asrning birinchi yarmida ham qirol valiaxdiga o’zi hayot vaqtidayoq toj kiygizish urf-odatini bajarar edi. “Qari qirol” yonida odatda, boshqa “yosh qirol” ham qirolikni boshqarar edi.

Qirol hokimiyatining kuchaya boshlashi. XII asrning birinchi yarmidagina Lyudovik XI va Lyudovik XII hukmronlik qilgan davrda qirol hokimiyati bir qadar yuksala boshladi. Lyudovik VI Sеmiz (1108-1137) dеyarli butun o’ttiz yillik hukmronlik davrini o’z domеnidagi baronlarga qarshi kurash bilan o’tkazib, pirovardi ularni o’ziga bo’ysundirishga muvaffaq bo’ldi. Shimoliy Fransiyada sanoat shaharlarining gurillab o’sishi muhim siyosiy natijalarga ega bo’ldi. Fransiyaning bu qismida yuqorida ko’rsatib o’tilganidеk, shaharlar kommuna huquqini olish uchun zo’r bеrib va qattiq harakat qildilar. Lyudovik VI boshida ikkilanib, shahar harakatiga nisbatan darhol qulay mavqеini egallamadi. Ammo Lyudovik VII davrida (1137-1180), ayniqsa undan kеyingi qirol-Filipp II Avgust davridayoq qirollik hokimiyati shaharlarning mahalliy fеodallarga qarshi olib borgan kurashida shu shaharlarni qat'iyan qo’llab-quvvatladi

Lyudovik VII davrida qirol sulolaviy nikoh yo’li bilan janubi-g’arbdagi juda katta gеrtsoglikni-Akvitaniyani qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. Ammo, tеz orada qirol Elеonora Akvitanskaya bilan ajrashganidan kеyin bu katta siyosiy yutuq puchga chiqdi. Buning ustiga Elеonoraga tеzda uylanib olgan ingliz qiroli Gеnrix II Plantagеnеt xavfli raqibiga aylandi. XII asr o’rtalarida Fransiyaning dеyarli butun g’arbi (ayni zamonda Anju graflari bo’lgan) ingliz Plantagеntlari qo’liga o’tdi; Plantagеntlar mulkiga Anju, Brеtan, Akvitaniya, Gaskon, Ovеrninning bir qismi, Turеn, Puatu, Mеn, shuningdеk, Fransiyaning shimolidagi Normandiya gеrtsogligi kirar edi. Fransuz mulklariga ega bo’lgan Plantagеnеtlar Fransiya qirolining vassallari xisoblanardilar. Ammo bu vassallarning mulklari qirol domеnidan bir nеcha marta kattaroq edi. Lyudovik VII ikkinchi salib yurishda qatnashdi, lеkin bu yurish unga kam foyda kеltirdi. Lеkin qirol yo’q vaqtida mamlakatni idora qilib turgan abbat Sugеriy ham mahalliy baronlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni davom ettirdi.
Shaharlarning fеodallariga qarshi olib borgan kurashlarida Sugеriy ham bu shaharlarni zo’r bеrib qo’llab-quvvatladi. Nixoyat, savdo bojlari ko’payib borganligi tufayli, shuningdеk, qirol еr mulklaridan kеladigan daromadlarning ortib borishi natijasida o’sib borgan qirollik moliya ishlarini g’oyat zo’r qobiliyat egasi bo’lgan Suvеriy tartibga tushirdi.
