Microsoft Word Niftiyev-Iibrahim-Dissertasiya docx

Ölka iqtisadiyyatında iqtisadi artımı va sosial taraqqini tamin edan asas sahalardan biri sanayedir. İstanilan ölkanin dayanıqlı iqtisadi inkişafının tamin edilmasinin mühüm amillarindan biri mahz sanaye sahasinin inkişaf daracasidir. Sanaye istehsal sahasin kimi digar sahalarin – rabita, naqliyyat, kand tasarrüfatı va digar sahalarin enerji va xammala tamin olunmasınında an asas iştirakçı sayılır. Digar sahalardan farqli olaraq sanaye sahasi ölkanin maşğulluq va iqtisadi artım kimi prioritet istiqamatlarinda kand tasarrüfatı va hasilat sahasindan farqli olaraq daha dayanıqlı hall yolları taklif edir. Çünki kand tasarrüfatı va hadilat sanayesinda resurslar torpaq sahalari va tabii resurslarla mahdudlaşır.

Ölkanin iqtisadi inkişafı onun struktur dayişikliklari ila sıx alaqadadir. Saha strukturu ölkanin tarixi inkişaf yolunda ictimai amak bölgüsünün asas istehsal sahalari üzra bölüşdürülmasini ifada edir. İstehsalın saha strukturu qtisadi sistemin makroiqtisadi xarakteristikasını va müxtalif saha va sektorların bir-biri ila alaqasini göstaran olduqca vacib konsepsiyadır.

Saha strukturunun tahlili uzun va nisbi qısa zaman periodunda ala alınmaqla tahlil oluna bilar. Uzun zaman periodunda sektorlar yanaşması va böyük tsikllar bölgüsü vasitasi ila uzunmüddatli innovasiya proseslarinin struktur harakatlanmalarina va dayişikliklarina tasir göstarilidi araşdırılmağa çalışır. Nisbi olaraq qısa zaman periodunda aparılan tahlillar isa konkret illararası periodun vahid yanaşmalı tahlili aparılır.

Struktur dayişikliklari ila alaqadar tanzimlayici proseslar struktur siyasati çarçivasinda icra olunur. Dövlat milli iqtisadiyyatın prioritetlarini icra etmak va qeyri-kamil bazar mexanizmlarini yaxşılaşdırmaq maqsadi ila struktur siyasatinin vasitasi ila iqtisadi cahatdan rentabeli olmayan saahalarin bağlanması va müasir sahalarin genişlandirilmasi hesabına iqtisadiyyata müdaxila edir. Struktur siyasatinin icra metodikası hamin iqtisadi dövrün strateji maqsadlari va raqabat üstünlüklari çarçivasinda formalaşır. Eyni zamanda regional saha strukturu siyasati da ümumi struktur siyasatinin mühüm hissasi olub arazinin iqtisadi inkişafında alava effektiv mobilizasiyasını tamin etmakda avazsiz alat rolunu oynayır.

İstar ayrı-ayrı obyektlar olsun, istarsa da ümumi olaraq sahavi miqyasda olsun raqabat strategiyalarının formalaşdırılması va natica olaraq raqabatqabiliyyatliliyin artırılması müassisa va onun atrafı ila alaqadar darin tahlillar talab edir. Müassisanin atrafı anlayışı özünda geniş manada bir çox iqtisadi va sosial faktorları toplasa da, onların arasında an asas anlayış va tahlil obyekti, müassisalarin raqabat apardıqları saha va ya sahalardir. Sahanin sturkturu raqabatin qaydalarını müayyan edarak, müassisa üçün zaruri strategiyaların işlanib hazırlanması ila alaqadar optimal yol göstarir. Sahaxarici qüvvalar isa raqabat aparan müassisalara nisbi olaraq tasir edirlar, çünki saha xaricinda olan qüvvalar birmanalı olaraq bütün iştirakçılara tasir göstarir.

Sanaye sahasinin struktur analizi onun iştirakçıları olan müassisalarin galacak strategiyalarını formalaşdırmaq üçün ehtiyac duyduqları an asas malumatları taqdim edir. Har bir saha öz növbasinda özünamaxsus xarakter daşısa da, müayyan farqliliklar nümayiş etdirsa da, sahanin kökünda dayanan istiqamatlandirici güclar mahiyyat etibari ila eynilik taşkil edir.

