I. Kirisiw II tiykargi bolim

Tema:Ozbekstan tariyxin uyreniwde ilimiy izertlewler ham tariyx panin uyretiwdegi ahmiyeti
Reje :


I.Kirisiw


II Tiykargi bolim


2.1. Ozbekstan tariyxi haqqqinda magliwmat
2.2. Paninnin uyretiwdegi maqsed


III.Juwmaq


2.4 Paydalanilgan adebiyatlar


Kirisiw

Ózbekstan tariyxı páni umumjahon insaniyat tariyxınıń ajrolmas bólegi

esaplanadı. Ózbekstan tariyxı páni ótken zaman daǵı hám házirgi kúndegi aymaǵındaǵı eń
áyyemgi dáwirlerden házirge shekem keshken haqıyqatlıqlar, insaniyat turmısı, tábiyaat hám jámiyet
rawajlanıwı haqqındaǵı fan bolıp tabıladı. Ózbekstan tariyxı páni onıń ótken zamanındaǵı hám házirgi
hudidida eń áyyemgi dáwirlerden házirge shekem keshken haqıyqatlıqlar, insaniyat turmısı,
tábiyaat hám jámiyet rawajlanıwı haqqındaǵı pán.
Ózbek xalqiniń iygilikli ármanı ámelge shıǵıp, óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizdi.
Ǵárezsizlik sebepli onıń bay materiallıq ótken zamanınan saboq alıw, watan tariyxın
tereńrek hám izbe-iz izertlew hám qımbatlı juwmaqlar shıǵarıw bólek áhmiyet
kásip etpekte. Prezidentimiz I. A. Karimovning “... tariyxga shaqırıq eter ekenbiz, bul
xalıq yadı ekenligin názerde tutıwımız kerek. Yadız bárkámal kisi
bolmaǵanı sıyaqlı, óz tariyxın bilmagan kisiniń keleshegi de bolmaydı”,- degenleri
áyne haqıyqat bolıp tabıladı.
Ózbekstan tariyxı pániniń predmeti xalqımızdıń uzaq ótken zamannan sol
kúngacha bolǵan sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq -ruwxıy rawajlanıwı
procesi bolıp tabıladı. Ózbekstan tariyxı páni dúnyada eń áyyemgi hám bay tariyxga iye bolǵan
ózbek xalqiniń bir neshe mıń jıllıq tariyxıy hám ruwxıy rawajlanıwın uyreniwshi
hám úyretiwshi fan bolıp tabıladı. Oraylıq Aziyada, atap aytqanda, Ózbekstanda jasap
kiyatırǵan xalıqlar jáhán páni hám mádeniyatı ǵáziynesine múnásip úles qosıp
kelip atırlar. Ózbek xalqi Oraylıq Aziyadaǵı barlıq xalıqlar qatarında mudami
erkinlik, húrlıq, azatlıq hám ǵárezsizlik ushın kolonizatorlar hám jat kelgindilerge
qarsı gúres alıp barǵan hám sol tárepten ol óziniń tereń túbir otgan dástúrlerinege
iye esaplanadı.
Ózbekstan tariyxı pániniń dárekleri tómendegilerden ibarat :
1. Arxeologik estelikler.
2. Jazba estelikler.
3. Etnografik materiallar.
4. Xalıq awızsha ijodi.
5. Texnikalıq qurallar.
Ózbekstan tariyxı páni úyreniwde onıń aldına tómendegi wazıypaları : 1. watan
tariyxın oqıw hám úyreniw processinde jaslarda tariyxıy bilimler, ilimiy-teoriyalıq
túsinikler hám qıyallar formalanmog'i kerek. Sebebi waqıya hám hádiyselerdi
bilmasdan, olar haqqında túsinik hám oyda sawlelendiriwge iye bolmaydıden turıp ideologiksiyosiy dúńyaǵa kózqaras haqqında gáp júrgiziw múmkin emes; 2. watan tariyxın jaqtılandıriw,
oqıtıw hám úyreniw processinde tereń ilimiylik, qalıslıq, tariyxıy haqıyqattıń
