Maslahatchi, metodist, kurator model

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA FAKULTETI
5110900-Pedagogika va psixologiya yo‘nalishi bakalavriat ___-guruh
Talabasi _______________ _____________ ning "MASLAHATCHI, METODIST, KURATOR MODEL" turlari ta’siri mavzusidagi
KURS ISHI
Talaba:_________________
Ilmiy rahbar:_______________
Toshkent-2023
"Maslahatchi, metodist, kurator model" turlari.

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………..		3
I BOB. PSIXOLOG-MASLAHATCHI VA UNING ISHIGA QO‘Y1LADIGAN TALABLAR
Psixologik maslahatga qo‘yiladigan talablar….…………………… Psixologik maslahini kasbiy tayyorlash….…………………….…… Psixologik maslaxat ishlarini tashkil etish….…………………….…		6
……………………………………'>II BOB. Metodist ……………………………………
2.1 …………….…………		20
2.2 …………………………………………………………… III BOB. Kurator 3.1…………………………………… 3.2……………………………………		27
XULOSA…………………………………………………………………		35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………		36

Psixologik maslahatga qo‘yiladigan talablar
Kimni malakali psixolog-maslahatchi deb atash mumkin? Buning uchun nima qilishni bilish kerak? Oliy va maxsus oliy psixologik m a’lumotga ega va bundan tashqari psixolog-maslahatchi sifatida yetarli amaliy ish tajribasiga ega, mutaxassislar tomonidan yuqori baholangan va kerakli sertifikat bilan tasdiqlangan odam psixolog-maslahatchi bo‘lishi mumkin. Buni kengroq tushuntirib o'tamiz. Mutaxassis oliy o‘quv yurti — universitet yoki instituting psixologiya fakulteti yoki bo‘limini muvaffaqiyatli yakunlagandan keyin oigan m a ’lumoti umumiy oliy psixologik ta’lim deb ataladi. Psixologiya fani va amaliyoti yo‘nalishlaridan birida ixtisoslashishni ko‘zda tutish ta ’limi maxsus psixologik ma’lumot deb ataladi. Bunday ikki turdagi ta’lim psixolog-maslahatchi uchun zamonaviy ilmiy asosda va ishni chuqur amaliy tushunish bilan, maslahatchilik bilan shug‘ullanishi uchun zarur, xususan quyidagi savollarga javob bera olishi uchun kerak: Zamonaviy mijozlarning psixologiyasi qanday? Haqiqatda psixologik maslahat so‘rab yordam ko‘rsatishga murojaat etgan mijozlar bilan hozirgi paytda nimalarsodir boMmoqda? Nima uchun mijozga aynan shunday tavsiyalar kerak? Ushbu tavsiyalar mijozga qanday ta ’sir ko‘rsatishi kerak? Mijozga qanday qilib ilmiy asosda ushbu aniq maslahatlar ahamiyatini tushuntirish kerak? Ushbu barcha savollarga psixolog-maslahatchi beradigan javoblar mijozga tushunarli bo‘lishi va professional psixologlar uchun ishonchli bolishi kerak. Psixolog-maslahatchiningamaliy faoliyati bilan, uning odamlar bilan psixologik ishlash metodlarini okzlashtirish bilan bog‘liq psixologik ta ’lim maxsus amaliy ta’lim deb ataladi. Birinchi navbatda gap oliy m a’lumotli amaliy psixologlarni tayyorlovchi maxsus fakultetlarda o ‘qitiladigan ilmiy asoslangan ish metodlari to‘g‘risida boradi. Psixolog-maslahatchi uchun katta amaliy ishlar tajribasi psixologiyani o‘qitishi uchun emas, balki odamlarning ancha murakkab hayotiy muammolarini hal etishi uchun zarur.
Psixologik maslahatga va psixolog-maslahatchi amaliy ishiga qo‘yiladigan umumiy, kasbiy va m a’naviy-axloqiy talablar tizimi nizomlarda juda yaxshi aks ettirilgan. Mana shu Nizomning ko‘pchilik qoidalari psixolog-maslahatchi ishiga bevosita qoMlanilgan. Ularning «psixolog» iborasi o ‘rniga «psixologmaslahatchi» so‘z birligini kiritib, ushbu qoidalarni eslatib o'tamiz. 1. Psixolog-maslahatchining kasbiy faoliyati u tak lif etgan tavsiyalari uchun mijoz oldida mas’uliyati bilan ifodalanadi. 2. Psixolog-maslahatchining kasbiy faoliyati m a’naviy-axloqiy va yuridik asoslarga muvofiqlikka tayanishi kerak. 3. Psixolog-maslahatchining faoliyati mijozning intellektual va shaxsiy rivojlanishi yolida har qanday cheklanishlarni olib tashlashni ko‘zda tutuvchi insonparvarlik maqsadlariga erishishga qaratilgan. 4. Psixolog-maslahatchi o ‘z ishini mijoz shaxsini so‘zsiz hurmat qilish va daxlsizligi asosida tashkil etadi. Psixolog-maslahatchi inson huquqlari deklaratsiyasi bilan belgilangan inson huquqi asoslarini hurmat qiladi. 5. Mijozlar bilan ishlashda psixolog-maslahatchi halollik va ochiqlik tamoyillariga amal qiladi. Shu bilan birga u mijozga maslahat va tavsiyalarni berganda puxta o‘ylashi va ehtiyot bo‘lishi kerak. 6. Psixolog-maslahatchi mijoz huquqlari buzilishini sezganda o ‘z kasbiy birlashmalari a ’zolari, hamkasblariga xabar berish, mijozlar bilan insonparvarlik munosabatlari buzilayotgani holatlarini aytishi kerak. 7. Psixolog-maslahatchi mijozlarga kerakli m a’lumoti, malakasi, bilimlari va ixtisosi mavjud bo‘lgan xizmatlarni ko‘rsatishi mumkin. 8. 0 ‘z ishida psixolog-maslahatchi faqat zamonaviy umumfan standartlariga javob beradigan sinovdan o‘tgan metodikalarni qo‘llashi kerak. 