O’zbekiston respublikasi

---

 

 

 

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI

 

OLIY VA O’RTA-MAXSUS TALLIM VAZIRLIGI 

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI  

Fizika-matematika  fakulteti  

Infarmatika o`qitish metodikasi yo’nalishi  

 

O’ZARO ALOQADORLIK VA RIVOJLANISh 

QONUNLARI 

mavzusidagi 

REFERAT 

 

                Bajardi:      2 IO`M1 guruhi talabasi Mamirjonov Ibrohim 

                Qabul qildi:  Samatov Dilshodbek 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

Mavzu:

O’ZARO ALOQADORLIK VA 

RIVOJLANISh QONUNLARI 

 

 

 

Reja: 

 

1.Dialektikaning tarixiy shaklini yaratishda 

2.

Me'yor tushunchasi

 

3.

Dialektikaning asosiy qonunlari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Axborot sivilizasiyasi davriga qadam qo’yayotgan xozirgi zamon kishisi uchun 

jadal sur'atlarda o’zgarayotgan dunyo xaqidagi tasavvur uning dunyoqarashining 

ajralmas tarkibiy qismidir. Ammo rivojlanayotgan dunyoning yaxlit nazariy 

obrazini yaratish – og’ir va mashaqqatli vazifa. Uni yechishning falsafiy yo’li ikki 

yarim ming yil muqaddam boshlangan bo’lib, shundan beri o’tgan davr mobaynida 

rivojlanish falsafasi shakllangan va bosqichma-bosqich atroflicha ishlab chiqilgan. 

Falsafaning mazkur bo’limi rivojlanish muammosini turli nuqtai nazarlardan 

o’rganuvchi konsepsiyalarni o’z ichiga oladi. Ularning orasida dialektika, 

metafizika va sinergetika aloxida o’rin egallaydi.  

Ularning ayniqsa keng e'tirof etilgani va mufassal ishlab chiqilgani dialektikadir. 

Shu sababli bu bo’limda unga asosiy e'tibor qaratiladi. Dialektikani bilish, uning 

tamoyillari, qonunlari va kategoriyalaridan ijodiy foydalanish xar qanday soxa 

mutaxassisi aniq dunyoqarashi va metodologik intizomining muxim sharti 

xisoblanadi. Dialektika nima, uning mazmuni nimadan iborat, rivojlanishning 

dialektikaga muqobil qanday konsepsiyalari mavjud Mazkur bo’limning maqsadi 

ayni shu savollarga javob berishdan iborat. Dialektikaning tarixiy shakllari va 

xususiyatlari ."Dialektika" (yunon. dialektike - suxbat qurish san'ati) so’zining 

"dialog" (yunon. dialogos - ikki yoki bir nechta suxbatdoshlar so’zlashuvi) so’zi 

bilan umumiy jixatlari bisyor. Dastlab dialektika baxslashish, munozara qilish 

san'ati sifatida tushunilgan, bunda fikrlar, qarashlar qarama-qarshiligi vositasida 

qaqiqatning tagiga yetish max 

sadida muammoni o’zaro manfaatdor muxokama qilishga qaratilgan munozara 

nazarda tutilgan. Dialektik - bu savol berish va javob qaytarishga usta odam, deb 

xisoblangan. Keyinchalik qadimgi mutafakkirlar ziddiyatlilik va o’zgaruvchanlik 

fikr-muloxazalardagina emas, balki real borliqda xam mavjud ekanligini 

payg’aganlar. Bu faktning tagiga yetgan ilk mutafakkirlardan biri efeslik Geraklit 

bo’lgan. U dunyoni "jonli olov" yoki "ikki marta kirish" mumkin bo’lmagan daryo 

oqimi sifatida tasavvur qilgan. xarakatchan dunyoda vaqt o’tishi bilan xamma 

narsa o’zining dastlabki shakl-shamoyilini yo’qotadi va asta-sekin o’zining 

qarama-qarshiligiga o’tadi: xo’l narsa quriydi, quruq narsa esa nam tortadi; bir 

narsa boshqa narsaga: sovuq issiqqa, tirik  

o’likka o’tadi. Bu muloxazalarda xozirgi talqindagi dialektikaning asoslari 

mujassamlashgan. Shu sababli dialektikaning tarixan birinchi shakli qadimgi 

faylasuflarning stixiyali dialektikasidir. (Bu borliq va bilishning jarayonlar 

moxiyatini anglab yetishga asoslanmagan sodda  

dialektikasidir. O’rta asrlarda metafizika falsafadan dialektikani siqib chiqargan. 