ústivorligi tiykarǵı hám bas jónelis bolıwı kerek; 3. watan tariyxınıń hár bir qatarı,
hár bir beti milliy qádiriyatlarǵa húrmet sezimi menen sug'orilgan bolıwı hám milliy
ideya hám milliy ideologiyasınıń jetilisiwine xizmet etiwi dárkar ; 4. watan
tariyxınıń basınan aqırına shekem sińip ketken tiykarǵı ideya -otin patriotlıq,
baynalminalchilik, adamgershilik sıyaqlı ullı pazıyletlerge qaratilmog'i kerek; 5. watan
tariyxı páni ǵárezsiz respublikamizning siyasiy, ekonomikalıq, materiallıq -social
qádiriyatlarınıń jáne de bekkemleniwi hám gúlleniw tabıwına xizmet etiwi, dáwir hám
zaman menen hamnafas bo'lmog'i áyne múddáhá bolıp tabıladı.
Ózbekstan tariyxı pánin tómendegi dáwirlerge bolıp úyrenemiz:
1. Baslanıwiy jámiyet. Áyyemgi dáwir;
2. Orta ásirler dáwiri;
3. Patsha Rossiyası kolonizatorlıǵı dáwiri;
4. Sovetlar istibdodi dáwiri;
5. Milliy ǵárezsizlik dáwiri.
Tariyxıy waqıyalardı úyreniwde qanday ilimiy-teoriyalıq, metodologik tiykarlarǵa
tayanishning áhmiyeti kútá úlken. Sovetlar dáwirinde onı oqıtıw jumısları marksistik
metodologiyaga bo'ysundirildi
Hár qanday waqıyanı jaqtılandıriwge komfirqa ideologiyaviyligi, partiyaviylik, klasıylik kózqarasınan yondoshildi. Mámleket,
pútkil bir xalıq tariyxı ekige-ekspluatatorlar hám ekspluataciya etiletuǵınlar, qul iyelewshiler
hám qullar, feodallar hám ǵárezli dıyxanlar, burjuaziya hám jalshılar, baylar hám
jarlılar, múlk iyeleri hám jarlılar tárizine bolındı. Baylar hám múlk iyeleri, olar
arasından shıqqan beklar, ámirler, xonlar, mámleket ǵayratkerleri, ruxaniylar qaralandi,
atları jaman atlı etildi.
Tariyxıy waqıyalar jámiyet aǵzalarınıń bir bólegi-jarlılar hám jarlılardı
qorǵaw etken, olardıń mápine bo'ysundirilgan halda yoritildi. Dinge sıyınıw, diniy
qádiriyatlar qaralandi, insanlardıń diniy ıqtıqatları ayaq astı etildi, ruxaniylar
quwǵınǵa alındı. Ullı ilimpazlar, oqımıslılar, bilimparvar shayıru-ulamalar,
jazıwshılar ekige-materialistlar hám idealistlarga bolındı. Olardan ol yamasa bul dinga
ıqtıqat etkenleri idealist dep ataldı, táqip etildi, olardıń iskerligin úyreniw
ta'qiqlandi, ózleri kewilge tiyiwlandi, dóretpeleri halqdan yashirildi, joǵatıp jiberildi.
Aqıbette kóplegen tariyxıy waqıya-qubılıslar jalǵanlastırıldı, ótken zaman qaralandi,
ruwxıy miyraslarımız, milliy qádiriyatlarımız haqaratlandi. Jetkinshekke olardı
jerkenishli illet, ırım, eskilik sarqitlari dep uyretildi. Xalqımız tariyxınıń bul shekem
jalǵanlashtirilishiga tek marksistik metodologiyaning jaramsızlıǵı ayıplı, deyiw
jetkilikli etpeydi, álbette. Buǵan baylanıslı mámlekette húkimran bolǵan totalitar basqarıw princpınıń
unamsız roli úlken boldı. Tariyx bolsa sol totalitar basqarıw princpınıń xızmetshiine, úgitshi
hám qorǵawshısına, kommunistlik ideologiya dumiga aylantırılǵan edi.
watanımız tariyxın jaqtılandıriwde ilgeri qáte hám kemshiliklerge jol qoyılǵan.