9. 0 ‘zining bilimlari va malakalarini doimiy ravishda yuksak darajasini ta ’minlab turish psixolog-maslahatchining majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. 10. Ilmiy tajribalarga to ‘la javob bermaydigan, yetarlicha sinovdan o ‘tmagan psixologik metodlar va tavsiyalarni qo‘llashga majbur b o ‘lganida psixolog-maslahatchi bu haqida o‘z mijozlarini ogohlantirishi va o‘z xulosalarida juda ehtiyot bo‘lishi kerak. 11. Psixolog-maslahatchi o ‘z mijozi to‘g‘risida m a’lumotni oshkor qilishga yoki maslahatlar natijasi to‘g‘risida ma’lumotni uchinchi shaxsga aytishga haqqi yo‘q. 12. P sixolog-m aslahatchi huquqi boMmagan, kasbiy tayyorgarlikka ega boMmagan shaxslarning psixologik maslahatlar va psixologik ta ’sir ko‘rsatish metodlaridan foydalanishlariga to'sqinlik qilishi hamda shunday «mutaxassislarning» xizmatlaridan foydalanayotganlarni bu haqda ogohlantirishi kerak. 13. Psixolog-maslahatchi huquqi bo'lmagan odamlarga mijozlar bilan psixologik ishlar metodlarini o‘rgatishi mumkin emas. 14. Psixolog-maslahatchi mijoz tomonidan nookrin ishonch va umid yuzaga keltirmaslik uchun, ehtiyot bo'lishi kerak, unga bajarib bo‘lmaydigan va’dalar, maslahatlar va tavsiyalar bermasligi kerak. 15. Psixolog-maslahatchi mijozlarga taalluqli axborotlarni sir saqlash uchun shaxsiy javobgarlikni bo‘yniga oladi.
Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlashga nimalar kiradi? Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash har qanday psixolog uchun majburiy bo‘lgan umumta’lim ilmiy tayyorgarlikdan tashqari (unga har qanday ixtisosdagi professional psixolog uchun zarur bo‘lgan ilmiy bilimlar minimumi kiradi), kerakli kasbiy sohasida ushbu holatda psixologik maslahat berish sohasida ixtisoslashishni ko‘zda tutuvchi psixologiyaning qator bo‘limlarini o^zlashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash maxsus yo‘nalishlari quyidagilar: 1. Psixologik maslahatning tayyorgarlik bosqichini o'rganish. 2. P sixolog-m aslahatchi ishlari m azm uni to ‘g ‘risidagi maMumotlarni o ‘zlashtirish. 3. Psixolog-maslahatchining mijozlarbilan ishlash metodlarini egallab olish. 4. Quyidagi maxsus sohalarda psixologik maslahat o‘tkazish xususiyatlari bilan tanishish: oilaviy maslahatlar, amaliy maslahatlar, psixologik-pedagogik maslahatlar, intim-shaxsiy maslahat o'tkazish. 5. P sixolog-m aslahatchining an ch a tajribali psixologmaslahatchi - supervizor rahbarligi ostida ishlashi. Psixologik maslahat ishlariga tayyorgarlik jarayonini o‘rganish tashkiliy m asalalarto‘plami, shujumladan maslahat berish sohasi, maslahat ishlari boshlanish vaqtini tanlashdan iborat masalalarni diqqat bilan o‘rganib chiqishni o‘z ichiga oladi. Psixolog-maslahatchi amaliy mazmunda muammoni hal qilishn: bilishi kerak bo‘lgan aniq masalalar qatorida quyidagilarni ko'rsatishi mumkin: ■ Mijozlar aniq doirasini — psixologik maslahat olishga keluvchilarni, psixologik maslahat ishlari mazmuniga ularning mumkin boMgan muammolarining bog‘liqligini va maslahatchi bo‘lib ishlovchi psixologlarga qo'yilishi mumkin bolgan kasbiy talablarga bog‘liqligini aniqlash. • Psixologik maslahat ishlari uchun psixolog kadrlarni va xizmat ko‘rsatish xodimlarini tanlab olish, kadrlar bilan ish sharoitlari va vazifalari bilan tanishtirish, bir-birlari bilan o kzaro aloqalarni tashkil etish, maslahat ishlari qoidalari bilan tanishtirish maxsus tayyorgarlik ishlarini o ‘tkazish. • Maslahatlar amaliy ishlarni boshlash uchun moddiy baza va hujjatlami tayyorlash. • Mumkin boMgan mijozlarorasida maslahat ishlari to‘gkrisida ma’lumotlarni tayyorlash va tarqatish. Psixolog-maslahatchi ishini tashkil qilish bilan tanishish psixologik maslahat qanday tashkil qilinishi, buning uchun kerak bo'tgan uskunalar minimumiga nimalar kirishi, psixologik maslahat va psixolog-maslahatchi uchun qulay ish tartibi qanday bolishini, psixologik maslahat ishlari davomida sharoit qanday boMishi kerakligi va qator boshqa masalalarni o‘z ichiga oladi. Endi boshlayotgan mutaxassisning psixolog-maslahatchi ishi mazmuni bilan tanishishi o‘z navbatida quyidagilarni ko‘zda tutadi. Birinchidan, psixologik maslahat nima ekanligi, psixolog amaliy faoliyati boshqa turidan uning farqi nimadan iboratligi bilan tanishish. Ikkinchidan, o‘z kasbiy vazifalarini yuksak darajada bajara olishi uchun psixolog-maslahatchi nimalarni bilishi va bajarishni bilishi kerakligini aniqlash. Uchinchidan, psixologik maslahat asosiy turlari bilan ularga qo‘yiladigan asosiy talablar bilan tanishish. T okrtinchidan, psixolog-maslahatchi ish sharoitlarini bilish. psixolog-maslahatchi ish metodlarini o'zlashtirish ish boshlayotgan psixolog-maslahatchining mijozlar bilan muloqot olib borish