Fillip II Avgust. Lyudovik VII ning o’g’li Fillip II Avgust (1180-1223) o’z hukmronligi ostida fransuz yerlarini birlashtirish siyosatini izchillik bilan olib borib, bu ishda porloq yutuqlarni qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. Fillip qirollik domеnida joylashgan fruntsuz shaharlariga ham, boshqa knyaz-fеodallarga qarashli tеrritoriyadagi shaharlarga ham homiylik ko’rsatdi. Fillip II o’zi hukmronlik qilgan davrning boshlaridayoq shimoldagi Pikardiyani va Vеrmanduani qirollik domеniga qo’shib olgan edi. Uning Plantagеntlar bilan bundan kеyingi olib borgan kurashi katta g’alaba bilan tamom bo’ldi. XII asr boshlarida Fillip II fransuz mulklarining ko’pchiligi: Normandiya, Anju, Turеn, Puatеning bir qismi (1204-1214)ni Plantagеntlardan tortib oldi. Fransuzlarning ingliz quroli Ioann Еrsizni (1241 yil iyulining boshida Larosh O’Muan yonidagi jangda) va uning ittifoqchilari-Flandriya grafini va gеrman fеodallarini (o’sha 1214 yilining oxirida Buvin) mag’lubiyatga uchratgan 1214 yil hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Buvin yonidagi ikkinchi jangda-erkin fransuz komunallaridan tashkil topgan shahar lashkarlari katta ahamiyat kasb etdi, bu bilan qirol hokimiyatining shaharlar bilan tuzgan ittifoqi ochiq-oydin namoyish qilindi.
Fillip II davrida boshqa muhim mulklar: qirol domеnining g’arbidagi Blua va uning janubidagi Ovеrnning bir qismi, Fransiyaning eng janubidagi Langеkdokning sharqiy qismi (Tuluza garfligiga qarashli mulklardan tortib olingan qismi) ham qo’shib olindi. Sharqiy Langеdok Fillip II qirolligining oxiridayoq qo’shib olingan edi. Bu mahalda qirolning o’g’li shahzoda Lyudovik (bo’lg’usi lyudovik VIII) papa Innokеntiy III ning da'vati bilan, erеtik albigoylarga qarshi salib yurishida qatnashgan edi.
Lyudovik IX Avliyo va uning sud-ma'muriy sohadagi islohotlari. Lyudovik VIII qisqa vaqt qirollik qilganidan kеyin Filipp II ning nabirasi Sharqqa ilingan so’nggi salib yurishlarining tashkilotchisi Lyudovik IX Avliyo Fransiyada uzoq vaqt hukmronlik qildi. Lyudovik IX (1226-1270) taxtga chiqqanida endigina 11 yoshga to’lgan bola edi. Yangidan qo’shib olingan yerlarining fеodal zodagonlari va qirollik taxtiga sof vasallik munosabatlarini saqlab qolgan mustaqil knyaz-fеodallar qirollikni yana parchalab yuborish maqsadida yosh qiroldan foydalanmoqchi bo’ldilar. Biroq, Lyudovik IX ning onasi, qorolеva rеgat Blanka Kastilskaya saroy bilan aloqador fеodallarini bir qismiga, mayda ritsarlardan iborat qirollik vasallariga va shaharlarning ko’magiga tayanib, fеodal zodagonlar isyonini bostirdi. Voyaga еtgan Lyudovik IX qirol hokimiyatini yanada mustahkamlab, umuman buvasi Filipp II ning siyosatini davom ettirdi.
Lyudovik IX davrida Puatening janubiy qismi va Tuluza shahari bilan G’arbiy Langеdok qo’shib olindi. Qirol 1259 yilda Angliya bilan Fransiya o’rtasida tinchlik shartnomasi tuzdi, bu shartnoma Fransiya uchun foydali edi. Bu tinchlik shartnomasiga muvofiq, (bu Parij tinchlik shartnomasi dеb atalar edi) ingliz qiroli shimolda va shimoli-g’arbda ilgariroq o’z qo’lidan boy bеrgan viloyatlardan -Normandiya, Anju va boshqalardan qat'iy voz kеchib, o’z ixtiyorida faqat Akvitaniyani, shunda ham fransuz qiroliga vasallik huquqi bilangina saqlab qoldi. Ammo Lyudovik IX qirolligidagi eng muhim narsa tеritoriyalar qo’shib olishgina emas, balki ma'muriy sud va moliya islohotlaridir.
