Isajon Sulton " Alisher Navoiy"

“NAVOIYDIN SIZ AYRILMANGKI, ZOR-U BENAVODURSIZ…”
(Isajon Sulton “Alisher Navoiy” romaniga taqriz )


Bu nomagʻakim, lisonim oʻldi qoyil,
Kilkim tili har nav’ el ishiga noqil
“Mahbub ul-qulub” dan
Navoiy hazratlari haqida juda koʻp badiiy, ilmiy asarlar yaratildi. Jumladan, Oybek, Mirmuhsin, Vohid Zohidov, Aziz Qayumov, Suyima G‘aniyeva kabi adabiyotimizning zabardast vakillari Hazratning abyotlari-yu, go‘zal odob ila kechirgan umrlarini vasf etdilar. Asarni qo‘liga olgan o‘qirmanlar qatorida menda ham bir savol dunyoga keldi. Nazdimda, asarlarida falsafiylik va oddiylikni birlashtira olgan, Vatanimizning turli burchaklarida oddiy insonlar va ularning xayol kechmishlarini tasvir etadigan Isajon Sulton nega tarixiy mavzuga qo‘l urdi? Nega endi Navoiyga murojaat etdi? Ushbu asar Oybekning , Mirmuhsinning asarlaridan qay darajada farq qila oldi? Mana shu savollarga javob olish ilinjida asar mutolaasiga sho‘ng‘ib ketdim. O‘qir ekanman, xavotirlarim tuman yanglig‘ tarqab ketdi.
Asar tom ma’noda “avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas” kitob bo‘lganini kitobning dastlabki satrlaridan anglab olish mumkin. Asarning boshlanmasi Hazrat Navoiy asarlari kabi Allohga hamd bilan boshlanadi. Allohning yaratuvchilik qudrati, uning “Karim” sifati, birgina kalomi, ya’ni “bo‘l” so‘zi ila butun koinot, jonzotlar va o‘zini sevdirish uchun yaratgan inson zotiga jon ato aylashi marjondek tizilgan tashbehlar asosida hamd qilinadi.
Mirmuhsinning “Zulmat ichra nur qissasida Hazrat Yazd cho‘lida kunduzi o‘yinqaroqlik qilib o‘ynab, kechasi otdan tushib qolganliklari tasvir etiladi. Yozuvchimiz Isajon Sulton esa bunday holatni go‘zal lutf ila “Mantiq ut-tayr hayratlari, Qosim Anvor baytlari, Sa’diy figʻonlari-yu, shul vaqtda aytilgan Rumiy g‘azalidan olingan sezgilar ila ko‘zlari tobora uyquga chog‘lanib bormakda edi”, - deya vasf aylaydi. Alisherbekning sahrodan topilishi vaqtida ham onaning o‘z farzandiga muhabbati va mehrini yashira olmasligini, otada esa bu tuyg‘ular yashirin holatda kechishini ularning so‘zlarida, o‘zlarini tutishlarida va qarashlarida aks ettiradi. O‘qirmanning e’tiborini Navoiy hazratlari qalamiga mansub ko‘plab g‘azallarning dunyoga kelishi, uning buyuk bir mo‘jiza sifatida turk nazmida porlashi maftun etadi. Mening qalbimga esa aynan Hazratning “Jonon qizil, sorig‘, yashil” radifli g‘azallari yozuvchi tufayli yaqin bo‘lib qoldi. Alisherbek Ko‘hsordan o‘tar ekan uch xil tusdagi kichik tog‘larni ko‘radi. Ularning biri qizil, biri esa sariq, uchinchisini bo‘lsa yosh archalar qoplab, yashillikka yuz burgan edi. Shu joyda yozuvchi ustalik bilan takrorlanmas tashbeh ishlatadi: “Alloh azza va jallaning qudratini qarangki, shom sajdasiga yumalagan quyoshning tavbadan qizarishi, ko‘k toqida uyilgan qoramtir bulutlar ostidagi sariqlik va yuksak tog‘ ustidagi yashillik uch rangni samoviy aksiday tuyuladi. Bu mo‘jizalarning bunday ajoyib silsilasi yigitcha ongida ajoyib larza paydo qiladi”.