uslublarini, psixologik maslahat amaliyotida foydalaniladigan psixodiagnostika metodlarini egallashni ko‘zda tutadi. Ushbu uslub va metodlarbo‘lajak psixolog-maslahatchi tom onidan amaliy, mos ravishdagi maxsus mashg‘ulotlar davomida o kzlashtirilishi kerak. Shunday uslublar va metodlar qatoriga xususan psixologmaslahatchining mijozga to‘g‘ridan tokgkri psixoterapevtik ta’sir ko‘rsatish metodi kiradi. Turli sohalarda psixologik maslahatlar o ‘tkazish xususiyatlarini o‘rganish zarurligi, birinchidan, intim-shaxsiy, oilaviy, amaliy va psixologik-pedagogik maslahatlar — bular turli narsalar ekanligi, ikkinchidan, psixolog-maslahatchi maslahatlarning ushbu turlari bilan bir xil darajada shug‘ullanmasligi va ularga vaqti-vaqti bilan murojaat ctib, shunga qaramay barcha ko‘rsatilgan sohalarda o‘z kasbiy malakasini saqlab qolishi kerakligi bilan bogMiqdir. Shu bilan birga psixologik maslahatlar ushbu sohalarida ko‘plab xususiy ancha nozik va murakkab o‘ziga xos masalalar mavjud. Bu masalalarni bilish uzoq vaqtni talab etadi, amaliy muvaffaqiyatga erishish esa — mustahkam malaka va ko‘nikmalar talab etadi. Tajribali mutaxassis rahbarligi ostida amaliyot o ‘tayotgan psixolog-maslahatchi rolida ishlash psixolog-maslahatchiga kasbiy tajriba orttirish va amalda kerakli malaka va ko'nikmalarni egallab olish uchun zarurdir. Bularning barchasiga ma’ruzalar tinglash va kitob o*qishdan ko‘ra boshqalar tajribalarini o‘rganib olish ancha osondir. Blindan tashqari psixolog-masiahatchi amaliy ishida oldindan bilib bolmaydigan va o‘quv faoliyati davomida qoniqarli javobolibbo‘lmaydigan ko‘plab kutilmagan masalalar yuzaga keladi. Malaka boshqalar kasbiy ishlariga taqlid qilish davomida amaliy ishlab chiqiladi.
Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash odatda uning umumiy oliy pedagogik m a’lumot olishidan boshlanadi. Bunday ta ’lim umumiy psixologiyani, ijtimoiy psixologiyani, yosh davrlari psixologiyasini, pedagogik psixologiyani, maxsus psixologiyani, psixofiziologiyani, psixologiya tarixini bilishni o‘z ichiga oladi. Shundan keyin psixologik maslahatlar olib borish kerak boladigan faoliyat turlari psixologik jihatlari bilan bogkliq qator fanlarni ham xususan tibbiyot psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, bolalar psixologiyasi, iqtisodiy psixologiya va qator boshqa maxsus fanlarni o'zlashtirishi zarur. Shulardan keyin psixolog-maslahatchi maslahat o ‘tkazish bo‘yicha amaliy malakalar va ko‘nikmalar ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan bilimlarni oladi. Bu bilimlar psixologik testlardan foydalanish (psixodiagnostika), psixologik maslahatning o‘zi bilan va nihoyat psixokorreksiya bilan bog‘liq malakalardir. Bularning barchasi bilan bog‘liq o ‘quv fanlari odatda ancha katta hajmda o‘qitiladi va ularni o‘rganish faqat ma’ruza shaklida emas, balki seminar va amaliy mashg‘ulotlarni ham o‘z ichiga oladi. Shularning ham masi psixolog-m aslahatchini umumiy fundamental yoki tayanch kasbiy tayyorlashni tashkil etadi va o ‘qitishning boshlangMch bosqichi m azm uniga kiradi. Uning yakunlanishi bilan bo‘lajak psixolog-psixolog-maslahatchiik maslahat amaliyotini o‘zlashtirish bilan bo g liq mustaqil amaliy ishlarga kirishishi mumkin b o ‘ladi. Biroq avvaliga bunda ishning darajasi (saviyasi) unchalik yuqori boMmaydi, chunki umumiy va maxsus bilimlardan tashqari ishda professionalizmga erishish uchun tajriba orttirishi zarur. Hayot psixolog-maslahatchi yaxshi mutaxassis bolishi uchun zarur bo‘lgan malakalarga erishish o‘quv yurtida em as, balki faqat amaliy faoliyati davomida egallashini ko‘rsatadi. Bunga boMajak psixolog oliy okquv yurtida bilim oigan vaqt talab etiladi. Shuning uchun haqiqatda vaqt o'tishi bilan yuksak darajali mutaxassis boMish uchun psixolog-maslahatchi supervizor rahbarligi ostida ancha ko‘p vaqt ishlashi kerak. Bu ish uchun odatda oliy o ‘quv yurtini tugatgandan so‘ng bir-ikki yil sarflanadi. Maslahatchi-psixologni kasbiy tayyorlash uning bilim, malakalar, ko‘nikmalar to‘plamlarini o ‘zlashtirishidan iborat boiadi. U quyidagilarni bilishi zarur: • Psixologik maslahatni yuksak darajasida o ‘tkazish uchun o‘rganishi zarur bo‘lgan psixologiya sohasidagi u bilan yaqin bo'lgan fanlar zarur nazariy bilimlarni egallashi kerak. • Psixologik maslahat ishlarini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan bilimlar. • Mijozlar bilan amaliy mashg‘ulot sohasidagi rivojlangan malakaga ega bo‘lish kerak. • Turli masalalar va turli odamlar bilan psixologik maslahat o‘tkazish uchun ancha katta tajribaga ega boMishi kerak. Psixolog-maslahatchi ishi olim-psixolog va psixologiya o‘qituvchisi faoliyatidan iborat. Psixolog-maslahatchi uchun hozirgi kunda