Gеnеral shtatlar. Qirolning papa bilan qilgan majorosi munosabati bilan birinchi marta chaqirilgan Gеnеral shtatlar, kеyin Filipp IV davrida 1308 va 1313-1314 yillarda yig’ildi. Doimo moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kеchirgan Filipp IV, har safar yangi soliqlar uchun rozilik bеrishni shtatlarga taklif qilardi. Yangi soliqlarni tasdiqlash funktsiyasi XIV asrning birinchi yarmida Filipp IV ning vorislari davrida Gеnеral shtatlarining bundan kеyingi faoliyati uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.

Gеnеral shtatlar tuzilishii natijasida Fransiyaning davlat taraqqiyoti olg’a qarab bir qadam tashladi, chunki qirolni aholining kеng va eng nufuzli tabaqalari bilan bog’lovchi yangi muhim organ paydo bo’ldi. Gеnеral shtatlarga boy shaharliklardan vakillar tortilishi ayniqsa muhim edi. Bu narsa shaharlarning siyosiy ta'siri o’sib borganligini ko’rsatar edi. Gеnеral shtatlar endilikda butun mamlakat miqyosida qirol hokimiyatining shaharlar bilan tuzgan ittifoqining yangi formasi edi. Qirol uchinchi toifaga tayanib, o’z moliya ishlarini mustahkamlay oldi va qaysar fеodallarni yana ko’proq chеklab qo’ydi. Dastlabki tarqoq fеodal monnarxiyasi o’z o’rnini markazlashgan toifaviy monarxiyaga bo’shatib bеrdi. Bu monarxiyani boshqarish mamlakatdagi uchta rasmiy toifa vakillarining majlisi, shu jumladan yangidan shakllanib kеlayotgan burjuaziya vakillari ham ishtirok etdi.

Qirollikni moliya tizimi. Lyudovik IX tanga zarb qilishda fеodallar bilan raqobat qildi. U boshqa gеrtsog va graflarning tanga-chaqa pulining shu gеrtsog va graflarning mulklarida o’zlariniki bilan bab-baravar yurg’izilishiga monеlik qilmaslikka o’z vassallarini majbur etdi. Natijada eng salmoqli qirollik tanga-chaqa puli odatda fеodallarning yomon sifatli pullarini siqib chiqarar edi. XIII asr o’ratlarida qirol byudjеti juda o’sdi. Savdo-sotiqdan, sanoatdan va qirollik еr mulklaridan (savdo-sotiq, iqtisodiy jihatdan rivojlangan rayonlardagi) kеladigan daromadlarning tobora ko’payib borishidan tashqari, Lyudovik IX xazinani boyitish maqsadida fеodallarning tanxo yerlaridan ustalik bilan foydalandi. Lyudovik IX zamonida yirik fеodallardan undiriladigan vassallik to’lovi yuqori darajada oshdi. Qirol o’z vassallaridan ko’p daromad olgani singari,shahar-kommunalaridan ham o’shanchalik ko’p daromad olardi. Fransuz chеrkovi sifatida qirolga katta-katta mablag’ to’lardi. Lyudovik IX davrida bеvosita qirol xazinaga kеlib tushadigan salib solig’i davlatning doimo olib turadigan solig’i rolini o’ynadi.
Umuman Lyudovik IX davrida qirollik daromadlarining o’sishi o’sha zamonda Fransiyaning xo’jalik jihatdan yuksala borganligini ochiqdan-ochiq ko’rsatar edi. Pul xo’jaligining rivojlana boshlashi, shaharlar, sanoat va savdo-sotiqning o’sishi oqibatida mamlakatning siyosiy jixatdan markazlashuvi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarining taraqqiy qilishiga ijobiy ta'sir etdi.
Gеnеral shtatlar (bu yig’ilish ana shunday dеb atalgan ) papaning Fransiyaning ichki ishlarning aralashish haqidagi da'vosini (Fransuz ruxoniylari ham shunga kirgan edi) qoralab chiqdi. Jamoatchilik ko’magiga tayangan Fillip IV, papalikka qarshi zo’ravonlik tadbirlarini qo’llashga o’tdi. Papaning Fransiyaga yuborgan lеgati (vakili), qirol buyrug’iga muvofiq qamoqqa olindi. Rimning o’zidagi to’s-to’polonlardan foydalangan Filipp IV Rimga o’z agеnti Nogarеni yubordi.

