K. K. Yudaxin o`zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmni saqlash doirasiga ko`ra necha guruhga tasniflagan?

Buxoro davlat universiteti

Filologiya fakulteti Filologiya va tillarni o`qitish:o`zbek tili yo`nalishi
6.9 UZB-20 guruh talabasi Sadilloyeva Madinaning
"Turkiy tillarning tarixiy-qiyosiy grammatikasi"fanidan
tayyorlagan test topshiriqlari

Mavzu:O`zbek xalq shevalarida singarmonizmning tarqalishi

TESTLAR
1.Shevalar bilan shug`ullanuvchi bo`lim deb nimaga aytiladi?
A.Dialektologiya
B.Semasiologiya
D.Etimologiya
2.Unlilar garmoniyasi bu …….?
A. So`z bo`g`inlari tarkibidagi undoshlar moslashuvi
B. Noqandosh so`zlar va o`zbek tilining chatishuvi
D.Ko`p bo`g`inli so`zlar tarkibidagi unlilar uyg`unlashuvi
3.Singarmonizm hodisasi necha xil bo`ladi?
A.2 xil
B.3 xil
D.4 xil
4.Tanglay uyg`unligi ……. va……. Tillaridan boshqa barcha tillarda uchraydi. Nuqtalar o`rniga quyidagi javoblardan mosini qo`ying.
A.Qirim,yoqut
B.Qaraim va O`zbek
D.Qoraqalpoq va yoqut
5. Qaraim tilida tanglay uyg`unligining yo`qolishiga sabab qaysi qatorda to`g`ri ko`rsatilgan?
A.Unli tovushlarning tanglay uyg`unligi o`rnini undosh tovushlar assimilyatsiyasi egallaganligi sababli
B.Noqarindosh tillar chatishmasi tufayli
D.O`zak va qo`shimchalardagi unli tovushlar moslashish xususiyatiga ega emasligi tufayli.
6.”O`zbek tilining singarmonizmni yo`qotgan shevalari namunalari”, “O`zbek dialektologiyasi va O`zbek adabiy tili”asarlari muallifi qaysi qatorda to`g`ri ko`rsatilgan?
A.E.D.Polivanov
B.K.K.Yudaxin
D.I.I.Zarubin
7.O`zbek tili tarkibida nechta yirik lahja bor va ular qaysilar?
A.2 ta Qozoq,qirg`iz
B.3 ta Qarluq,o`g`uz, qipchoq
D.1ta turkman
8.K.K.Yudaxin o`zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmni saqlash doirasiga ko`ra necha guruhga tasniflagan?
A.4
B.2
D.3
9.Ushbu tasniflangan 4 guruhni belgilang.
1.Asl turkiy tovush tizimi va singarmonizmni saqlagan o`zbek shevalari
2.O`z tovush tarkibini qisman o`zgartirgan, singarmonizmni yo`qotgan shevalar
3.Eron tili unlilar tizimini saqlagan o`zbek shevalari
4.O`zbek va tojik tillarida so`zlashadigan tojik shevalari
5.Yoqut tillarida sozlashadigan o`zbek shevalari
6.Uyg`ur tillarida singarmonizm saqlagan o`zbek shevalari
A.1,4,6,5
B.3,4,5,6
D.1,2,3,4
10.Agar so`z tarkibidagi unli yumshoq tanglayda hosil bo`lgan orqa qator qattiq unli bo`lsa,qo`shimchalar tarkibidagi unlilar……….Fikrni davom ettiring.
A.Old qator,qattiq unli,qattiq tanglay
B.Orqa qator,yumshoq tanglay,qattiq unli
D.Orqa qator, yumshoq tanglay, yumshoq unli
11.Qirg`izlardagi qojon(quyon),qushtu(qo`shni)so`zlari singarmonizmning qaysi turida uyg`unlashgan?
A.palatal singarmonizm
B.Labial singarmonizm
D.substrat singarmonizm
12.Tuva tilidagi qattiq va yumshoq shakllarga ega bo`lgan ko`plik qo`shimchalarini toping.