Natijada dialektika odamlar ongiga diniy dunyoqarashni singdirish va 

mustaxkamlash uchun xukmron sinflar faol foydalangan sofistika va sxolastikaga 

aylangan. Metafizika unsurlarini o’z ichga olgan dialektikaga qaytish Yangi davr 

falsafasi (Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Deni Didro va b.)da yuz bergan. Shunga 

qaramaydialektikaning eng yaxlit konsepsiyasini klassik nemis falsafasida Georg 

Gegel ta'riflagan. Bu konsepsiya dialektikaning ikkinchi shakli deb ataladi. Gegel 

ilk bor dunyoni quyidan oliyga qarab boruvchi umumiy rivojlanish jarayoni 

sifatida tasvirlagan, rivojlanish manbai - qarama-qarshiliklar kurashini ko’rsatib 

bergan, dialektikaning asosiy qonunlari va kategoriyalarini ta'riflagan. Ammo 

---

Gegel dialektikasi idealistik xususiyat kasb etgan. Dialektikaning ikkinchi tarixiy 

shakli idealistik dialektikaning asosini ob'ektiv borliq emas, balki uni aks ettiruvchi 

tafakkur xizmat qilgan. Bu nazariya chuqur dialektika g’oyalar:  

geologiyaga tatbi?an rivojlanish nazariyasi (Ch.Loyel), Lamarkning evolyusion 

g’oyalari, Kant - Laplas kosmologik oyalari va boshqalar ilgari surilgan 

tabiatshunoslik asoslariga zid bo’lgan. Gegel dialektikasi dialektikaning 

navbatdagi shakli vujudga kelishiga zamin xozirlagan. Nemis faylasuflari Karl 

Marks va Fridrix Engels bu zaminga tayangan xolda yangi qadamni tashlash - 

materializmni dialektik mantiq bilan bog’lashga  xarakat qilganlar. Buning natijasi 

o’laroqdialektikaning uchinchi tarixiy shakli materialistik dialektika yaratilgan 

(XIX asrning ikkinchi yarmi). Unga amalda ilmiy bilishning rivojlanishi yo’l ochib 

bergan. XIX asrning 40-yillarigacha fanning turli soxalarida yangi kashfiyotlar 

paydo bo’lgan va ular tabiatni tushuntirishga nisbatan  

dialektik-materialistik yondashuvni tabiatshunoslik nuxtai nazaridan asoslagan. 

Ularning orasida uch kashfiyot: fizikada - materiya xarakati turli shakllarining 

o’zaro aloqasini asoslab bergan energiyaning saqlanish va o’zgarish qonunining 

aniqlanishi; biologiyada - butun jonli  

tabiatning (o’simliklar dunyosining xam, xayvonot dunyosining xam) tarkibiy 

jixatdan yagonaligini yoritib bergan xujayra nazariyasining yaratilishi; rivojlanish 

g’oyasini jonli tabiatga tatbixan ishlab chiqqan Darvinning evolyusiya nazariyasi 

aloxida o’rin egallaydi. Bu sharoitda materialistik dialektika borliqning o’xshashi, 

ya'ni borliqni uning o’ziga mos ravishda fikrlash va bilish imkoniyati sifatida 

falsafiy tafakkurning fanga ayniqsa mos keluvchi shakliga aylangan. 

Dialektikaning tarixiy shaklini yaratishda Marks kashf etgan tarixni materialistik 

tushunish ayniqsa muxim rol o’ynagan. Bu kashfiyot yordamida dialektikaning 

nafaqat materializm, balki gumanizm bilan xam sintezi amalga oshirilgan. 

Dialektika insonga bog’lanmasdan, o’z xolicha emas, balki inson xayot 

faoliyatining konkret-tarixiy muammolari nuqtai nazaridan qarala boshlagan. 