fanda hatto u psixologik maslahat o‘tkazadigan sohalarda to‘plangan barcha bilimlarni bilishi shart emas, biroq psixologik maslahatda odamlar bilan amaliy ishlarda foydali bo‘lishi mumkin b olgan barcha axborotlarni u bilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Psixolog-maslahatchi ilmiy tushunchalarni to‘g‘ri aniqlashni bilishi majburiy emas, ilmiy tadqiqotlami tashkil qilish va o‘tkazishni bilishi shart emas. Lekin u odamlar murojaat etadigan amaliy muammolami nazariy bilimlar bilan bog‘lashga va ushbu bilimlarini mavjud qiyinchiliklarni samarali hal etishda foydalanishga o‘rganib olishi kerak. Maslahatchi-psixolog ynksak ilmiy va metodik darajada psixologiyani o‘qitishni bilishi shart emas, lekin u mijozlarga foydali psixologik bilimlar berishni o ‘rganib olishi kerak. Psixologmaslahatchi faqat amaliyotchi emas, balki ishning tashkilotchisi hamdir. Shuning uchun u psixologik maslahat ishlarini tashkil etishga taalluqli barcha ishlarga o‘rganib olgani maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunga xususan ma’lum ijtimoiy, huquqiy, moliyaviy masalalar va yangi tashkilotni yaratuvchi va tashkil etuvchi boshlayotgan ishbilarmon uchun zarur bo‘lgan bilimlar kiradi. Bunga yana kadrlarni tanlab olish va joyiga qo‘yish, ular o‘rtasida vazifalami taqsimlash, ularning o‘zaro aloqalarini tashkil etish ham kiradi. Mijozlar bilan muloqot jarayonida psixolog-maslahatchidan odamlami to‘g‘ri baholashni bilish, bir-birini tushunishga erishish, yaxshi munosabatlar o‘matish va ishontirishni bilish talab etiladi. G ap shundaki, kasbiy oliy o ‘quv yurti tayyorgarligi jarayonida barcha vaziyatlami ko‘zda tutish mumkin emas, bunday tayyoigarlik malaka, ko^ikmalarni ishlab chiqishdan ko‘ra ko‘proq bilim olishga yo‘naltirilgan. Malaka, ko‘nikmalar esa psixologik maslahat o ‘tkazish amaliy tajribasida shakllanadi. Psixolog-maslahatchining kasbiy malakasi qanday oshiriladi? Kasbiy malakasini mantazam oshirib borish ham uning umumiy va maxsus psixologik ta’limi kabi psixolog-maslahatchining kasbiy tayyorlashga majburiy talab hisoblanadi. Birinchidan, oliy o‘quv yurtida oigan bilimlari vaqt o ‘tishi bilan eskirib boradi va ularni yangilash zaruriyati yuzaga keladi. Ikkinchidan, harbir psixologik maslahat, har bir psixolog-maslahatchi boshqalar uchun foydali amaliy ish tajribasini to‘plab boradi va ulami almashish odatda malaka oshirish vaqtida amalga oshiriladi. Psixolog-maslahatchilarni kasbiy tayyorlash asosiy soha va yoknalishlari psixolog-maslahatchi ishiga qo‘yiîadigan talablarga binoan uning kasbiy m alakasini oshirish quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ko'rsatib o ‘tish mumkin: 1. Psixolog-maslahatchi faoliyati asosini tashkil etuvchi zamonaviy psixologiya sohalarida yangi iîmiy va amaliy foydali bilimlarni olish, bu bilimlami turli yo‘llar bilan egallash mumkin: malaka oshirish maxsusfakultetlarida, kurslar, seminarlarda hamda yangi ilmiy va ilmiy-amaliy nashrlar bilan doimiy tanishib borish hisobiga mustaqil ravishda egallab borish. 2. Yanada yuksak kasbiy razryad olish uchun dissertatsiya tayyorlash va himoya qilish, imtihon topshirish, bu yo‘nalish odatda m a’lum huquqlarga ega bo‘lgan davlat yoki jam oat tashkilotlari tomonidan nazorat qilinadi. 3. Psixolog-maslahatchining psixoterapiya yoki psixokorreksiya yangi metodlarini o'zlashtirishi, mijozga psixotcrapevtik yoki psixokorreksion ta’sirko‘rsatishi odatda psixolog-maslahatchi vazifasiga kirmasa ham u kerak bo‘lgan vaqtda zarur metodlardan foydalanishni bilishi kerak. Bu metodlami psixolog-maslahatchi qanchalik yaxshi bilsa, uning kasbiy mahorati darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. 4. Boshqa psixologik maslahatlarda va yanada tajribali psixologmaslahatchilar rahbarligi ostida malakasini oshirishning bu shakli ish tajribasini almashish bilan bog‘liq bo'ladi. Bunday doimiy tajriba almashish esa har qanday psixolog-maslahatchining kasbiy mahoratini ta'minlash va rivojlantirish uchun zarurdir. 5. Mijoz sifatida psixologik maslahatdan o‘tish, maslahat berish, psixokorreksiya va psixoterapiya metodlari bilan tanishish, malakasini oshirish psixolog-maslahatchi ishida ikki barobar ijobiy roi o ‘ynaydi. Birinchidan, uning yordamida har qanday odamda bo‘lgani kabi unda ham boMishi mumkin boMgan m uammolarini hal etish imkonini beradi. 0 ‘zi uchun bu muammolarni hal qilmay, ularni yo‘qotmay turib u boshqa odamlar bilan muvafFaqiyatli maslahat o‘tkazishi qiyin boladi. ikkinchidan, mijoz rolida ishtirok etib psixolog-maslahatchi bolajak mijozlami chuqurroq tushunishga va his etishga o‘rganib olishi, psixokorreksiya va psixoterapiya kerakli metodlarini yaxshiroq egallab olishi mumkin boMadi.