Bilamizki, Navoiy hazratlari hali bir muchal yoshiga yetmay “Orazin yopqoch ko‘zimdin…” deb boshlanuvchi g‘azallari bilan Mavlono Lutfiyning e’tibor va nazarlariga tushdilar. Mazkur g‘azalning hali murg‘ak vujudda dunyoga kelishini ijodkor mohirona inkishof etadi: “Dunyoga kelgan yangi bo‘taloq kabi, yangi gul ochgan chechak kabi, g‘uncha qabosi ostidan ko‘ringan gul shoyisi kabi, dengizlar uzra hosil bo‘lgan yomg‘irli bulutlar kabi, tuxumdan chiqqan qush polaponi kabi, Tangri Taolo irodasi bilan yerga kelgan Iso kabi, iste’dod olamlaridan yorug‘ dunyoga yangi she’r mehmon bo‘lib kelmoqda edi”.
Asarning asosiy g‘oyasiga e’tibor beradigan bo‘lsak, Isajon Sulton avvalgi ijodkorlardan farqli ravishda o‘z ijod mahsulini 4 qismga, Alisherbekning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining devonlari nomi ila ataydi. Alisherbekning bolalik va yigitlik davridagi aqli teranlik, o‘tkir mulohazakorligi, ilmi va zehni ila kattalarni ham shoshirib qo‘yishi, asarlarining dunyoga kelishi ham hazratning kichik yosh vaqtlaridan xayolida bo‘lgani va yoshi ulg‘ayganda ularni hayotida yozganini batafsil tasvir etadi. Jumladan, uning Bobur ismli yigit bilan tanishuvi, u yigitning suv chiqarib, yurtini obod aylagani va yoriga yetishishi uning kelajakda Farhod timsolini yaratishi uchun ilhom manbayi bo‘lgan ersa ajab ermas.
Asarda kichik obraz sanalsa-da, lekin ko‘nglimdan chuqur o‘rin egallagan Qutb ham Navoiyning yuksak shaxs sifatida voyaga yetishida muhim rol o‘ynaydi va umrining oxirida ko‘zining oq-u qorasi bo‘lgan Alisherbekning vafot etganini eshitib koʻnglidan nimadir uzilgan boʻldi va oʻz odatiga koʻra bir yil motam tutdi.
Mutolaa jarayonida kezi kelganda Pahlavon Muhammadning hazratga qilgan hazillaridan labingizga tabassum yuguradi, kezi kelganda esa Alisherbekning “sayqali ro‘yi zamin” bo‘lgan Samarqandi azimdagi qiyinchiliklari ustiga tog‘olari qatl etilgani, padari buzrukvorlarining muhorabada shahid ketgani, volidalarining sajda ustida Allohga iltijo aylar holatda narigi dunyoga rihlat qilganlari ko‘zlarga yosh keltirmay qo‘ymaydi.
