Mikrobiologiya
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O ‘ZBEK ISTO N RESPU BLIK ASI O LIY VA O ‘RTA MAXSUS T A ’LIM V A ZIR LIG I ABU RAYHON BERUNIY N OM IDAGI TO SHKENT DAVLAT TEXNIKA U N IV ERSITETI MIKROBIOLOGIYA fanidan laborotoriya ishlarini bajarish uchun uslubiy qo ‘llanma Toshkent 2015 “Mikrobiologiya” fanidan laboratoriya ishlarini bajarish uchun uslubiy qo‘llanma / Safarov J.E., Sattarov M.E., Sultanova Sh.A. - Toshkent.: ToshDTU, 2015. -3 0 b. “Mikrobiologiya” fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarni bajarish uchun tayyorlangan ushbu uslubiy qo‘llanma 532500 -biotexnologiya (biofaol moddalar biotexnologiyasi) yo‘nalishi bo‘yicha tahsil olayotgan talabalar hamda turdosh yo‘nalishda tahsil olayotgan talabalar uchun m o‘ljallangan. T aqrizchilar: A.Mengliyev - ToshDTU ilmiy tadqiqotlar marketingi bo‘limi boshlig‘i, kimyo fanlari nomzodi. Z.R. Axmedova - O ‘zR FA Mikribiologiya instituti “Mikroorganizmlar fermentlari” laboratoriyasi mudiri, biologiya fanlari doktori. © Toshkent davlat texnika universiteti, 2015 2 1-LABORATORIYA ISH I B IO L O G IK M IK RO SK O PN IN G TU ZILISH I Mikroorganizmlarni o ‘rganish uchun har xil tuzilgan mikroskoplar ishlatiladi. Hozir oddiy biologik mikroskopdan tashqari, elektron mikroskop ham ko‘p ishlatiladi. U bakteriyalar hujayrasini 100-200 ming marta kattalashtirib ko‘rsatadi. Deyarli hamma o ‘rta maktablar laboratoriyasida biologik mikroskop ishlatilishi sababli uning tuzilishi ustida qisqacha to ‘xtalib o ‘tamiz (1- rasm). SHtativ (1) mikroskopning ayrim qismlarini o ‘rnatish uchun ishlatiladi. Tubus (2) ga tekshiriladigan obyektini turli kattalikda ko‘rsatadigan okulyar (3) o ‘rnatilgan. Okulyarning ko‘rsatish darajasi uning halqasidagi 7x, 10x va 15x belgilar bilan ifodalanadi. Tubusning pastki uchiga revolver (4) vositasida obyektiiv (5) o ‘rnatilgan. Obyektiivlar ustiga 8x, 40x, 90x va 120x ishoralar yozilgan bo‘lib, ular obyektiivlarning kuchini, ya’ni tekshirilayotgan obyektini necha marta katta qilib ko‘rsatayotganligini ifodalaydi. Mikroskopning necha marta katta qilib ko‘rsatayotganligini aniqlash uchun, obyektiivdagi raqam okulyardagi raqamga ko‘paytiriladi. 1 - rasm. Biologik mikroskop (MBI - 1). 3 Masalan, obyektiiv 8x, okulyar 15x ga teng bo‘lsa, obyektiivning kattaligi shu sonlarni bir-biriga ko‘paytirish natijasi (8 x 15=120) ga teng keladi. Demak, kuzatilayotgan obyekti 120 marta katta bo‘lib ko‘rinadi. Kuzatilayotgan obyekti mikroskopdagi makrovint (6) yordamida topiladi. Tekshirilayotgan obyektini aniqroq ko‘rish uchun mikrovint (7) ishlatiladi. U juda nozik ishlangan mexanizm bilan bog‘liq bo‘lganidan uni ortiqcha burash yaramaydi. Ikki qavatli stolcha (8) ning ostki qavati shtativga mahkam birikitrilgan bo‘lib, u stolchaning ustki qavati (9) ni tutib turadi. Stolchaning ustki qavati harakatchan bo‘lib, uni o ‘ngga, chapga, orqaga va oldinga surish mumkin. Buning uchun stolchaning ikki tomonidagi vintlar (10) dan foydalaniladi. Buyum oynasi qo‘l bilan oldinga yoki bir chekkaga surilganida tekshirilayotgan obyekti ko‘zga chalinmay qolishi mumkin. Shu sababli uni qo‘l bilan emas, balki stolchani harakatga keltiradigan vintlar bilan surib, mikroskop doirasining