So’nggi yillarda ayrim tadqiqotchilar Gegelning idealistik dialektikasi va 

materialistik dialektikani klassik dialektika sifatida tavsiflab, dialektikaning 

to’rtinchi, noklassik shaklini  

xam farqlamoqdalar. xozirgi zamon qarb falsafasida dialektikaning ko’rsatilgan 

shaklining eng muxim elementlari falsafiy mushoxada yuritishning unga xos 

bo’lgan germenevtik usulida namoyon  

bo’lmoqda. Ammo bu yerda dialektik metod avvalo mazmunni talqin qilish 

vositasida aniqlash uchun (P.Riker), shuningdek anglab yetilayotgan ob'ektni 

situtativ taxlil qilish uchun qo’llaniladi.  

Klassik dialektikaning o’ziga xos xususiyatlari:. Birinchidan, klassik dialektika 

dunyoni tushunishning shunday bir usuli xisoblanadiki, bunda borliq narsalar va 

xodisalarning umumiy o’zaro aloqasi, ularning bir-birini taqozo etishi va muttasil 

o’zgarishi nuqtai nazaridan anglab  

etiladi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, dialektika xar qanday o’zgarish, xar 

qanday xarakat nazariyasi emas, balki o’zgarishlarning faqat bir shakli - rivojlanish 

nazariyasi xisoblanadi. Dialektikaning asosiy tushunchalari - Narsa. Kundalik 

xayotda xar bir insonda muayyan  

---

xayot tajribasi va uning o’zi yashayotgan dunyo xaqidagi umumiy tasavvurlari 

shakllanadi. Go’daklik chog’idayoq u ayrim narsalarni farqlaydi, ularni ushlab 

ko’rish va qo’lga olishga xarakat qiladi. Shu  

tariqa biz o’zimizni son-sanoqsiz xar xil aloxida narsalar: daraxtlar va baliqlar, 

uylar va xayvonlar, tog’lar va yulduzlar qurshovida yashayotgandek xis qila 

boshlaymiz. Falsafiy ma'noda "narsa" - borliqning nisbatan mustaqil va nisbatan 

barqaror xolda mavjud bo’lgan bir qismidir. Narsa tushunchasida borliq xar qanday 

xodisasining - u xox tabiat, xox jamiyat, xox inson yoki uning ongi bo’lsin, 

diskretligi, nisbatan mo'staqilligi va sifat jixatidan aniqligi namoyon bo’ladi. 

Borliqning bir qismi sifatida narsa uzviy va uzluksiz bo’lib, o’zining yaxlitligi, o’z 

xolatlari O’zgarishining tadrijiyligi, o’z elementlari ichki aloqalarining rang-

barangligi bilan tavsiflanadi. Narsa o’zini boshqa narsalar bilan bog’lovchi va ular 

bilano’zaro ta'sirga kirishish  

imkonini beruvchi xossalarining yaxlit majmui bilan tavsiflanadi. Narsaning 

nisbatan mustaxilligi va nisbatan o’zgarmasligi boshqa narsalar bilan bog’liq 

bo’lmagan va o’zgarishsiz qoladigan  

narsalar mavjud emasligini anglatadi. Shoir ta'biri bilan aytganda, "Dunyoda 

xamma narsa bir-biri bilan bog’liqdir". Bu aloqaning shoirona tal?ini. Xo’sh, aloqa 

tushunchasining falsafadagi talqini qanday 

Aloqaning umumiyligi shunda namoyon bo’ladiki, unga ob'ektiv dunyoning 

aksariyat yoki xatto barcha narsalari, xodisalari va jarayonlari bo’ysunadi. 

qonunning ko’rib chiqilgan belgilari unga mantiqiy ta'rif berish imkonini beradi. 

qonun - bu moddiy va ma'naviy xodisalarning ularning xarakat va rivojlanish 

xususiyati va yo’nalishini  

belgilovchi ob'ektiv, muxim, zaruriy, barqaror va umumiy aloqasi.  