Áwele, sonı da aytıw kerek, ilgeri bizde “watan tariyxı” (“Ózbekstan tariyxı” dep
tushuning) degen zattıń ózi derlik joq edi. Tek universitet hám muǵallımlar
tayarlaw oqıw orınlarınıń tariyx fakulptetlarida 70-100 saatlıq qısqa kurs oqıtilar,
orta mekteplerde watan tariyxınan bir neshe temalarǵana SSSR tariyxı temalarına
qosımsha retinde berilgen. Sabaqlar orıs tilinde alıp barılatuǵın klaslarda Ózbekstan tariyxı
túrli sıltawlar menen oqıtilmagan.
Birinshi qáte sonnan ibarat ediki, balshıq jerde de ózi “SSSR tariyxı” dep
atalǵan bul pán tiykarınan, derlik Rossiya tariyxınan ibarat bolǵan. Ekinshi qatevatanimizda júz bergen tariyxıy hádiyse hám waqıyalar zo'rma-zo'raki, málim jasalma
qáliplerge salıp úyrenilar edi. Bulardan biri - formatsion qálip. Sońǵı aldıńǵı ilimiy
izertlewler sonı kórsetdiki, watanımızda qul iyelewshilik munasábetleri formatsiya
retinde, yaǵnıy málim sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpı retinde bolǵan emes.
1992 jıl “Oqıtıwshı” baspaında orta mekteplerdiń 8-9 klass oqıwshıları
ushın materiallar retinde baspa etilgen “Ózbekstan xalıqları tariyxı” kitabında
tómendegi gáplerdi o'qiymiz: “Qul iyelewshilik munasábetleri Orta Aziya xalqı túrli
qatlamları hám gruppalarında zárúrli orındı tutqan emes. Óndiriste, ásirese
awıl xojalıǵında qullar emes, bálki erkin jámáátshiler barlıǵı bir jetekshi áhmiyet
kásip etken”. Totalitar basqarıw princpı sharayatında watan tariyxın jazıwda jol qoyılǵan qátelerdiń
úshinshisi, Rossiya tariyxnavisligiga soqır-ko'rona iykemlesiw, eliklewshilik hám
kóshirmeshilik bolıp tabıladı. Buǵan baylanıslı eki tendensiyani kóremiz: 1. Ózbekstan tariyxın
dáwirlerge bolıw hám de tariyxıy hádiyse hám waqıyalardı bahalawda rusiyzabon
tariyxchilarga eliklew hám olardan kóshiriw tendensiyasi. Mısalı, házirgi
Ózbekstan aymaǵına 1917 jıl revolyuciyaınan keyin qandayda bir bir mámleket ásker tartıp
kelmegeni halda, ilgeri baspa etilgen barlıq sabaqlıq hám qóllanbalarda “Ózbekstan
sırt el intervensiyasi hám puqaralar urısı dáwirida” dep atalmish temalar bar edi.
Tek Zakaspiy úlkesinde, ol da bolsa, jeti aysha intervensiya bolǵan tek.
Ózbekstan aymaǵına kelgen bir neshe tıńshı intervensiya túsinigine sig'maydi.
Taǵı, Rossiya tariyxınan kóshirip, bizde da puqaralar urısı 1918 jıl may-iyun'
aylarında baslanıp, tiykarınan, 1920 jılda tamamlandi, deyilardi. Bul ulıwma nadurıs.
Qo'qondagi Turkiston Toliq huqıqlıiyati (“Qo'qon Toliq huqıqlıiyati”) kúshlerine qarsı hújim
1918 jıl 30 yanvardan 31 yanvarǵa (jańa esapta - 11 fevraldan 12 fevralǵa ) qoralı qoylar
keshesi júz bergen. Áne sol sáne Ózbekstanda puqaralar urısı emes, kebirolar
hákimiyatqa qarsı qurallı háreket baslanǵan kún dep sanawı kerek..


Paydalanilgan adebiyatlar

1. 
   www.from-to.uz
   
2. 
   www.wikipedia.uz