Mehnat unumdorligini oshirish

Urbanizatsiya - bu shaharlardagi aholi punktlarining kengayishi va shahar turmush tarzining barcha aholi punktlariga tarqalishi. Urbanizatsiya ijtimoiy va tarixiy shakllangan shakllarga asoslangan ko'p tomonlama jarayondir. Urbanizatsiya yirik shaharlarning o'sishini, mamlakatda shahar aholisining ko'payishini anglatadi. Shahar hayotining sifati aholi punktlarining o'sish darajasi qanchalik asosli ekanligi, urbanizatsiyaning ijobiy va salbiy tomonlari bilan bevosita bog'liq. Agar bu daraja keskin ko'tarilsa, shahar hayotining sifati sezilarli darajada pasayadi va shaharda ish joylari yo'qoladi. Shuning uchun bu yerda muhim o'rinni shahar infratuzilmasi va savdo darajasi, shahar aholisining daromadlari va ularning ta'minlanishi egallaydi. Shuningdek, shahar hayotining yana bir omili ekologik xavfsizlik, uning darajasidir
Aholining aksariyati yirik shaharlarda istiqomat qiladi va buning sababi ijobiy tomonlari:
Mehnat unumdorligini oshirish;
Ilmiy tadqiqot va dam olish;
Malakali tibbiy yordam;
Sanitariya-gigiyena sharoitlari.
Bugungi kunda aholi punktlari keskin o'sishni boshladi. Bu jarayon yirik shaharlarning o'sishi, ifloslanish bilan birga, hududlarda turmush sharoitining yomonlashuvi. Katta shaharlarning atmosferasida qishloq joylariga qaraganda ko'proq zaharli moddalar mavjud. Bularning barchasi urbanizatsiyaning salbiy tomonlarini keltirib chiqardi va quyidagilarga olib keldi:
hududda aholining taqsimlanishidagi nomutanosiblik; sayyoramizning eng unumdor va samarali hududlarini yirik shaharlar tomonidan so'rilishi;
ekologik buzilish;
transport muammolari;
binolarni siqish;
tug'ilishning pasayishi;
ishsizlikning o'sishi.
Qishloq aholisining ko'pchiligi katta shaharlarga ko'chib ketganligi sababli, qishloq xo'jaligi aholining barcha ehtiyojlarini qondirishni kamaydi. Tuproqlarning unumdorligini oshirish uchun esa ishlab chiqarish sun'iy o'g'itlardan foydalanila boshladi. Bunday mantiqsiz yondashuv tuproqning og'ir metallar birikmalari bilan to'yinganligiga olib keldi. 20-asrda aholi oʻsish jarayonida oʻzining barqarorligini yoʻqotdi. Urbanizatsiya ta'siri energetika, sanoat va qishloq xo'jaligining keng ko'lamli rivojlanishiga olib keldi. Urbanizatsiya atrof-muhit ifloslanishining asosiy omili hisoblanadi, yirik shaharlar aholisi ularni megopolis deb atashadi, ular atmosferani 75% ga ifloslantiradi. Olimlar urbanizatsiyaning tabiatga kimyoviy ta'sirini o'rganishdi va katta shaharlarning ifloslantiruvchi ta'sirini yana ellik kilometr masofada kuzatish mumkinligini aniqladilar. Kerakli mablag‘larning yetishmasligi shahar atrof-muhitini yaxshilash, kam chiqindili texnologiyalarga o‘tish, qayta ishlash korxonalarini qurish yo‘lida jiddiy to‘siq bo‘lmoqda.