Dünya iqtisadiyyatında baş veran son tendensiyalar bütövlükda iqtisadiyyatın va elaca da onun tarkib hissasi olan sanaye sahasinin inkişafına çox ciddi tasir göstarir. Qloballaşma va inteqrasiyalaşma, elm va texnikanın genişmiqyaslı istifadasini zaruri edan yeni tip iqtisadi dayişikliklari qaçılmaz edir. Bu da öz növbasinda sanaye sahasinin struktur-dinamik xüsusiyyatlarina xüsusi diqqat va müayyan strateji istiqamat talab edarak, iqtisadiyyatın sanaye sahasinin strukturunun

yenidan formalaşdırılmasında sturktur siyasatina diqqati artırmağı talab edir. Yeni iqtisadi şartlarda sanaye sahalarinin faaliyyati stimullaşdırılmalı, elm va texnikanın tatbiqini artıraraq maddi-texniki baza zanginlaşdirilmali va raqabatqabiliyyatliliyi artırılmalıdır. Müvafiq struktur siyasatlari va tanzimlamalari sanaye sahasinin effektiv faaliyyati üçün olduqca ahamiyyatlidir.

Sanaye sahalarinin potensial inkişaf qiymatlandirilmasini aparmaq üçün özünda zaruri iqtisadi inkişaf dinamikasını aks etdiran, sahanin sahib olduğu potensial da nazara alınmaqla cari va prespektiv inkişaf istiqamatlari ahata edan tahlil metodlarından istifada olunmalıdır. Sturktur dinamikasınn tahlilini apararaq sanaye sahasinin inkişafını va onun iqtisadi potensialını öyranmak mümkündür. Sanaye sektorunun saha tarkibinda struktur dinamikasını müayyanlaşdirilmasina asaslanan tahlil modeli sahalarin iqtisadi inkişaf daracasina asasan ranjirlaşdirilmasini, elaca da struktur dayişikliklari siyasatinin asas istiqamatlarini müayyanlaşdirmaya icaza verir. Dedov L.A va Botkin O.İ-nin işlarinda regional miqyasda saha farqlarini va iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahalarinin iqtisadi inkişaf dinamikasını aks etdiran, struktur dinamikalarına va tsiklikliya hasr olunmuş struktur-dinamik intensivlik modeli taqdim olunmuşdur. Ümumilikda iqtisadiyyatın strukturunun tahlilina asaslanan bu metodun sanaye sahasinin ayrılıqda tahlil olunmasında istifadasi maqsadauyğundur. Model inersiya va innovasiya aspektlarini nazara alaraq sanayenin inkişaf dahlizlarini müayyanlaşdirmaya icaza verir.

Struktur dinamikası analizi struktur elastikliyi amsalı kömakliyi ila icra olunur. 6lda olunan amsal struktur dinamikasının harakatliliyini va iqtisadi inkişafı xarakteriza edir. Struktur elastikliyi inersiya va innovasiya komponentlarindan ibaratdir:

N1 E = _N2

N1- inersiya komponenti, N2 – inkişaf norması ila ayaqlaşma komponenti

İqtisadi proseslar strukturun pay tarkibinda dayişikliklara sabab olur: pay tarkiblari artır, digarlari azalır, bazilari isa dayişmaz qalır. Bu proses struktur dinamikalarının dayişilmasina sabab olur. Eyni zamanda iqtisadi sistemlar ya

yüksalişa, ya da enişa maruz qalır. Sistemin artım va ya azalış göstarmayi onu amala gatiran tarkib hissalarinin sabit qalışı va ya azalma nümayişi ila bilavasita alaqadadir. Bu hissani (N1), struktur gecikmasi olaraq adlandıra bilarik. 6laqli olaraq inkişafa va ya gerilamaya cavabdeh olan strukturun digar pay tarkibi struktur ötmasi (N2) adlanır. Struktur gecikmasi va ötmasinin cabri cami inkişaf norması dayişikliyina (N) barabardir. Belalikla da istehsalın struktur elastikliyi koofisenti (E) struktur gecikmasi ila alaqadar iqtisadi inkişafın struktur ötmasinin bir faizina düşan inkişaf va ya tanazzülünü göstarir. Müvafiq olaraq növbati barabarlik yaranır:

N2=hn; N1=N-N2

İnkişafın aqreqat indeksini va iqtisadi sistemin istehsal tanazzülünü, m isa ümumi struktur yerdayişmasini bildirir.

İqtisadi inkişafın templarini xarakteriza edan struktur dinamikaları rejimlari vardır. Har bir rejima uyğun olaraq müayyan struktur elastikliyi koofisenti xarakterikdir. Rejimlarin xarakteristikası aşağıdakı cadvalda göstarilib.