Shuni e'tiborga olish lozimki, ilmiy adabiyotlarda "qonun" tushunchasidan tashqari 

"qonuniyat" tushunchasi xam ishlatiladi. Bular ayniy tushunchalar emas. Ular bir 

tartibli tushunchalardir, chunki  

ularda ob'ektiv borliqda mavjud bo’lgan zaruriy, ob'ektiv, umumiy aloqalar aks 

etadi. Ammo qonuniyat qonunga qaraganda kengroq tushunchadir. qonun muayyan 

sharoitda o’zini qat'iy va muqarrar  

tarzda namoyon etsa, qonuniyat bir qancha qonunlarning o’zaro aloqasi, o’zaro 

ta'siri sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, ijtimoiy qodisalarni taxlil qilish chog’ida 

qiymat qonuni yoki ishlab chiqarish munosabatlari rvojlanishining muayyan 

darajasiga ishlab chiqarish kuchlarining muvofiqligi qonunining aniq ko’rinishlari 

xaqida xam, ob'ektiv qonuniyat sifatidagi jamiyatning faol rivojlanishi xaqida xam 

gapirish mumkin. Yuqorida keltirilgan ta'rif xamma qonunlarga tegishli. Ammo 

qonunlar xar xil bo’ladi. Xususan, asosiy va ikkinchi darajali, dinamik va statik 

qonunlar, tabiat va jamiyat qonunlari, maxsus va umumiy qonunlar farqlanadi. 

Borliq qonunlari xaqidagi ta'limot sifatidagi dialektikani umumiy (universal) 

qonunlar qiziqtiradi, chunki ular, birinchidan, faoliyatning barcha soxalariga xos, 

ya'ni tabiat, jamiyat va bilishda amal qiladi; ikkinchidan, xarakat va rivojlanishning 

teran  

asoslarini yoritib beradi, aniqroq aytganda, rivojlanish nima uchun, qay tarzda, 

qaysi yo’nalishda yuz beradi, degan muxim savollarga izchil javob beradi. 

---

Dialektika borliqning umumiy qonunlari xaqidagi ta'limot sifatida ob'ektiv dunyo 

tinimsiz xarakatda, o’zgarishda va rivojlanishda bo’lishidan kelib chiqadi. 

Dialektikaning bu xoidasi uning ikkinchi tamoyili - rivojlanish tamoyilida qayd 

etiladi. Ammo rivojlanishni ko’rish va uning mavjudligini tan olishning o’zi kifoya 

qilmaydi. "Rivojlanish" tushunchasining moxiyat va mazmuni xaqida aniq 

tasavvur xosil qilish talab etiladi. "Ayniyat" tushunchasi ziddiyat tarqalishining 

dastlabki bosqichini anglatadi. Bu bir xillik, narsa, x 

odisa, jixatning o’z-o’ziga yoki boshqa narsalar, xodisalar, jixatlarga o’xshashlik 

munosabati. "Tafovut" - xar xillik, o’z-o’ziga, boshqa narsalar, xodisalar, jixatlarga 

mos kelmaslik munosabati.  

Ziddiyatning vujudga kelishi yagonaning ikkilanishi sifatida, yagonaning o’z-

o’zini qarama-qarshiliklarga differensiasiya qilishi sifatida yuz beradi. Ikkilanish 

chog’ida bir vaqtning o’zida  

ayni shu munosabatda qarama-qarshiliklar birligi xam, ularning kurashi xam 

vujudga keladi. Ziddiyatning shakllanish jarayonida qarama-qarshiliklar kurashi 

birinchi o’ringa chiqadi va rivojlanishning ichki, teran manbaiga aylanadi. 

Ziddiyatning o’zida qarama-qarshiliklar xar xil rol o’ynaydi. Faolroq, 

xarakatchanroq qarama-qarshilik ziddiyatning yetakchi tomoni xisoblanadi. 

qarama-qarshiliklar kurashi oxir-oqibatda yangi sifat xolatiga olib keladi. Paydo 

bo’luvchi yangi xodisalar o’zlariga xos bo’lgan yangi ziddiyatlarga ega bo’ladi. Bu 

ziddiyatlar mazkur xodisalar rivojlanishining xarakatlantiruvchi kuchi xisoblanadi. 