Avtomobil havoni ifloslantiruvchi eng katta manba hisoblanadi. Asosiy zarar uglerod oksididan kelib chiqadi, bunga qo'shimcha ravishda, odamlar uglevodlar, azot oksidlari, fotokimyoviy oksidlovchilarning salbiy ta'sirini his qilishadi. Urbanizatsiyalashgan odam har kuni kislorod tanqisligi, burun shilliq qavatlarning, buning natijasida o'pka shishi, shamollash, bronxit, o'pka saratoni, yurak-qon tomir kasalliklari, tug'ma nuqsonlar paydo bo'lishi mumkin. Shahar aholi punktlarining o'sishi biosferaga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda va bu ta'sir yildan-yilga kuchayib bormoqda. Transport vositasi, sanoat korxonalari, issiqlik va elektr stansiyalarining barchasi urbanizatsiya oqibatlari bo'lib, buning natijasida atmosferaga azot dioksidi, vodorod sulfidi, to'yingan uglevodorodlar, benzopiren, chang chiqariladi. Dunyoning yirik shaharlarida ular allaqachon tutunga e'tibor berishni to'xtatdilar. Urbanizatsiya nima ekanligini va u qanday xavf tug'dirishini ko'pchilik to'liq tushunmaydi. Agar shahar ko‘chalari ko‘kalamzorlashtirilsa, biosferaga salbiy ta’sir kamaygan bo‘lardi.
Birinchi xususiyat - shahar aholisi sonining xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda tez sur’atlar bilan o’sib borishi. Masalan, 1900 yilda jahon aholisining 14 % ga yaqini shaharlarda yashagan bo’lsa 1950 yilda 29 % ga, 1990 yilda 45 % ga hisobda olganda shaharlar aholisi har yili 50 mln. kishiga ko’payib bormoqda. 
Ikkinchi xususiyat - aholi va xo’jalikning asosan yirik shaharlarda to’planishi. Bunga ishlab chiqarish xususiyati, uning ilm-fan, ta’lim bilan aloqasining murakkablashib borayotgani sabab bo’lmoqda. Bundan tashqari katta shaharlar kishilarning ma’naviy ehtiyojlarining odatda to’liqroq qondiradi. Hozir jahonning eng yirik shaharlari Mexiko, Tokio, Nhyu-York. Pekin, Shanxay kabilardir. Uchinchi xususiyat - shaharlar maydonini kengayib ketishi. Hozirgi zamon shaharlashishi uchun shaharlarning oddiy bir o’zakli shaklidan shaharlar va qishloqlar tutashib ketib, shaharlar guruhi, shaharlar «uyumi» shakliga, ya’ni shaharlar agromeratsiyasi shakliga o’tish xosdir.
DAVLATLARNING URBANIZATSIYA DARAJASI
Singapur 100 % Belgiya, Quvayt 97 % Venesuella 93 %
Isroil 92 % 
Buyuk Britaniya, Urugvay 90 % 
Germaniya 87 % 
Braziliya 80 % 
AQSh 75 % 
Yaponiya 76 % 
Hindiston 26 %
Xitoy 24 % 
Oman, Efiopiya, Malavi 13 % 
Uganda 12 % 
Butan 10 % 
Ruanda, Brundi 8 %
SHAHAR TUSHUNCHASI
Daniya, Shvetsiya, Finlandiyada 200 kishidan ortiq 
Kanada Avstraliya 1000 kishi 
Germaniya, Frantsiya, Kuba 2000 kishi 
AQSh, Meksika 2500 kishi 
Avstriya, Hindiston, Eron, Madagaskar 5000 kishi 
Shvetsariya, Malayziya 10000 kishi 
Nigeriya 20000 kishi 
Yaponiya 30000 kishi 
Janubiy Koreya 40000 kishi 
O’zbekiston 7000 kishi
“Bosvash”: tarkibidagi aglomeratsiyalar: Boston, Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Vashington, Xartford, Brijport, Pravideks.
Uzunligi – 1000 km, eni – 200 km, aholisi – 50 mln.ga yaqin.
Oltita shtatni o’z xududi ichiga oladi: Massachuseti, Rod Aylend, Konnektikut, Nhyu-Jersi, Delaver, Merilend va Kolumbiya federal okrugi.
YAPONIYA
Tokaydo aglomeratsiyasi: Tokio, Nagaya, Osaka – 600 km.