markaziga keltirish kerak. Abbe kondensori (11) maxsus oynalardan tuzilgan bo‘lib, mikroskopga yorug‘lik to ‘plash maqsadida ishlatiladi. Kondensor yuqoriga ko‘tarilsa, tubusga tushadigan yorug‘lik nurining kuchi ortadi. Kondensorni harakatga keltirish uchun mikroskop stolchasi ostiga o ‘rnatilgan vint (12) buraladi. Mikroskopdagi oyna (13) yorug‘likni o ‘lchash maqsadida qo‘llaniladi. Yorug‘lik kuchayib ketsa, u holda kondensor ostidagi halqacha (14) ga oq yoki havo rang va boshqa tusdagi shisha filtrlar o ‘rnatiladi. Buyum oynasini siljitmay bir o ‘rinda saqlash maqsadida oynani mahkamlovchi qisqich (15) lar ishlatiladi. Mikroorganizmlarni tekshirganda, asosan, 90x yoki 120x li obyektiivlar qo‘llaniladi. Bu obyektiivlar im m ersion yoki moyli obyektiiv deyiladi. 90x va 120x li obyektiivlarni ishlatish vaqtida tayyorlangan va kuzatilayotgan obyektiga kedr yoki kastorka moyi tomiziladi. So‘ngra moy tomchisiga immersion obyektiivning uchi botiriladi. Kondensor yuqoriga surilib oxirigacha ko‘tariladi. Bu paytda kondensorda to ‘plangan yorug‘likning hammasi moy tomchisi orqali o ‘tib, muhitda tarqalmasdan immersion obyektiivga boradi. Tekshirilayotgan obyekti esa juda aniq va ravshan ko‘rinadi. Q uruq sistem ada, ya’ni 8x yoki 40x obyektiivlarda qaralganda moy 4 ishlatilmaydi. Obyektiiv bilan obyekti o ‘rtasida havo bo‘shlig‘i bo‘ladi. Havo bo‘shlig‘i orqali o ‘tgan yorug‘likning bir qismi obyektiivga bormasdan yo‘qoladi. Chunki havoning yorug‘lik sindirish koeffisienti (n=1,0), buyum oynasining yorug‘lik sindirish koeffisienti (n=1,52) dan pastroq bo‘ladi. Bunda yorug‘likning bir qismi yo ‘qolishi natijasida obyekti ham yaxshi ko‘rinmaydi. Shu sababli immersion sistema qo‘llaniladi. Bunda moyning yorug‘lik sindirish koeffisienti (n=1,515) bilan buyum oynasining yorug‘lik sindirish koeffisienti (n=1,52) bir- biriga yaqin bo‘lishi yorug‘likning chetga tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydi. Yorug‘likning hammasi obyektiiv ichiga o ‘tib ketadi. 8x li obyektiiv ishlatilganda kondensor oxirigacha pastga tushirilgan holda bo‘ladi, 40x li obyektiiv ishlatilganda bir oz yuqoriga ko‘tariladi. Tekshirish tugallangandan so‘ng 90x yoki 120x li obyektiiv ustidagi kedr moyini avval filtr qog‘oz, so‘ngra benzin shimdirilgan mayin latta bilan artib olish zarur. Immersion obyektiivlarni ehtiyotlik bilan ishlatish kerak. Sinov savollari: 1. Mikroskopning qanday xillarini bilasiz? 2. Mikrpskopning umumiy tuzilishi? 3. Mikroskopning qancha marta kattalashtirilishi qanday aniqlanadi? 2-LABORATORIYA ISH I M IK RO O RG A N IZM LA R N I FIKSATSIYALANGAN VA B O ‘YALGAN HOLDA TEK SH IR ISH K erakli jihozlar: mikroskop, buyum oynasi, bakterial ilmoq, spirt lampa, to ‘xtab qolgan suv yoki tish kiri, filtr qog‘oz, lyoffler sinkasi yoki fuksin bo‘yog‘i. N azariy tushuncha: B akteriyalarning shakli va o‘lchami xilma-xil bo‘ladi. Sharsimon bakteriyalarning diametri 1-2 mkm dan katta bo‘lmaydi, biroq Tiofisa valutansning diametri 18 mkm ga etadi. Sharsimon bakteriyalar eng oddiy tuzilgan mikroorganizmlardir. Yakka-yakka joylashgan bakteriyalar kokk, ikkitadan joylashganlari 5 diplokokk to ‘rttadan joylashganlari tetrakokk, sakkiztadan joylashganlari sarsina va bo‘linish