Ziddiyatlarning rivojlanish jarayoniga yanada chuqurroq kirish uchun ularning 

tarqalish bosqichlari (fazalari)dan tashqari, ularning xolatlarini xam farqlash zarur. 

Predmetli-moddiy, "etilgan" ziddiyatning xolati deganda uning qarama-

qarshiliklarining amal qilish usuli, "birligi va kurashi"ning namoyon bo’lish 

xususiyati tushuniladi. Ayni shu xususiyat bu qarama-qarshiliklarning rivojlanish 

xususiyati va faollik  

darajasini, mazkur ziddiyatni yechish xususiyatini belgilaydi. Ziddiyatning 

rivojlanish jarayonida bosqichlarni yoki tarqalgan, "etilgan" ziddiyatni tavsiflovchi 

xolatlarni xam farqlash mumkin.  

Me'yor tushunchasida miqdor va sifat xossalarining o’zaro aloqasi aks etadi. 

Tabiatda kuzatiladigan narsalarning bir xolatdan boshqa  

xolatga o’tishi dunyo evolyusiyasining muxim va keng tarqalgan mexanizmlaridan 

birini aks ettiradi. Me'yor tushunchasi evolyusiya tendensiyalarini aniqlash, turli 

sistemalarning o’tmishi va kelajagi  

xususida gipotezalar tuzish imkonini beradi. Miqdor sifat jixatidan bir jinsli 

xodisalarning muayyan ob'ektiv ko’rsatkichi bo’lib, u mazkur xodisalarning 

kattaligini, mavjudlik muddatini va umuman xodisa yoki uning ayrim tomonlari 

rivojlanishining faollik darajasini tavsiflaydi.  

Shunday qilib, narsalar va xodisalar sifat va miqdor xususiyatlariga ega bo’ladi. 

Ammo narsalar va xodisalarning bu tomonlari o’rtasida uzviy aloqa mavjud 

emasdek, ularning biri ikkinchisiga bog’liq emasdek bo’lib tuyulishi mumkin. 

Lekin amalda bunday emas. Miqdor va sifat o’rtasida dialektik aloqa mavjud: 

muayyan sifatni aks ettirmaydigan miqdor mavjud emas va shu bilan bir vaqtda 

miqdorsiz sifat xam yo’q. Mazkur sifatga qo’shimcha tarzda doim qandaydir emas, 

---

balki muayyan miqdor javob beradi. Biz, masalan, uzunligi Amudaryo ustida 

qurilgan ko’prikning uzunligiga teng bo’lgan stolni ko’rmaganmiz. Shuningdek 

oyoqlarining uzunligi 5 m bo’lgan odamni tasavvur qilish xam qiyin.  

Shunday qilib, xar qanday sifat falsafada me'yor deb ataladigan miqdor 

chegarasiga ega bo’ladi. Me'yor - bu miqdor va sifatning shunday bir birligiki, 

bunda muayyan sifat faqat muayyan miqdor bilan bog’liq. Me'yor - bu miqdor 

ko’rsatkichlari yoki o’zgarishlarining tegishli sifat mavjud bo’lishi mumkin 

bo’lgan muayyan oralig’i xamdir. Miqdorning me'yor doirasida o’zgarishi 

sifatning o’zgarishiga sabab bo’lmaydi, lekin me'yordan oshilganda narsa o’zining 

avvalgi moxiyatini yo’qotadi. Miqdor va sifat o’zgarishlarining bunday o’zaro 

ta'siriga ko’p sonli faktlarni keltirish mumkin. Masalan, jismning tezligi sekundiga 