Psixologik maslahat ishini tashkil etish. Psixologik maslahat ishlarini tashkil qilish zaruriyati quyidagi sharoitlarda yuzaga keladi. Birinchidan, u yoki bu tashkilotda ishlovchi ko‘pchilik odamlarda psixologik xususiyatdagi turli muammolarboladi. Bu muammolami ular mustaqil hal eta olm aydilar. Gap, o ‘zini bem or deb hisoblamaydigan va shifokorga yordam so‘rab murojaat qilishni xohlamaydigan lekin psixolog maslahatiga quloq tutadigan va uning tavsiyalariga amal qiladigan odamlar haqida bormoqda. Jamiyatda yashovchi ko‘pchilik odamlarda hayot sharoitlari ancha va uzoq vaqtga yomonlashganda, raqobatchilik keskin k o 'payganda va hayot keskinligi o ‘sganda odatda bunday muam m olar ommaviy paydo bo‘ladi. Bularning barchasi erkinlik cheklangan va jamiyatni yuqoridan boshqarish bilan totalitär jamiyatdan bozor iqtisodiyotiga va siyosiy erkinlikka asoslangan jamiyatga o‘tishda mavjud bo‘ladi. Ikkinchidan, alohida psixologik maslahatni yaratish ehtiyoji u yoki bu ijtimoiy birlikda (jamiyat, tashkilot) o‘zining psixologik maslahati mavjud bo‘lib, uning ishi samarasini oshirish zarur boMgan sharoitlar yuzaga keladi. Bunga odatda mutaxassislar faoliyatining yagona tashkilot doirasida tashkil etish va vazifalarini taqsimlash hisobiga erishiladi. Vazifalarni taqsim lash o ‘z navbatida ishida chuqur ixtisoslashishni ko‘zda tutadi, buninghisobiga yuksak kasb mahorati va ish sifatini oshirishga erishiladi. Amaliy psixologiyada bu psixolog-mutaxassislar orasida kamida uch faoliyat sohasi: psixodiagnostika, psixokorreksiya va psixologik maslahat bo‘yicha kasbiy vazifalarining taqsimlanishini ko‘zda tutadi. Ixtisoslashtirishni yanada chuqurlashtirish ko'rsatib o ‘tilgan alohida faoliyat sohalari har biri ichida yanada tor vazifalarning ajralishini ko'zda tutadi. Shu mazmunda intim-shaxsiy, oilaviy, psixologik-pedagogik va amaliy maslahat sohalarida alohida amaliy psixologlar doirasida ixtisoslashish juda to‘g‘ri boladi. Psixologik maslahat ishlarini tashkil etish masalalariga uni doimiy 0‘tkazadigan xonani tanlash ham kiradi. Agarda psixologik maslahat boshqa xonalardan alohida, boshqa ishlar bilan shug'ullanadigan odamlardan uzoqda b o isa yaxshi va qulay bo‘ladi. Biroq hozirgi sharoitlarda bunga erishish deyarli mumkin emas. Shunda boshqacha tamoyillarga amal qilish kerak bo'ladi. Birinchi navbatda psixologik maslahat o ‘tkazish mumkin boMmagan joyda uni tashkil etishga iloji boricha yo‘l qo‘ymaslik. Masalan, psixologik maslahat ishlarini bir sharoitda olib borish va psixologmaslahatchining mijoz bilan tinch ishlashiga halal beruvchi sharoitlar mavjud korxonalar yaqinida yoki ichida psixologik maslahatni o'tkazish mumkin emas. Psixologik maslahatlarni savdo korxonalari yaqinida va ichida, transport yo‘llari yaqinida umuman, shovqin borjoylarda o‘tkazish umuman mumkin emas. Psixologik maslahatlar uchun kasalxonalar va klinikalar yaqinida, ularning binolarida esa umuman joylashtirib bo‘lmaydi, bunday qo‘shni bolish mijozning xayolida u kasal odam degan fikr paydo boMishiga sabab bo‘ladi. Psixologik maslahatni militsiya bo'limlari, qonunbuzarlarni hibsda ushlash joylari, harbiy va boshqa shunga o ‘xshash idoralar yaqinida o'tkazish mumkin emas. Shahardan uzoqda psixologik maslahatxonasini joylashtirish mumkin emas, chunki bu mijozlar uchun qo'shimcha qiyinchiliklar tug‘diradi, psixologik maslahat uchun tinch, yaqin joyni, masalan turar joy binosi yoki ta ’lim, madaniyat muassasasi binosida xona topilsa juda yaxshi bo‘ladi. Psixologik maslahat ishini tashkil qilishni yana bir umumiy masalasi — bu kadrlarni to‘plash masalasidir. Psixologik maslahat ixtisosligi bo‘yicha amaliy psixologiya sohasida oliy psixologik ta’limga ega odamlar psixolog-maslahatchi sifatida ishlasalar ju d a o'rinli bo‘ladi, biroq hozirgi kunda um um iy psixologik ta ’lim har doim ham bunday ixtisoslikni ta’minlay olmaydi va psixologmaslahatchi mustaqil ish boshlar ekan, bu sohada am aliyot davomida o‘rganishiga to‘g‘ri keiadi. Psixologik maslahatda ishlovchi yordamchi xodimlar ham psixologik m aslahat to‘g‘risida va psixolog-m aslahatchi ishi to‘g‘risida umumiy bo‘lsa ham tasavvurga ega bo‘lsalar yaxshi boMadi. Psixologik maslahat ish tartibi. Mijozning vaqti, qiziqishlari va ehtiyojlariga mos keladigan psixologik maslahat ish tartibi mijozlar uchun qulay hisoblanadi. Mijozlar esa ko‘pincha ulaming ishlari boshlanishidan oldin yoki ish yakunlanishi bilan hamda ular yashaydigan va ishlaydigan joyda psixologik maslahat olishni hohlaydilar, ko'pchilik odamlarsoat 9 - 1 0 dan to 17 - 18 gacha