natijasida zanjir hosil qilganlari streptokokk, uzum shingili shaklidagilari stafilokokk deb ataladi. Tayoqchasimon bakteriyalarning uzunligi 1-4 mkm, ko‘ndalang kesimi 0,5-1 mkm dan oshmaydi. Lekin oltin gugurt bakteriyasi Beggiato mirabilisning ko‘ndalang kesimi 50 mkm ga etadi. Yirik bakteriyalar unchalik ko‘p uchramaydi. Tayoqchasimon bakteriyalar asosan spora hosil qiladigan hamda spora hosil qilmaydigan ikki katta gruruhga bo‘linadi. Spora hosil qiluvchi bakteriyalar basillalar deyiladi. Hujayrasi bir oz bukilib turgan bakteriyalar vibrion, bir necha marta oddiy bukilib spiral shaklida bo‘lganlari spirilla va oddiy spiral shaklidagilari spiroxeta deyiladi (2-rasm). 2 - rasm. Mikroorganizmlarning shakllari: a - kokklar; b - diplokokklar; v - stafilokokklar; g - sarsinalar; d - streptokokklar; e - tetrakokklar; j - tayoqchasimon bakteriyalar va basillalar; z - vibrionlar; i - spirillalar; k - spiroxetalar. Bulardan tashqari, oddiy mikroskopda ko‘rinmaydigan 0,02-0,03 mkm yoki 20-30 nm kattalikdagi tirik organizmlar ham bor. Ular maxsus 6 filtr orqali o ‘tib ketganligi sababli filtrlanuvchi v iru slar deb ataladi. Filtrlanuvchi viruslar yoki ultramikroblar qatoriga bakteriofaglar ham kiradi. Bakteriofaglar lizin moddasi ajratadi. Lizin ta’sirida zararli mikroblar nobud bo‘ladi, ya’ni erib ketadi. Mikrobiologiyaga oid mashg‘ulotlar vaqtida yuqumli kasalliklar bilan zararlanmaslik uchun, ehtiyotlik bilan ishlash, jumladan, mashg‘ulot boshlashdan oldin va uni tugatgandan so‘ng qo‘lni sovunlab yuvish hamda boshqa sanitariya-gigiena qoidalarini bajarish zarur, aks holda ko‘ngilsiz oqibatlar yuz berishi mumkin. Mikroorganizmlarning shakli quyidagi mashg‘ulotlar vaqtida o ‘rganiladi. Ishning borishi: Bu mashg‘ulotda to ‘xtab qolgan iflos suvdan yoki tish kiridan bakteriyali preparat tayyorlash uchun oddiy buyum oynasi ishlatiladi. U yaxshilab artilib sterillanadi. Buning uchun oyna spirt lampa alangasi ustidan 2-3 marta o ‘tkaziladi. So‘ngra tekshiriladigan suyuqlikdan sterillangan bakterial ilmoq yordamida bir tomchi olib, buyum oynasiga surkaladi, ya’ni mazok tayyorlanadi. Mazok quritiladi. So‘ngra bakteriyalarni oyna ustida fiksasiyalash maqsadida, oyna spirt lampa alangasi ustidan 2-3 marta o ‘tkaziladi. Tayyorlangan preparat ustiga 2-3 tomchi lyoffler sinkasi yoki fuksin bo‘yog‘i tomiziladi. Oradan 1-2 minut o ‘tgach, bo‘yoq yuviladi. Preparat ustidagi suv tomchilari filtr qog‘ozga shimdirib quritiladi. So‘ngra mazok ustiga bir tomchi kedr yoki kastorka moyidan tomizib, u avval quruq (moyga botirilmagan, 8x li) va keyin immersion obyektiiv orqali tekshiriladi. Preparatda sharsimon, tayoqchasimon, spiralsimon va boshqa shakldagi mikroblar borligi aniqlanadi. Sinov savollari: 1. Stafilokokklar qanday ko‘rinishda bo‘ladi? 2. Bakteriofaglar nima? 3.Filtrlovchi viruslar nima? 4.Mikroorganizmlarni aniqlashni qanday usullarini bilasiz? 