İstanbul Ermeni Patrikleri ve Siyasî Faaliyetleri (1878-1923)

---

İstanbul Ermeni Patrikleri ve  

Siyasî Faaliyetleri

(1878-1923)

Doç. Dr. Recep KARACAKAYA

Medeniyet Üniversitesi Öğretim Üyesi, İstanbul

V

Giriş

Bilindiği  gibi  Ermeni  meselesinin  doğmasına  yol  açan  en  önemli 

sebeplerden birisi de Ermeni Kilisesi’dir. Ermeni Patrikhane ve Kiliseleri, 

Ermenilerin her devirde bir cemaat olarak yaşamalarını sağlayan, onla-

rın dinî olduğu kadar dünyevî hayatlarını düzenleyen, onları birleştirip, 

birçok tehlikeden koruyan, bazan da siyasî, idari kışkırtmaları ve silah-

landırmalarıyla onları tehlikenin kucağına atan müesseseler olmuştur

1

.

Osmanlıların İstanbul’da ihdas ettikleri İstanbul Ermeni Patrikliği 

imparatorluk içinde aile ve miras gibi bazı dünyevî konularla, uhrevî 

yetkileri bünyesinde toplayan bir makamdı. 

Ermeni  din  adamları  için  din  ve  dini  müesseseler,  siyasi  hedeflere 

ulaşmada bir araç olmuştur. İstanbul Ermeni Patriği olan bazı patrikler, 

dini görevleri ve sorumlulukları yanında, kendisini Ermeni milleti için 

milli ve siyasi bir otorite olarak kabul etmiş, Ermeni toplumunun hayat-

larına şekil ve yön veren en büyük güç olmuştur. 

Bütün görevlileriyle kilisenin öne çıkması, ihtilal partileriyle işbir-

liği yapması, “Ermeni Milleti Nizamnamesi”ni 1863 yılında Osmanlı 

Devleti’nin  kabul  etmesiyle  olmuştur.  Bu  nizamname,  Patrikhaneye, 

Ermeni cemaatini yönetme yetkisi, ruhban ve sivil halktan oluşan bir 

“meclis” oluşturma imkanı ve bir nevi bağımsız yönetim anlayışı tanı-

mıştır. Bu hakları ve yetkileri alan bazı patrikler, Nizamnameyi bağım-

sızlık yolunda ilk adım saymış, daha fazlasını isteme hayaline kapılmış 

---

DOÇ. DR. RECEP KARACAKAYA

82

ve  Avrupa  ülkelerinin  dikkatini  çekmek  için  girişilen  isyanlarda  bir 

kısmı isteyerek bir kısmı istemeyerek rol almışlardır.

Ancak  patrikin  Ermeni  cemaati  üzerindeki  bu  sorumluluk  tekeli, 

Katoliklik ve Protestanlığın, misyonerlerin faaliyeti ve yabancı müdaha-

leleriyle yayılması sonucu kırılmıştı. Kilise dünyevi yetkilerini koruya-

bilmek için milliyetçilik akımına sarılmış, Ermeni ulusunu oluşturmak 

ve Ermenistanı ortaya çıkarmak yolunda çabalar içine girmiştir. Bundan 

sonra Ermeni Kilisesi dini faaliyetleri yanında, milli fikirlerin yayılması 

konusunda da çalışmalarda bulunmuştur

2

.

Bu  yazıda,  1878-1923  yılları  arasında  İstanbul  Ermeni  Patrikliği 

görevinde bulunmuş olan dört patrik durumundaki Nerses Varjebatyan, 

Horen  Aşıkyan,  Mateos  İzmirliyan  ve  Zaven  Der  Yagyayan’ın  siyasi 

faaliyetleri, devletle ve kendi cemaatleriyle olan ilişkileri ana hatlarıyla 

değerlendirilmeye çalışılacaktır

3

.