ishlashlari sababli soat 8 — 9 dan 18 — 20 gacha vaqt oralig‘ida boMgan ish tartibi psixologik maslahat o‘tkazish uchun eng qulay hisoblanadi. Shu bilan birga ertalab to‘la psixologik maslahatni o ‘tkazish uchun nisbatan kam vaqt b o ‘ladi, shuning uchun ertalablari bir - ikki soat yetarli bo'lgan maslahatning kichik bir tsiklini rejalashtirish kerak. Psixologik maslahat har kuni ertalab va kechqurun yoki bo‘lmasa bir kun ertalab, bir kun esa kechqurun almashib ishlasa yaxshi bo‘ladi, bunda dam olish kunlaridan biri ham kiritilsa foydali bo‘ladi, chunki ko‘pchilik mijozlar shanba kunlari o‘zlarining asosiy ishlaridan ozod bo'ladilar. Psixologik m aslahat kun tartibidan mijozlar uchun o‘tkaziladiganini, xodimlar uchun mo‘ljallangan ishlardan farqlash (birinchisini shartli ravishda tashqi, keyingisini ichki deb ataymiz) lozim. Psixologik maslahatning muvaffaqiyati mutaxassisning shaxsiy imkoniyatlari hamda mehnat sharoitiga, shuningdek yordamchi shaxslarga bog‘liq. Psixolog-maslahatchi maslahat o‘tkazish, ya’ni mijoz bilan to ‘g‘ridan to‘g‘ri ishlashidan tashqari, faoliyatining boshqa turlari bilan ham shug‘ullanadi. Bu ishlar uning psixologik — maslahat muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Bu ishlar, xususan, psixodiagnostika, uning natijalarini qayta ishlab chiqish hamda sharhlash, kasbiy va boshqa masalalarda hamkasblar bilan muhokama yuritish ish bilan bog‘liq muammolar, mijoz bilan maslahat davrida oigan axborotlarni tahlil etish, hujjatlar ustida ishlash, psixologik maslahatni me’yoriy va samarali o ‘tishini ta’minlovchi barcha shu kabi ishlardan iborat. Agar yuqoridagi barcha ma’lumotlarni e ’tiborga olib, psixologik maslahat o‘tkazish uchun mutaxassis o‘rtacha qancha vaqt sarflashi mumkinligi (mijoz bilan shaxsan ishlash nazarda tutiladi), shuningdek psixologik maslahat bilan bog'liq barcha ishlar, mijoz bilan ishlash vaqti hamda boshqa masalala^ga sarflanadigan vaqt bir-biriga to‘gkri kclishi zarur. Shunday taxminiy nisbatni psixologik maslahat ishlarini rejalashtirishda e’tiborda tutish shart. Psixologik maslahatchining shaxsiy ish tartibini o‘rnatishda uning shaxsiy xususiyatlari, xususan unga odatiy boMgan kun tartibi, ish va dam olish vaqtini ko‘zda tutish lozim. Ayrim insonlar uchun ertalab eng samarali ish vaqti bo‘lsa, boshqalar uchun kechki vaqt shunday ahamiyatli boMishi mumkin. Ayrimlar ishni osongina boshlasalar, biroq tezda charchab qoladilar. Boshqalar juda sckin ish boshlasalar-da, uzoq vaqt ishni samarali o‘tkazishga qodir bo‘ladilar. Birinchi toifa insonlarga qisqa ish davridan so*ng albatta hordiq zarur, ikkinchi toifadagilar uzoq vaqt ishlab, sobng dam olishlari mumkin. Psixologik xizm at xodimlari o'rtasida ish majburiyatlarining taqsimlanishi. Psixologik maslahat unda xizmat qiladigan mutaxassislarning soniga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Nisbatan tor m a’nodagi muammo ustida xususiy amaliyot ishini yurituvchi kichik maslahat xizmatlari mavjud. Turlisohalarbo‘yicha ixtisoslashgan mutaxassis - psixologlarning k o ‘pchiligi ish yurituvchi katta m aslahat xizmatlari ham bor. Shunday bir holatni tasaw ur ctish mumkin. Bir psixolog mutaxassisning o‘zi turli muammolar yuzasidan barcha ishlarni, hatto yordamchi xodimlarsiz bajaradi. Bu xususiy psixologik xizmat amaliyoti bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislardir. Shuningdek, katta bir muassasada o ‘nlab yoki undan ham ortiq turli soha bo‘yicha ish yurituvchi psixologlar xizmatining yaxlit bir tashkiloti bo‘lishi ham mumkin. Eng ko‘p uchraydigani psixologik maslahatlarni to'rttadan oltitagacha boMgan psixologmaslahatchilar bo‘Isa, qolganlari yordam chi xodimlar xizmat qiluvchi maslahat xonalardir. Majburiyatlami taqsimlash muammosi faqatgina maslahatxonalarda bir necha mutaxassis xizmat qilgan chog£dagina yuzaga keladi. Bunday holatda majburiyatlami go‘yo tibbiy masalalardagi (masalan, kasalxona, poliklinika) kabi taqsimlash lozim, ya’ni psixologik maslahatlarning ayrim turlarini chuqurlashtirib, mutaxassislar tom onidan o‘rganilishini ta’minlashdir. Psixolog maslahatlari qanchalik ko‘p bo'lsa, taqsimot shunchalik aniq bo‘lmog‘i zarur. Bunday tavsiya shunisi bilan afzalki, mutaxassislikning biror tor sohasi bilan shug‘ullanadigan psixolog umumiy maslahat beruvchi psixologga nisbatan yuqori darajada kasbiy mutaxassislik mahoratiga erishadi. Biroq maslahatxonada faqat ikki psixolog-maslahatchi xizmat qilsa, ular o‘rtasida majburiyatlarni taqsimlash va ularni ixtisoslashtirish shart emas, bu agar psixolog ish joyida bolm ay