1000, 2000, 7910 metr bo’lsa, u yerga yiqiladi. Agar jismning tezligi atigi bir 

birlikka oshirilsa va u sekundiga 1911 metrga yetkazilsa, jism Yerdan ko’tariladi 

va uning yo’ldoshiga aylanadi. Demak, miqdor o’zgarishlari, agar ular me'yor 

doirasida yuz bersa, sifatni butunlay o’zgartirmaydi. Biroq, agar bu o’zgarishlar 

me'yor chegarasidan chetga chiqsa, o’zining muayyan miqdori va o’z me'yoriga 

ega bo’lgan yangi sifat vujudga keladi. Miqdor va sifat o’zgarishlarining o’zaro 

bog’liqligi xaqidagi qoida umumiy axamiyat kasb etadi. U atrof borliqning barcha 

narsalari va xodisalariga nisbatan o’rinli, ya'ni dialektika qonuni kuchiga ega. U 

quyidagicha ta'riflanadi. Miqdor va sifat o’zgarishlarining bir-biriga o’tishi qonuni 

narsaning miqdor va sifat tomonlarining shunday bir o’zaro aloqasini aks ettiradiki, 

uning ta'sirida miqdor o’zgarishlari me'yor chegarasidan chetga chiqib, albatta tub 

sifat o’zgarishlariga  

sabab bo’ladi, bu sifat o’zgarishlari esa, o’z navbatida, yangi miqdor 

ko’rsatkichlariga olib keladi. Bu qonunga muvofiq rivojlanish bir-biridan farq 

qiladigan, lekin o’zaro bog’langan ikki bosqich -  

uzluksizlik va uzluklilikning birligi sifatida yuz beradi. Rivojlanishda uzluksizlik - 

bu juda sust, ko’zga ko’rinmas miqdor o’zgarishlari bosqichi. Rivojlanishda 

uzluklilik sakrash deb ataladi. Sakrash - bu bir sifatning boshqa sifatga aylanish 

vaqti, shakli, usuli, miqdor o’zgarishlarining uzluksizligi, bosqichma-

bosqichligidagi uzilish.  

Nima uchun bu takrorlanib turishlik muqarrarGap shundaki, inkor ziddiyat bilan 

uzviy bog’liq, u mazkur ziddiyatning yechilishi bilan belgilanadi. O’ziga xos 

ziddiyat bilan vujudga kelgan xar qanday yangi narsani olaylik. Ziddiyatning 

rivojlanish jarayonida narsa o’zining qarama-qarshiligiga aylanadi. Ammo 

inkorning mazkur bosqichida  

dastlabki narsada mujassamlashgan ziddiyat faqat qisman yechiladi. Bu to’liqsizlik 

narsa o’zini inkor qilishda davom etishini belgilaydi. Birinchi inkor o’rniga 

ikkinchi inkor keladi va ikkinchinarsaga qarama-qarshi bo’lgan yangi, uchinchi 

narsa vujudga keladi, u ikkinchi narsaning inkori, ya'ni birinchi narsaning 

inkorining inkori xisoblanadi. Ikkinchi inkor bosqichida birinchi narsaga xos 

bo’lgan ziddiyat to’la yechiladi. Qo’sh inkor natijasida, dastlabki nuqtaga qaytilishi 

bilan  

---

rivojlanishning yuqoriroq darajasiga erishiladi, rivojlanishning boshlang’ich, lekin 

boyitilgan shakli tiklanadi. Rivojlanish chizig’i go’yo "spiral o’rami" aylanasini 

tashkil etadi, lekin uning boshi  

oxiri bilan tutashmaydi. Shunday qilib, rivojlanish xarakatning bosqichma-

bosqichligi va siklliligi jixatlarini o’zida birlashtiradi.  

Bu qoida xam umumiy axamiyat kasb etadi. U atrof borliqning barcha narsalari va 

xodisalariga nisbatan o’rinli, ya'ni dialektika qonuni kuchiga ega. U quyidagicha 

ta'riflanadi. Inkorni-inkor qonuni - bu shunday bir qonunki, unga muvofiq 

rivojlanish jarayoni yangining eskini dialektik inkor etishlari cheksiz zanjiridan 

iborat bo’ladi, bunda rivojlanish avvalgi bosqichlarining barcha muxim jixatlari 

yangida saqlanadi va umuman bu jarayon xujumkor, yuksalib boruvchi yo’nalishga 

ega  

bo’ladi. Ayni vaqtda rivojlanish jarayonida uning oliy bosqichlarida avvalgi 

bosqichlarning ayrim jixatlari va tomonlari sifat jixatidan yangicha asosda 

takrorlanadi va ayni xol to’g’ri chiziq, tutash doira bo’ylab emas, balki spiralga 