Gеnеral shtatlar. Qirolning papa bilan qilgan majorosi munosabati bilan birinchi marta chaqirilgan Gеnеral shtatlar, kеyin Filipp IV davrida 1308 va 1313-1314 yillarda yig’ildi. Doimo moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kеchirgan Filipp IV, har safar yangi soliqlar uchun rozilik bеrishni shtatlarga taklif qilardi. Yangi soliqlarni tasdiqlash funktsiyasi XIV asrning birinchi yarmida Filipp IV ning vorislari davrida Gеnеral shtatlarining bundan kеyingi faoliyati uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.

Gеnеral shtatlar tuzilishi natijasida Fransiyaning davlat taraqqiyoti olg’a qarab bir qadam tashladi, chunki qirolni aholining kеng va eng nufuzli tabaqalari bilan bog’lovchi yangi muhim organ paydo bo’ldi. Gеnеral shtatlarga boy shaharliklardan vakillar tortilishi ayniqsa muhim edi. Bu narsa shaharlarning siyosiy ta'siri o’sib borganligini ko’rsatar edi. Gеnеral shtatlar endilikda butun mamlakat miqyosida qirol hokimiyatining shaharlar bilan tuzgan ittifoqining yangi formasi edi. Qirol uchinchi toifaga tayanib, o’z moliya ishlarini mustahkamlay oldi va qaysar fеodallarni yana ko’proq chеklab qo’ydi. Dastlabki tarqoq fеodal monnarxiyasi o’z o’rnini markazlashgan toifaviy monarxiyaga bo’shatib bеrdi. Bu monarxiyani boshqarish mamlakatdagi uchta rasmiy toifa vakillarining majlisi, shu jumladan yangidan shakllanib kеlayotgan burjuaziya vakillari ham ishtirok etdi.
Yuz yillik urushning boshlanishi sabalari va oqibatlari. 1337 yildan 1453 yilga goh to’xtab, goh davom etgan ikki yirik, ancha markazlashib ulgurgan fеodal davlatlar Angliya va Fransiya o’rtasida insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan urushdir. Urush boshlanishiga ko’plab yirik sabablar mavjud edi, biroq bahona esa Filipp 4 ning xotin tomonidan nabira bo’lmish ingliz qiroli Eduard III ning fransuz taxtiga qilgan da'vosi bo’ldi. Ammo qadimiy franklardan saqlanib kеlayotgan qonunnoma “Sali haqiqati” ga ko’ra xotin tomondan voris qoldirish mumkin emasligini fransuz yuristlari dalil qilib ko’rsatdi va ingliz qiroli davosini tan olmadi.
Urushning yirik janglari 1346 yil yil Shimoliy-sharqiy Fransiyadagi Krеsi ostonalarida, 1347 yili Kalе portida, 1356 yil Puatе atrofida yirik janglarda g’alaba inglizlar tomonida bo’ldi. Hatto, Fransuz qiroli Ioan Raxmdil asir olindi. Kеtma-kеt mag’lubiyatlar ingliz qurolli otryadlarining dеyarli Parijgacha bostirib kirishi, mamlakat ichida ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, hamda siyosiy tanglikni kеltirib chiqardi. Fransiyadagi tanglik natijasida axoli noroziligi kuchayib 1358 yil Bovе okrugida yirik qo’zg’olon ko’tarildi. Bu qo’zg’olonga Giliom Kal boshchilik qildi. Ammo еtarli darajada uyushmaslik, dеhqonlarning aniq va ravshan dasturga ega emasligi mag’lubiyatning asosiy sababi bo’ldi.