qoisa, mijozlar bilan ishlashda qiyinchilik tug‘diradi. Bunday holda ishning asosiy qismini ikki psixolog uchun ham umumiy qilib, qolgan qismini ixtisoslashtirish zarur. Umumiy ish sifatida tezkor c'nora ko‘rilishi zarur bolgan hodisalar, psixologlar amaliyotida ko‘p uchraydigan holatlar uchun maslahatlar ko‘zda tutiladi. Ixtisoslashganlariga nisbatan kamdan kam uchraydigan, tezkor qaror qabul qilishni talab etmaydigan hodisalar uchun maslahatlar kiritiladi. Bundan tashqari, psixologlar o‘z xizmatlarini ado etishda o‘zaro bir-birlarining o‘rinlarini bosa oladigan, o‘z mijozlarini qabul qilishning iloji bo‘lmagan holda boshqasi uning o'rniga ishlay olishi nazarda tutilmog‘i lozim. Bunday majburiyat taqsimoti psixologik maslahatxona yordamchi xodimlariga ham taalluqlidir. Ularo'rtasida ham psixologik jihatdan o'zaro kelishish va psixolog-maslahatchilar ish sharoitlariga moslashish uyushgan holda amalga oshirilishi zarur. Psixolog-maslahatchining shaxsiy ishini tashkii etish Psixolog-maslahatchiningshaxsiy ishini tashkii ctish deb, uning shaxsiy kasbiy faoliyatini tuzishga oid ishlarni nazarda tutiladi. Eng avvalo, psixolog-maslahatchining o ‘z kasbiy majburiyatlarini uning kasbiy mahorati va malakasini oshirishni ta’minlovchi ish tartibi e’tiborga olinadi. Turli faoliyatlarga sarflanadigan vaqt vaziyatga ko‘ra o‘zgarishi mumkin. Agar bir oy muddatda bajariladigan ishlarni taxminiy vaqtini belgilab olsak, psixolog-maslahatchining o‘rtacha ish vaqtini aniqlash va unga yuklatilgan vazifani hal etish taxminiy davri belgilanishi mumkin. Yetti soatlik ish vaqtidan kelib chiqib, 24 ish kunida turiicha ishlarni bajarish uchun masalan quyidagicha rejalashtirilishi mumkin (bir oy uchun m e’yoriy absolyut va minimal ishning foiz ko‘rsatkichi): 1. Psixologik — maslahat o‘tkazishga tayyoïgarlik - 18 soat (10 %); 2. Mijozlar bilan bevosita ishlash — 90 soat (50 %). 3. Maslahat tavsiyalarini qayta ishlash hamda natijalarini tahlil qilish 26 soat (15 %) 4. Zarur hujjatlarni rasmiylashtirish 14 soat (5 %). 5. Psixolog-maslahatchiningshaxsiy-kasbiy malakasini oshirish 34 soat (20 %) Bu ko‘rsatkichlar nafaqat taxminiy, balki shartlidir. U lar psixologik maslahat turl, yil fasllariga bog‘liq (bahor va yozda psixologik maslahatga juda ozchilik murojaat etadi. Qish va kuzda odatda ko‘pchilik murojaat qilishl kuzatilgan.) Psixolog-maslahatchining boshqa m utaxassis m aslahatchilar bilan o‘zaro aloqasi Psixologik maslahat xizmati amaliyotida ko‘pincha psixologmaslahatchining boshqa mutaxassislar — psixolog, shifokor, huquqshunos pedagoglar psixologik maslahat xizmatida ishlovchi boshqa insonlar bilan axborot almashinuv, kasbiy muloqot zaruriyati tufayli o‘zaro aloqada boMadilar. Bunday muloqot zaruriyatini ta’minlovchi turli hayotiy vaziyatlarni quyidagicha ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) Psixolog-maslahatchining mijoz bilan ishlash davrida shunday muammolar uchraydiki, ularni hal etish zarur bo‘lsa-da, mustaqil haï eta olmaydi. Bu masalan, tibbiy psixologik, sud-psixologik ekspertizalar o‘tkazishda psixolog aniq soha mutaxassislari bilan hamkorlikda muammo bo‘yicha muhokama yuritilib, hal etiladi. 2) Psixolog-m aslahatchi o ‘zi m ustaqil hal eta o la d ig an muammolar ustida ishlaydi, biroq to‘g‘ri qaror qabul qilishi uchun boshqa soha bo‘yicha bilimlarga ehtiyoj sezadi. 3) Psixolog-maslahatchi boshqa soha mutaxassislari bilan ko‘p sohali ekspertîar hay’atida ishtirok etadi, masalan, psixologikpedagogik hay’ati ishida kerakli mutaxassislar bilan birgalikda u murakkab kompleks muammolarni hal etadi. 4)Psixolog o ‘zi yaxshi bilmaydigan, lekin u baribir psixologik maslahatlar mavjud amaliyotga taalluqli bo‘lgan sohada maslahatchi boMib ishlay boshlaganida, misol uchun maktabdagi psixolog iqtisodiyot va siyosat sohasida maslahatlar bera boshlaganida hamkorlik zarur boMadi. 5) Psixolog-maslahatchiga 1, 2, 3 punktlarda ko‘rsatilgan muammolar sababli o lzlari biroz bo'lsa ham psixologik bilimlarga ega boMishlari kerak boMgan boshqa soha mutaxassislari bilan munosabatda bo‘lganlarida, psixolog-maslahatchi ularning har birida qanday yo‘J tutishi kerakligini aniqroq bilib olish uchun, bu holatlardan har birini chuqurroq ko‘rib chiqamiz. l-holat. Bu holatlarning birinchi odatiy varianti psixologik maslahatlar davom ida juda ko‘p uchraydi, chunki psixologmaslahatchiga xususan, psixologik yordamdan tashqari maxsus yordam, masalan, tibbiy, yuridik, pedagogik yordam talab etiladigan odamlar murojaat etadigan holatlar juda ko‘p uchraydi. Tibbiy yordam odatda, mijoz