Kamol Turbatiy, Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad, Fayzulloh Abullays Samarqandiy, Ahmad Hojibeklarning qiyinchiliklar chog‘ida Navoiyni har dam qo‘llab-quvvatlaganliklari buyuk iste’dod sohibining kamolotga yetishuvida muhim rol oʻynagani asarda alohida ta’kidlanadi. Do‘sti uchun o‘zi rohatidan kechishi, ya’ni Abu Said Mirzo huzuriga bormay dam Mashhadda, dam Samarqandda xor-u zorlikda tentirab yurishi ham do‘stiga nisbatan chuqur ehtirom va sadoqat timsoli edi. Kitobga qo‘shimcha sifatida kiritilgan “Avvalgilarga o‘xshamas” deb atalgan qissaning oxir so‘zlarida:
Ko‘nglim ichra dard-u g‘am, avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas,
Kim ul oyning hajri ham avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas,
misralari keltiriladi. Mening fikrimcha, ushbu go‘zal bayt orqali yozuvchi o‘zining arz-holini bildirgandek bo‘ladi, ya’ni Hazrat Navoiy ham “Hayrat ul-abror” asarlarining so‘nggi maqolatida ustozlar ishonchini oqlay oldimmi degan hadik borligini aytib o‘tadi. Xususan, nazarimda yozuvchimiz ham shuni maqsad qilgan bo‘lsa ajab emas. Ko‘p yillar mobaynida dilining tub-tubiga joylab qo‘ygan orzusining go‘zal bir ravishda ro‘yobga chiqayotgani haqida mulohazalarini bayon etgandek bo‘ladi. Xayriddin Sulton asarga so‘ngso‘z yozar ekan sovet davrida juda ko‘p ijodkorlar tarixiy mavzuda qalam tebratgani uchun minglab azob va zahmatlarga duchor etilganini qayd etadi. Xususan, Abdulla Qodiriy, Oybek,Maqsud Shayxzoda, Mirkarim Osim, Pirimqul Qodirov va jumladan so‘ngso‘z egasi hisoblanmish Xayriddin Sultonning o‘zi ham o‘zbek millatining shonli va sharafli o‘tmishini ko‘rkam so‘z qudrati ila qalamga olgani uchun otildilar, qamaldilar, tildan ayrildilar, og‘ir iztiroblarni boshdan kechirib, bedavo dardlarga yo‘liqdilar va shu o‘rinda ijodkorning o‘z ustiga katta mas’uliyat olganligini, buni yorug‘ yuz ila ado aylaganini e’tirof etadi.
Isajon Sulton asarni yozishda, avvalo, Qur’oni karim oyatlari va hadisi shariflar bilan koʻrkamlashtiradi. Xususan, kichik yoshdagi Alisherbekning Taft qishlog‘ida buyuk mutafakkir, mavlon Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashuv chog‘ida maktabdagi o‘rganayotgan ilmlari xususidagi fikrlari ham yanada teranlashadi. Hazrat tilidan qiroat qilingan “Masad” surasidagi kichik bir saktalikni Ali Yazdiy go‘zal o‘xshatish ila tuzatadi, ya’ni undagi “te” harfining talaffuzi “ tuya tuyoqlari ostidan sochilgan qum sasiga” qiyoslanadi. Yoki Mus’hafdagi oyatlarning G‘iyosiddin Bahodir tilidan bayon etilishida ham muhim belgilar mavjuddir. Alisherbekning dunyoga kelmog‘i ham bejiz bo‘lmagani va piri murshidlari tomonidan hali bu chaqaloqning buyuk ishlar qilajagini bashorat aylagani, Navoiyning tog‘alari bilan hamrohlikda yurgan vaqtida dumli yulduzni uch marotaba ko‘rgani va bu yulduz boshqalaridan farqli ravishda osmonga yanada yuksakroq parvoz etayotgani kelajakda zabardast inson boʻlmoqlikdan darak berardi. Isajon Sultonning asar boshida Alisherbekning ustozi Kulohiy tomonidan aytilgan va hazratning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarlariga kiritilgan turk va arab lisonining taraqqiyoti, arab tili Qur’onning kalomi ersa, turk tili she’riyat bo‘stoni ekanligi juda go‘zal tasvir etiladi.
Xulosa o‘rnida shuni aytmoqchimanki, ijodkor o‘zining boshqa romanlari kabi “Navoiy” romanida ham ko‘rkam so‘zning jozibasini ko‘rsata oladi. Tarixiy shaxslarga, voqealarga, Navoiyning nazm bo‘stoniga o‘zining soddalik va falsafiylik ohanglarini uyg‘unlashtira oladi.
Yusupov Samandar Shokirjon oʻgʻli
Oʻzbek tili va adabiyotini oʻqitish fakulteti 3-bosqich talabasi