yaqinlashuvchi egri chiziq bo’ylab yuksalishni belgilaydi. Xarakatning 

spiralsimonligi rvojlanishning siklliligini aks ettiradi. Dialektikaning asosiy 

qonunlari yagona rivojlanish jarayonining turli jixatlarini tavsiflab, aloxida-aloxida 

emas, balki uzviy dialektik birlikda amal qiladi. Masalan, miqdor o’zgarishlarining 

sifat o’zgarishlariga o’tishi va buning aksi ziddiyatni xam, dialektik inkorni xam 

o’z ichiga oladi. qarama-qarshiliklar birligi va kurashi miqdor-sifat 

munosabatlarini va inkorni-inkorni o’z ichiga oladi. Xuddi shuningdek inkor 

jarayonida yagonaning eski va yangiga ikkilanishi, ularning o’rtasida qarama-

qarshilik, shuningdek miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi yuz 

beradi. Boshqacha qilib aytganda, moddiy dunyoning yagonaligi qonunlar amal 

qilishining  

umumiyligini nazarda tutadi. Ammo shuni e'tiborga olish lozimki, dialektika 

qonunlari bir vaqtda amal qilganda, ularning xar biri nisbatan mustaqil bo’ladi, 

zero rivojlanish moxiyatining muayyan jixatini (manba, mexanizm, yo’nalish) aks 

ettiradi. Rivoshlanishning zaruriy sharti sifatida tavsiflanadi: o’z mavjudligining 

avvalgi shakllarini inkor etmaydigan rivojlanish bo’lishi mumkin emas. Inkor 

xarakatida rivojlanishga monelik qiladigan narsalarning rad etilishi, yo’q qilinishi 

yuz beradi. Umuman olganda inkor - ob'ektiv jarayon. Masalan, xozirgi zamon fani 

ma'lumotlariga ko’ra, kengayib borayotgan plazmani yo’q qilib tashlagan Katta 

portlashsiz biz yashayotgan Olam, uning galaktikalari, yulduzlari va sayyoralari 

xam, inson xam bo’lmas edi. Ammo inkorni sof yo’q Bo’lish sifatida jo’n talqin 

qilishdan extiyot bo’lish lozimligini Gegel xam, boshqa faylasuflar xam qayd 

etadi. Bunday inkor "bexuda", metafizik inkor deb e'tirof etiladi. U tabiatda xam, 

jamiyatda xam mavjud. Lekin oddiy yo’q bo’lish jamiyatni ortga uloqtirib 

tashlaydi, xolos. Vaxolanki, tarix kultepasida jo’yali bir narsa yuzaga kelishi 

mushkul. Dialektik inkor rivojlanish omili xisoblanadi, chunki u bartaraf etishni 

o’z ichiga oladi. Gegel fikricha, bartaraf etish "ikki xil ma'no kasb etadi: u asrash, 

saqlab qolishni va ayni vaqtda  

to’xtatish, chek qo’yishni anglatadi" Gegel talqinida inkor rivojlanish omili sifatida 

yashash qobiliyatini yo’qotgan narsani yo’q qilish va erishilgan rivojlanishni 

---

saqlashni nazarda tutadi. Masalan, A.Eynshteyn yangi va eski nazariyalarning 

o’zaro nisbatini shunday tavsiflaydi: "Yangi nazariya... eski nazariya yutuqlarini 

chetga chiqarib tashlaydi, deb xisoblash to’g’ri bo’lmaydi. Yangi eski nazariyaning 

afzalliklarini xam, kamchiliklarini xam namoyon etadi va bizga eski 

tushunchalarga teranroq nuqtai nazardan baxo berish uchun imkoniyat yaratadi... 

Biz eski nazariya o’rinli bo’lgan soxada faktlar o’rganilayotganda xar safar undan 

foydalanishimiz mumkin". Ammo xar qanday xodisa yaxlit bo’lgani bois, bartaraf 

etish xaqidagi masalaning qo’yilishi abstrakt xususiyat kasb etadi. XIX asr falsafiy 

ta'limotlarida bartaraf etishning tabiat va tarixdagi ko’rinishlarini erishilgan 

rivojlanishni o’zgartirilgan xolda saqlash sifatida yoritib, bu tushunchani to’ldiradi. 