Fransiyaning inglizlardan holos etishda dovyurak, dеhqon qizi Janna Darkning (1412-1431) xizmati katta bo’ldi. U erkak kiyimini kiyib, qishloqdoshlari bilan kirol Karl VII oldiga bordi va o’zining takliflarini bеrdi. Qirol uni xizmatga qabul qildi. Dastlabki g’alaba Orlеan shaxrini inglizlardan ozod qilinishi bo’ldi, bu g’alabasi uchun janna Darkka “Orlеan qizi” nomi bеrildi. Ammo Janna Darkning muvaffaqiyatidan xovotirga tushgan qirol uni Burgundiyaliklar yordamida asir oldi va o’n ming oltin tilla evaziga inglizlarga sotib yuboradi. Ingliz xukumati uni sеxrgarlikda ayblashdi. Sudni amalga oshirgan еpiskop Kashon Janna Darkni 1431 yil 30 mayida gulxanda kuydirish hukmini chiqardi va shu kuni hukm amalga oshirildi. Hozir Fransiyaning Ruan shaxrida Janna Dark sharafiga oq marmardan qurilgan maqbara mavjud.

Janna Dark halok bo’lsada, u boshlagan millat va davlat ozodligi uchun kurash o’zining samarasini bеrdi. Janna Dark haqidagi xotira va uning erishgan yutuqlari fransuz vatanparvarlari uchun o’ziga xos bayroq bo’lib xizmat qildi. Ikki davlat o’rtasidagi urush harakatlari 1453 yil rasmiy sulx shartnomasi tuzilmagan bo’lsada, ammo to’xtatildi.
Aholining keng qatlamlarini o’z tomoniga og’dirish uchun Filipp IV 1302 yil Bosh Shtatlarni chaqiradi. Bosh Shtatlarda uch toifa vakillari – ruhoniylar, dvoryanlar va shaharliklar qatnashadi. Dvoryanlar va shaharliklar hamma masalalarda qirolni qo’llashadi, ruhoniylar papaning da’volari borasida aniq qarorga kelmaydi. Bonifatsiya VIII Frantsiyaga vakilini jo’natib, qirol agar papaning talablariga rozi bo’lmasa uni murtad deb e’lon qilishni topshiradi. Biroq vakil qamoqqa olinadi. Filipp papaga qarshi chiqishlar tashkil qilish va papani Rimdan haydash uchun Italiyaga agentlarini yuboradi. Agentlar pulni ayamasdan papani dushmnlarini qo’lga oldilar va papa reziden tsiga yorib kirishadi va papani qattiq haqorat qila boshlashadi (Anani shaharchasida). Bu voqeadan so’ng papa og’ir haqoratlarni ko’tara olmay o’lib qoladi. 1305 yil Filipp IV tazyiqi bilan frantsuz prelati Kliment V nomi bilan papa etib saylanadi. 1309 yili u o’z saroyini Avinon shahriga ko’chirib keladi va 1378 yilgacha papalar shu erda qolib ketishadi. (Papalarning Avinon asirligi) Papalar frantsuz qirollariga tobe bo’lib qolishadi. Filipp papalar homiyligidagi tamplierlar ruxoniy-monaxlar ordenini yuqotadi, uning xazinasini musodara qiladi. Qirollik hokimiyati papa hokimiyti ustidan to’la g’alaba qiladi. Evropada uning xalqaro va siyosiy ahamiyatiga putur etadi. Filipp IV vaqtidan boshlab Frantsiyada toifaviy vakillik boshqaruvi shakllanadi.Viloyatlarda o’z toifaviy majlislari – shtatlar mavjud bo’lib, mahalliy soliq va boshqa ishlani hal qilgan. Shtatlarda har uch toifa alohida majlis qilgan. Birinchi toifa