A.-ka/-ke,-dan/-den,-ta/-te
B.-da/-de,-nar/-ner
D.-lar/ler,-dar/-der,-tar/-ter
13.So`z o`zagidagi unli tovushning lablangan yo lablanmaganligi bilan bog`liq hodisa qanday nomlanadi?
A.Tanglay singarmonizmi
B.Dissimilyatsiya
D.Labial singarmonizm
14.Turkiy tillardan asosan qaysi birida unlilar to`la va kuchli lab uyg`unligiga ega?
A.Turkman
B.Qirg`iz
D. Xakas
15.Qaysi tilda keng unlilarning lablanish holati kuzatilmaydi?
A.Qozoq
B.No`g`ay
D.Yoqut
16.O`zbek tili qipchoq lahjasining fonetik xususiyatini belgilang.
Fonetik xususivatlar:
a) kontrast juft unlilar [y-y, o-0, b-u, a-a] ning mavjudligi va buning
natijasida singarmonizmning saqlanishi;
b) so'z boshida kelgan yugori-o'rta ko'tarilishdagi unlilaming
diftonglashuvi: e, o, o;
ийт, бийт kabi so`zlarda -uй diftongli birikmasining ishlatilishi;
qisqa-cho'ziq unlilaming farqlanmasligi. (Bu shevalarda undosh
tovushlarning tushib golishi hisobiga bo'ladigan ikkinchi darajali
cho'ziqliklargina bor);
f) so'z boshida i undoshining дж(dj) undoshiga o'tishi, ya'ni i-lashish
emas, balki da-lashish [й>дж] holatining mavjudligi: dжol<йol,
джатан йaтan;
g) g`>v o'tishi: tag` >tav, ag'ьz>avьz;
i) unlilar o'rtasida p,k ,q undoshlarining jaranglilashishi: gap>qabi,
ek>egьn, chiq>chьg`ьp;
j) so'z oxirida k, q undoshlarining tushib golishi: sarsq>sarb,
kьchьk>kьchь;
k) so'z boshida h undoshining ortishi: aйvan> haйvan.
A.a,f,g,j
B.a,b,f,g
D.Barcha javoblar to`g`ri.
17.O`zbek tili O`g`uz lahjasining fonetik xususiyatlarini belgilang.
a) o`zbek tili qipchoq shevalaridagi kabi
kontrast juft unlilarning mavjudligi;
b) qisqa va cho'ziq unlilarning farqlanishi, ya'ni turkman tilidagi kabi
qadimgi turkiy cho`ziq unlilar (birinchi darajali cho'ziq unlilar)ning
mavjudligi: at (hayvon)
-a: d (ism), ot (o'simlik) - o:t (olov);
v) so'z boshida t va k tovushlarining jaranglilashishi: dьl (ad. orf. til),
gэl (ad. orf. kel);
g) k va g undoshlarining maksimal yumshoqligi;
d) "bol" fe lining boshidagi b undoshining tushib, "ol" tarzida
talaffuz etilishi (bol>ol) va boshgalar.
A.a,b,v,g,d
B.b,v,g
D.a,v,d
18.O`g`uz lahjasining morfologik xususiyatlarini belgilang.
a) Qaratqich kelishigi affiksining
ung//ыng formasida ishlatilishi: atыng bashи. orf. otning boshi;
b) jo'nalish kelishigi affiksining
-a//э formasida qo'llanishi:
atьma|ad. orf. otimga;
V) kelasi zamon formasining -джаq//джак affiksi bilan go'llanishi:gэlэdжэк
g) istak fe'li formasining -ль//ль affiksi bilan ishlatilishi: gэлэль;
d) bэrsэnэ (ad. orf. bersangchi) tipidagi buyruq fe'li formalarining
mavjudligi va boshqalar.
A.v,g,d
B.a,b,v,g,d
D.b,v,g,d
19.Qipchoq shevalarining singarmonizmga bo`ysunmasligiga doir keltirilgan misolni toping.
A.Barag`ay(bora qol)
B.kelag`ay(kela qol)
D. A va B
20.Qaysi singarmonizmli shevalarda