Yangilik va eskilikning ichki ziddiyatlariga chek qo’yish sifatidagi oz-o’zini  

inkor dialektik inkorning muxim xususiyati bo’lib, bu rivojlanishning 

xujumkorligini belgilaydi.Inkorni-inkor. "Inkorni-inkor" nima  Ayni bir atama 

bunday ketma-ket qo’llanilishining ma'nosi nimada Inkor kategoriyasi 

rivojlanayotgan ob'ekt tarixidagi bir laxzanigina tavsiflaydi. Bitta inkor xarakati 

xzgarish xaysi yo’nalishda yuz berayotgani, oldingi va keyingi voqealar oqimida u 

qanday axamiyatga ega ekanligini, yuz bergan voqeaning mazmunini aniqlash 

uchun doim xam imkoniyat  

yaratavermaydi. Boshqacha aytganda, inkorni-inkor tushunchasi rivojlanish 

jarayonining muxim xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Gegel, shuningdek 

uning o’tmishdoshlari va izdoshlari  

ko’rsatib bergan ba'zi bir o’ziga xos xususiyatlarni ko’rib chiqamiz. Birinchidan, 

inkorni-inkorrivojlanish yo’nalishini ko’rish uchun imkoniyat yaratadi. Mazkur 

xodisa taraqqiyot yoki tanazzul  

alomati ekanligini bir inkor xarakatining o’zidan aniqlash mushkul. Shu bois, 

masalan, qabul qilingan muayyan qonun, saylov natijalari va shu kabilar xaqida 

xulosa chiqarishga shoshilmaslik kerak. Ikkinchidan, inkorni-inkor rivojlanish 

shaklining tavsifi bo’lib xizmat qiladi. Ma'lumki, Gegelning dialektika tizimida 

rivojlanish mantiqiy ziddiyatning yuzaga kelishi va uning bartaraf etilishi sifatida 

tavsiflanadi. Bu jarayon "tezis - antitezis - sintez" formulasiga muvofiq yuz beradi. 

Dialektika kontekstida rivojlanishning uch bosqichi ijtimoiy va tabiiy tizimlar 

rivojlanishining ko’p sonli ssenariylaridan biri sifatida namoyon bo’ladi. Ammo 

Gegel qayd etgan rivojlanishning siklliligi, uning chiziasizligi tabiat va jamiyatda 

jarayonlar kechishining ancha keng tarqalgan shakli xisoblanadi. Uchinchidan, 

tabiiy va ijtimoiy sikllarda rivojlanish xam, tanazzul xam bo’lmasligi mumkin: 

o’zgarish aylanma xarakat qiladi. Inkorni-inkorda rivojlanish quyi bosqichining 

o’ziga xos xususiyatlari yuqoriroq bosqichda takrorlanishi yuz beradi. Avvalgi 

xolatlarga qaytish imkoniyati, ya'ni o’tilgan xolatlarning ayrim xossalari 

rivojlanishning yuqoriroq bosg’ichida takrorlanishi bilish va tarixning 

rivojlanishini tushunish uchun ўz axamiyatini saqlab qoladi. Bu qonun 

dialektikaning boshqa qonunlarini umumlashtiradi, ularni sintez qiladi.  

 

 

 

 

---

Xulosalar 

 Dialektika qonunlari ob'ektiv dunyoning eng muxim aloqalari 

va munosabatlarini aks ettiradi. Ular birlikda va o’zaro aloqada 

amal qilib, murakkab serqirra jarayon - ob'ektiv borliq ning 

rivojlanishini tavsiflaydi. Dialektika qonunlarining amal qilish 

mexanizmini chuqur bilish va ulardan moxirona foydalanish 

yanglishish va xatolardan qutqaradi, kishilarning amaliy 

faoliyatiga yanada izchilro? va samaraliroq tus beradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 

 

1.  Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. 1-kitob. Toshkent - 2004. 

2.  G. Skirbekk, N.Gilye  Falsafa tarixi.  Toshkent - 2002. 

3. 

Google qidiruv tizimi.