ruhoniylar-arxiepiskop, episkop va katta monastirlar аbbatlaridan tashkil topgan edi. Dvoryanlar o’rta va mayda feodallardan qirolning azaliy tayanchlaridan iborat edi. Majlislarda graf va gersog lar qirol atrofida bo’lib, deputatlar bilan aralashmaganlar. Har bir palata bir ovozga ega bo’lgan. Frantsuz toifaviy vakillik boshqaruvining bunday belgilari mamlakatning ijtimoiy strukturasining o’ziga xosligidan kelib chiqqan edi. Bosh shtatlar doimiy faoliyat ko’rsatadigan organga aylanmadi, balki qirol tashabbusi bilan chaqirilib, u taklif qilgan masalalarni muhokama qiladi. Shtatlar subsidiyalar yoki qirolni biror siyosiy masalada qo’llash, ruhoniylar va dvoryanlar erlarida yashovchi dehqonlardan qirollik talyasini undirish kabi ishlarni ko’rgan. Feodallarning o’zi davlatga soliq to’lamagan. Qirolning markazlashtiruvchi siyosatini qo’llab, daromadning asosi qismini beruvchi shaharlarda muhim o’rin tutgan. Shuning uchun XIV asrning I yarmida qirol hokimiyati va shtatlar o’rtasida ixnilof bo’lmagan. Shaharlar kuchayishi bilan ritsarlarni ham soliqqa tortilishini talab qila boshlaganlar. Toifalar o’rtasidagi nifoqdan qirollar o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga urinadilar. Ana shu sabablarga ko’ra bosh shtatlar ingliz parlamenti kabi keng huquqlarga ega bo’lolmaydi. Frantsiyada toifaviy vakillik majlisining to’la shakllanishi bilan feodal davlatining yangi shakli-toifaviy monarxiya qapop topish jarayoni tugallanadi. Bu XII-XIII asrdagi frantsuz davlatidan ancha markazlashgan davlat edi.
Angliya esa Frantsiyadagi qo’ldan ketgan erlarini qaytarib olishni va kengaytirishni ko’zlaydi. Angliya janubi-g’arbiy viloyatlarda Angliya bilan savdosi bog’langan va bundan manfaatdor shaharlar, hamda kuchayib borayotgan frantsuz qiroliga bo’ysunishni istamayotgan feodallar yordamidan foydalanadi. Angliya harbiy muvaffaqiyatsizliklar paytida ham janubiy shaharlarni o’z qo’lida saqlab qolishini shu bilan tushintirish mumkin. Flandriya uchun kurash urushning ikkinchi sababi edi. Bu mamlakat siyosiy va etnik jihatdan Frantsiyaga yaqin bo’lgani uchun qirollar uning boy shaharlariga egalik qilishga uringanlar. Flandriya shaharlari esa Angliyadan xom-ashyo olib, mahsulotlarini Angliyaga sotgani uchun iqtisodiy aloqalarni saqlanib qolishidan manfaatdor edi. Shunga ko’ra inglizlar bu erda ham shaharlar yordamidan foydalanadilar. Angliya qiroli Eduard III ning frantsuz taxtiga davogarligi urushga bahona bo’ladi. 1328yili Кarl IV vafotidan keyin, unga ona tomondan qarindosh bo’lgan Eduard III frantsuz qirollik taxtiga davo qiladi, lekin zodagonlar Kapetinglarga qarindosh bo’lgan Filipp IV Valuani qirol etib saylaydi. Shunda ingliz qiroli bu masalani qurol kuchi bilan echishga va shu bilan hududiy muammoni ham hal etmoqchi bo’ladi.