Tokio – Kavasaki, Iokagama
Osaka – Kobe, Kioto aglomeratsiyalari qo’shilib ketgan
GOLLANDIYA
“Randshtat Xolland” aglomeratsiyasi: Amsterdam, Rotterdam, Gaag, Garlem, Utrext, Leyden va boshqalar.
Urbanizatsiya murakkab hodisa ekanligi tufayli uni faqat bitta mezon, ko’rsatkich bilan ifodalash, o’lchash mumkin emas. Ammo shunday bo’lsada, barcha uchun qulay bir o’lchov kerak. U ham bo’lsa, mamlakat va boshqa hududlar aholisining qanchasi, qancha qismi shahar joylarda yashashi,ulushi, nisbiy hissasidir. Masalan, O’zbekiston respublikasida bu ko’rsatkich 38 %, Tojikistonda 32 %, Afg’onistonda 19 %, Turkmanistonda 48 % va h.k. rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya koeffitsienti 90 va undan ortiq foizni tashkil etadi. Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma‘lum aloqadorlik bor. Chunonchi, agar urbanizatsiya koeffitsienti taxminan 70-75 va undan ortiq bo’lsa, u xolda mamlakat sanoat jihatdan yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat hisoblanadi. 50-70 % -bu ham rivojlangan, milliy iqtisodiyoti industrial-agrar, 30-50 % -rivojlanayotgan agrar-industrial va 30 % dan past bo’lsa, sust rivojlangan agrar mamlakat holatida bo’ladi.
Ammo, shuni alohida ta‘kidlash joizki, urbanizatsiyaning yuqoridagi ko’rsatkichi hamma vaqt va hamma joylarda ham real hududiy-iqtisodiy vaziyatni aks ettirmaydi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining Chukotka o’lkasida yoki Kamchatka, Magadan viloyatlarida, o’zimizning Qoraqalpog’istonda urbanizatsiya ko’rsatkichi nisbatan yuqori. Biroq, bu hududlar iqtisodiy jihatdan uncha rivojlanmagan. O’zbekiston bilan Turkmanistonni olaylik, urbanizatsiyaning demografik ko’rsatkichi Turkmanistonda biznikidan ko’ra ancha yuqori, vaholanki, iqtisodiyotda bunday xulosa chiqarish noto’g’ri bo’lardi. Demak, u yoki bu mamlakat urbanizatsiya darajasini boshqa mamlakat bilan qiyoslaganda quyidagilarga e‘tibor berish lozim:
-shahar tashkil qilish mezonlari (masalan, Turkmanistonda buning uchun 5 ming aholi kerak, O’zbekistonda- 7 ming);
-shaharlarning umumiy soni va zichligi;
-yirik shaharlarning mavjudligi;
-shahar aglomeratsiyalarining rivojlanganligi;
-qishloq-shahar va mayatniksimon migratsiya;
-aholining bandlik darajasi va tarkibi;
-qishloq joylar urbanizatsiyasi, qishloqliklarda shaharchasiga yashash tarzining mavjudligi va h.k.
Hozirgi kunda dunyo miqyosida kechayotgan demografik jarayonlar va ularning urbanizatsiyalashuv jarayoni, shahar va qishloq aholisi dinamikasi, shaharlarning о‘sish sur’atlariga ta’siri dolzarb masalalardan biri bо‘lib, kо‘plab mutaxassislarning e’tiborini о‘ziga tortmoqda. Ma’lumki, Birlashgan Millatlar Tashkilotining mazkur masalalar bilan maxsus shug‘ullanuvchi aholishunoslik jamg‘armasi (UNFPA) mavjud bо‘lib, ushbu jamg‘arma tomonidan dunyoning kо‘plab mamlakatlarida aholi bilan bog‘liq masalalar о‘rganilib kelinmoqda. Mazkur tashkilotning 2005 yildagi ma’lumotlariga kо‘ra, dunyo aholisining 47 %i shaharlarda istiqomat qilayotgan bо‘lib, mutaxassislarning taxminlariga qaraganda, 2030 yilga kelib bu kо‘rsatkich 60 %ga yetishi mumkin. Lekin, urbanizatsiyalashuv darajasi dunyo miqyosida bir xil emas, ya’ni bu kо‘rsatkich rivojlangan davlatlarda 76 % bо‘lsa, rivojlanayotgan davlatlarda 41 %ni tashkil qiladi.