murojaat etib kelgan maslahat uning sogMigM umumiy holati bilan bogMiq boMganida zarur bo‘ladi. Bu muammoni hal etish uchun tibbiy tashxisni to‘g‘ri qo‘yish, uni belgilash va davolash kursini o‘tkazish zarur. Yuridik yordam mijozning muammosini hal etish huquqiy masalalar bilan bogMiq boMganida zarur boMadi. Ushbu holatning ikkilamchi odatiy varianti - bu qabul qilinayotgan qaror m a’lum huquqiy asos bilan ta’minlanishi kerak boMganida, ekspertiza o ‘tkazilishidan iborat. Barcha bunday holatlarda psixolog-maslahatchining vazifasi mijozga kerakli ko‘mak yoki uning qonuniy huquqini himoya qilishda yordam ko‘rsatishdan iborat boMadi. Bu ish esa o ‘z navbatida turli usullarda amalga oshirilishi mumkin. Birinchi usul mijozning roziligi bilan psixologmaslahatchi mutaxassis psixologlar bilan gaplashadi va mijozga u bilan ishlash natijalari to‘g‘risida xabar berishdan iborat. Ikkinchi usuli psixolog-maslahatchi mijozning ruxsati bilan birgalikda mijozga maslahat berish uchun boshqa bir mutaxassisni taklif etishidan iborat. Mumkin bo‘lgan uchinchi usul ushbu masalani hal etish uchun mijozni kerakli mutaxassisga yuborish va mijoz psixologsiz mutaxassisdan maslahat olishidan iborat. 2-holat. Psixolog-maslahatchi o‘z shaxsiy tajribasiga tayanib, mijozga malakali yordam ko‘rsata olishi uchun q o ‘shimcha bilimlar va maiakalarga muhtoj ekanligini anglab yetadi. Shundan keyin u kerakli sohada o ‘zini kasbiy malakasini oshirishga qaratilgan harakatlarni amalga oshiradi. Psixolog-maslahatchi uchun yangi hisoblangan kasb sohasida uning egallayotgan bilim va malakalarini psixolog ulardan mijozlar bilan ishlashda foydalanishidan oldin ushbu sohaning malakali mutaxassisi baholashi ma’qul hisoblanadi. Psixolog-maslahatchining faoliyati yangi sohada mum kin bo'lgan xatolarini iloji boricha kamaytirish uchun, bu ishni albatta, amalga oshirish zarur. Amaliy maslahatchilik ishlari yangi sohasida malakasini oshirgandan keyin psixolog-maslahatchi uning kasbiy mahorati darajasini tasdiqlovchi rasmiy hujjat-sertifikat olishi eng yaxshi holat deb hisoblash mumkin. 3-holat. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi kasbi doirasidan chiqadigan, lekin shunga qaramay boshqa mutaxassislar bilan o‘zaro munosabatlar yordamida ularni yaxshi tushuna oladigan muammolarni psixolog-maslahatchi mustaqil hal etishiga zarurat yo‘q bo‘ladi. Agarda psixolog-m aslahatchi aralash kasblar komissiyalari ishlarida ancha ko‘p ishlashiga to ‘g‘ri kelsa, unda ular bilan o‘zaro munosabatlar tajribasi to‘planib hamkasblari bilan bir-birini tushunishga ancha tez erishiladi. Biroq muntazam birbirlariga o‘rgatib, o‘zining kasbiy malakasi masalalari bo‘yicha birbiriga komissiya a ’zolari axborotlar berib borishlari hisobiga bu jarayonni tezlashtirish mumkin. Mana shu maqsadiarda komissiyaning har bir a’zosi mustaqil qaror qabul qilganida uni ish bo‘yicha hamkasblariga t o l a tushuntirib berishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 4-holat. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi uchun yagona bir oqilona va to‘g‘ri yo‘l — mijozlarga ko‘pincha maslahat berishga to ‘g‘ri keladigan sohada bilimlarga ega bo‘lish yo‘Iidir. Birinchisi o‘zi uchun yangi bolgan bilimlar va amaliyot sohasida qo‘shimcha, kasbiy bilim olishga harakat qilib ko'rishdan iborat. Bunday yo‘l to‘g‘ri bokladi va oqibatda, kerakli sohada ancha yuqori darajada kasbiy malakasini oshirishni ta ’minlashi mumkin. Lekin bu yo‘l juda uzoq izlanish va katta mehnat talab qiladi. Ikkinchi yo‘li o ‘z malakasini oshirish uchun masalan, kerakli adabiyotlarni o‘qish, kerakli sohada kasb egalari guruhlarida ishlash, ularning faoliyatini kuzatish va ularga taqlid qilish orqali mustaqil harakat qilib turishi mumkin. 5-holat. Bu yerda vaziyat psixolog-maslahatchi, maslahatchi rolida emas, balki boshqa mutaxassislar uchun psixologiya o‘qituvchisi rolida ishtirok etishiga to ‘g‘ri keladi. Ba’zan psixologik maslahat amaiiyotida alohida mutaxassislar bilan emas, baiki kasb guruhlari va tashkilotlari bilan, masalan, tibbiyot, yuridik va boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro aloqada boMish zaruriyati yuzaga keladi. Mutaxassislarning aloqalari, munosabatlari umumiy qoidalari bu yerda yuqorida, ko‘rsatib oktilgandek bo‘ladi. Lekin tashkilotlar darajasidagi o ‘zaro aloqalar alohida mutaxassislar o ‘rtasidagi munosabatlardan tashkiliy mazmunda ancha murakkabroq. Bu o‘zaro m unosabatlar belgilab olingan, oldindan puxta ishlab chiqilgan reja bo‘yicha amalga oshirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.