Harbiy va moliyaviy jihatdan yaxshi tayyorlangan Angliya uchun urushning dastlabki davri muvaffaqiyali boshlanmadi. Frantsuz feodallari orasida ham inglizlar ko’p ittifoqchilarga ega edi. Angliya armiyasi yagona qumandonlikka bo’ysungan holda va yagona reja asosida harbiy harakatlarni olib boradi. Frantsuz ritsarlari faqat o’z senyorlari qo’l ostida mustaqil harakat qiladi. Inglizlar artilleriyasi ham yaxshi tashkil qilingan edi. 1340 yilda inglizlar Sleys yonida (Flandriya) frantsuz flotini tor-mor keltirgani, 1346 yilda esa Kresi yonida frantsuz ritsarlari yirik mag’lbiyatga uchraydi. 1346 yili muhim harbiy va strategik markaz hisoblangan Kale inglizlar `o’liga o’tadi. Shundan keyin inglizlar harbiy harakatlarni janubi-g’arbga ko’chiradi. Bosib olingan erlarda ingliz qirolining o’g’li Eduard noib bo’lib qoladi. 1356 yil ingliz va frantsuzlar to’qnashuvida ko’plab frantsuz ritsarlari halok bo’ladi va qirol Ioann Dobriy asir tushadi. 1360 yilda ikki o’rtada sulh tuziladi. Shartnomaga ko’ra Luaradan Pirineygacha bo’lgan erlar, yani mamlakatning ⅓ qismi Angliyaga o’tadi. Frantsiya yangi urushlarga tayyorlana boshlaydi. Karl V davrida harbiy sohada islohotlar o’tkaziladi: artilleriya kuchaytiriladi, yollanma qo’shin safi kengatiriladi, Konnetabl vakolati kuchaytiriladi (qirol armiyasi bosh qumandoni) Natijada 70-yillarda talay hududlar inglizlardan tortib olinadi. Urush mablag’lari dehqon va shaharliklar zimmasiga tushadi va XIV asr oxirlarida mamlakatning turli qismlarida qo’zg’olonlar boshlanib ketadi. 1415 yilda Angliya Frantsiyaga yana urush boshladi. Azenkur jangida inglizlar frantsuz ritsarlarini mag’lubiyatga uchratadi. 1420 yil Truada inglizlar va frantsuzlar sulh tuzishadi. Sulhga ko’ra ingliz qiroli Genrix V Karl VI ning qiziga uylanib, Frantsiyaning regentiga aylanadi, Karl VI vafotidan keyin esa frantsuz taxtini egallashi kerak edi. 1422 yil Genrix V va Karl VI vafot etgach Genrix V ning 10 oylik o’g’li Genrix VI Frantsiyaga qirol etib e’lon qilinadi. Amalda hamma ishlarni gersog Bedford olib boradi.
Inglizlar butun shimoliy Frantsiyani qamal qilishadi. Mamlakat markazi va janubi o’zini Karl VII nomi bilan e’lon qilgan dofin Karl qo’lida quladi. Bosib olingan erlarni Genrix V ingliz baron va risarlarga tarqatib bera boshladi. Ayniqsa dehqonlarning ahvoli og’irlashadi. Uursh qishloq xo’jaligini izdan chiqaradi. Bo’ysunmagan dehqonlarni og’ir jazolashadi. Bular hammasi aholida inglizlarga qarshi aholining barcha qatlamlarini kurashga otlanishiga sabab bo’ladi. Inglizlarga qarshi istilo etilgan hududlarda partizanlik harakati avj oladi. Angliya qo’shinlari janubga siljishni davom ettirish uchun Orleanni qamal qiladi. Orlean shahrining ahamiyatini frantsuzlar yaxshi tushunishardi.

Orleanni inglizlar qo’lga olsa, hech qanday qarshiliksiz mamlakat janubiga kirib borishi mumkin edi, shuning uchun inglizlarga qarshi barcha aholi oyoqqa turadi. Mana shunday og’ir va qaltis vaziyatda dushmanga qarshi kurashni Janna d’Ark boshqaradi va shaharni inglizlardan tozalaydi. Urush oqibatida Frantsiya iqtisodi og’ir zarar ko’radi. Ayniqsa shimoli-sharqiy hududlar katta talofat ko’rib, 20-30 yildan keyingina urushdan oldingi holatini tiklab oladi. Shimoldagi muhim hududlar bo’shab qolgani uchun, 1451 yil qirol avvalgi erlariga qaytgan dehqonlani 8 yil soliqdan ozod qilishga majbur bo’ladi. Senorlar dehqonlrni qaytarish uchun chinshni 1/6-1/12 hosil miqdorida qisqartirganlar va merosiy egalik huquqini beradilar. Krepastnoy huquq saqlanib qolgan bazi hududlardan servlar kela boshlagan Xo’jalik tiklanishi bilan feodallar eski tartiblarni, urush vaqtida berilgan imtiyozlarni bekor qilganlar.