Urbanizatsiya darajasining yuqoriligi shaharlar soni va ularda istiqomat qiluvchi aholining kо‘p-ozligi bilan belgilanib, ijtimoiy taraqqiyot, madaniyat, fan, san’at kabi sohalardagi ahvol va о‘zgarishlarni ifodalaydi. Urbanizatsiya jarayonlarining paydo bо‘lishiga shaharlarda sanoatning о‘sishi, shaharlarning jamiyat hayotida madaniy va siyosiy rolining oshishi, hududiy mehnat taqsimotining kuchayishi sabab bо‘ldi. Quyidagilarni urbanizatsiya jarayonlarining omillari sifatida kо‘rsatishimiz mumkin:
a) shahar aholisining tabiiy о‘sishi;
v) qishloqdagi aholi yashaydigan mintaqalarda shaharlarning bunyod bо‘lishi;
s) shahar atrofida yangi aholi yashaydigan joylarning paydo bо‘lishi;
d) qishloq aholisining shaharga migratsiyasi.
Urbanizatsiya jarayoni 3 ta asosiy bosqichdan o‘tib rivojlanadi. I. Shakllanayotgan urbanizatsiya bosqichida shahar aholisining ulushi 50 % dan past bo‘lib, yangi shaharlar vujudga keladi, ayrim qishloq joylar shahar manzilgohlari toifasiga o‘tib ketadi. Ayniqsa, yirik shaharlar tez o‘sishni boshlaydi. Bunda eng yirik shahar boshqalarga nisbatan ancha ilgarilab ketadi. Eng yirik shaharlarning o‘sishi ayrim hollarda "soxta” urbanizatsiya tarzida, ya’ni shahar chekkalarida qishloqdan ko‘chib kelgan past daromadli aholi uy-joylarining zichlashib borishi ko‘rinishida kechadi. Hozirda Osiyo va Afrikadagi qator rivojlanayotgan mamlakatlar urbanizatsiyaning ana shu bosqichini kechirmoqdalar.
II. Rivojlangan urbanizatsiya bosqichi "millioner” shaharlarning yuqori sur’atlar bilan o‘sishi hamda yirik shaharlar atrofida aglomeratsiyalarning vujudga kelishi bilan tavsifl anadi. Shaharliklarning jami aholidagi ulushi 50 % dan ortib ketadi, yangi shaharlar deyarli vujudga kelmaydi, mavjud shaharlar esa, ayniqsa, yiriklari tez rivojlanadi, shahar manzilgohlarining tizimlari shakllanib boradi. Urbanizatsiyaning bu bosqichi Sharqiy Yevropa, MDH davlatlari, Lotin Amerikasi, Shimoliy Afrika, Janubi-g‘arbiy Osiyo, Okeaniyadagi ko‘p mamlakatlarga xos.
III. Yetuk urbanizatsiya bosqichi Yevropaning eng rivojlangan davlatlari, AQSH, Kanada, Avstraliya, Yaponiya, Isroilda kuzatilmoqda. Bunda aholi yirik shaharlarning markazlaridan asta-sekin shahar atrofiga ko‘chib boradi, lekin shaharda ishlash, o‘qish, turli faoliyat yuritishni davom ettiradi. Natijada shaharlar markazlari, asosan, tadbirkorlik, bank-moliya sektori, boshqaruv sohalarining rivojlanish maskanlariga aylanib, aholi yashash massivlari esa tobora markazdan uzoqla shib boraveradi.