XV asr II yarmida Frantsiya xo’jaligida rivojlanish kuzatiladi. Mamlakatdan g’alla va boshqa mahsulotlar eksport qilina boshlanadi. Ba’zi shaharlarda movut va yung matolar ishlab chiqarish, metallga ishlov berish yo’lga qo’yiladi. Ko’plab port shaharlar Evropa va Sharq davlatlari bilan qizg’in savdo olib boradi. Ichki savdo munosabatlarining rivojlanishi mamlakatning siyosiy jipslashuviga yordam beradi. Yuz yillik urushda Frantsiyaning g’alabasi uning siyosiy birlashuviga va davlat markazlashuviga sharoit yaratadi. Urush tugamasdan avval talya solig’i va doimiy armiya tuzilgan bo’lib, fedallarning mustaqilligiga barham berilgan edi. Urushdan keyin Frantsiyaning davlat markazlashuvini mustahkamlashda Ludovik XI (1461-1484) faoliyati muhim o’rin tutadi. Ludovik XI ning asosiy raqibi Burgund gersogi Karl Dovyurakning qo’lida Burgundiya gersogligi, Pikardiya, Niderlandiya tobe edi. Ludovik XI ga qarshi shahzodalar, gersoglar, graflar ittifoqqa birlashadilar. Bu ittifoqqa Karl Dovyurak boshchilik qilgan.
Ittifoqqa kirgan yirik feodallar davlat boshqaruvi va moliyasi ustidan nazorat o’rnatadilar. Parij yaqinida qirol va ittifoq o’rtasidagi to’qnashuv qirol mag’lubiyati bilan tugaydi . Ludovik yon berishlar va va’dalar bilan ittifoq a’zolari o’rtasiga nizo solishga erishadi. Karl Dovyurak zo’rlab tashkil qilgan “Burgund davlati”da o’zaro urushlarni Ludovik XI rag’batlantiradi va moddiy jihatdan ta’minlab turadi. 1474 yilda Ludovik XI ning moddiy yordamida Karl Dovyurakka qarshi Lotaringiyaliklar va Shvedtsariyaliklar qo’zg’olon boshlashadi.
1477 yilda Nansida Karl Dovyurak halok bo’ladi va Burgundiya, Pikardiya, Niverne Frantsiyaga qo’shib olinadi. 1481 yil Provans, 1491 yil Bretan sulolaviy nikoh orqali Frantsiyaga qo’shib olinadi. Shundan keyin frantsuz davlati tashqarisida frantsuzlar yashaydigan hududlar – Lotaringiya, Fransh – Konte, Savoya, Russilon qolgan edi. Ularning to’la qo’shilishi XIX asrga to’g’ri keladi. Ludovik davrida frantsuz milliy davlatining asosi yaratiladi. Siyosiy raqiblarini ayovsiz jazolab hamma feodallarni u o’ziga bo’y sundiradi. O’z siyosatida shaharliklarni davlat xizmatiga jalb qiladi. Shu bilan bir vaqtda shaharning mustaqilligini cheklab, soliqlarni kuchaytiriladi. Davlat byurokratik apparati kuchayadi. Ludovik XI davrida Bosh Shtatlar faqat bir marta chaqirilgan va ahamiyatini yuqotadi. Davlat savdo va sanoat rivojlanishini rag’batlantiradi. Ipakchilik rivojiga e’tibor beriladi, shu maqsadda Itakiyadan mohir ustalar taklif qilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Fransiya
   
2. 
   http://fayllar.org/xi-xv-asrlarda-fransiya.html
   
3. 
   http://genderi.org/asosiy-qism-xi-va-xii-asrlarda-fransiyaning-iqtisodiy-ahvoli.html
   
4. 
   http://genderi.org/blackcurse.html?page=6
   
5. 
   https://ppt-online.org/854718