7 3-LA BO RA TO RIY A ISH I M IK RO O RG A N IZM LA RN IN G O ‘LCH A M IN I NIQLASH K erakli jihozlar: mikroskop, obyektiiv mikrometr, okulyar mikrometr. Ishning borishi: Bu mashg‘ulotda okulyar va obyektiiv mikrometrlar (3-rasm) qo‘llaniladi. Okulyar mikrometr shishadan tayyorlangan doiradan iborat. Doiraning diametri mikroskop okulyarining diametridan bir oz kichikroq bo‘ladi. Okulyar mikrometr doirasining markazida 5 mm uzunlikdagi 50 ta chiziq bor. Chiziqlarning orasi 0,1mm ga teng keladi (3-rasm, a). b a 3 - rasm. a - obyektiiv; b - okulyar mikrometrlar. Mashg‘ulotni boshlashdan oldin okulyar mikrometr mikroskop okulyarining ichiga joylanadi. Mikroskopda qaragan vaqtda okulyar mikrometrning chiziqlari aniq ko‘rinadi, lekin chiziqlar o‘rtasidagi oraliqlar yuqorida ko‘rsatilgan darajaga teng bo‘lmaydi. Mikroskopning okulyar mikrometr chiziqlari o‘rtasidagi oraliqni aniq belgilash maqsadida obyektiiv mikrometrdan foydalanishga to ‘g‘ri keladi. Obyektiiv mikrometr buyum oynasiga ishlangan, ya’ni oynaning markaziga uzunligi 1 mm keladigan masofada 100 ta chiziq chizilgan. Bu chiziqlar orasi 0,01 mm, ya’ni 10 mkm, ga teng keladi. 8 Okulyar mikrometr 10 mk Ob’yektiv mikrometr 4 - rasm. Okulyar mikrometr chiziqlari o‘rtasidagi oraliqlarni belgilash. Obyektiiv mikrometr yordamida okulyar mikrometr chiziqlari o ‘rtasidagi oraliqlar necha mikrometrga tengligi aniqlanadi. Buning uchun obyektiiv mikrometr mikroskop stolchasiga joylanib, so‘ngra okulyar mikrometr chiziqlari obyektiiv mikrometr chiziqlari bilan taqqoslab ko‘riladi. Agar obyektiiv va okulyar mikrometr chiziqlari bir - biriga to ‘g ‘ri kelsa, okulyar mikrometr chiziqlari o‘rtasidagi oraliqlar 10 mkm ga tengligini ko‘rsatadi. Bordi-yu, okulyar chiziq oralig‘ining beshtasi obyektiivdagi 2 ta chiziq oralig‘iga to ‘g ‘ri kelsa, u holda okulyardagi chiziq oralig‘i 4 mkm ga teng bo‘lib qoladi. Okulyar mikrometrdagi 5 ta chiziq orasi obyektiiv mikrometrdagi chiziqlarning 10 bo‘lagiga to ‘g ‘ri kelsa, u holda okulyar mikrometr chiziqlarining oraliqlari 2 mkm ga teng bo‘ladi. Obyekti yoki buyumni tekshirish vaqtida ishlatilayotgan okulyar yoki obyektiiv o ‘zgartirilsa, okulyar mikrometrda ko‘ringan chiziq oraliqlarining qiymati ham o ‘zgarishini hisobga olish lozim. Masalan, 8x li obyektiivda ko‘ringan chiziq oraliqlari 40x li obyektiiv ishlatilganda boshqa songa tenglashib qoladi. Demak, bu sonni aniqlash uchun mikroskop stolchasiga obyektiiv mikrometrni qo‘yib, okulyarda ko‘ringan chiziq oraliqlarining qiymatini qaytadan aniqlab olish lozim. Okulyar mikrometr chiziqlari oraliqlarining qiymati aniqlangandan so‘ng mikroskopda ko‘ringan har qanday obyektining o ‘lchamini bemalol aniqlab olish mumkin. 9 Sinov savollari: 1.Mikroorganizmlarning o ‘lchamlari qanday aniqlanadi? 2. Okulyar mikrometr nima? 3. Obyektiiv mikrometr nima? 4-LABORATORIYA ISH I M IK RO O RG A N IZM LA R N I TEKSH IRISH D A ISHLATILADIGAN O ZIQ M U H ITLA RIN I TAYYORLASH VA STERILLA SH USULLARI K erakli jihozlar: go‘sht, pepton, maxsus tunuka voronka, shisha voronka, filtr qog‘oz, qizil lakmus qoroz, kristalik soda, avtoklav, probirka va kolbalar, jelatina va agar-agar, Kox qaynatgichi, tuxum. Ishning borishi: Mikrobiologiya amalyotida mikroogranizmlarning morfologiyasini va fiziologik jarayonlarini o ‘rganish hamda ularni bir- biridan ajratib olish uchun quyidagi oziq muhitlari ishlatiladi: 1. Peptonli go‘sht sho‘rvasi (PGSh). Bu sho‘rvani tayyorlash uchun avval 500 g go‘sht suyak, chandir va yog‘idan tozalanib maydalanadi. Maydalangan go‘shtga 1 l suv qo‘shib 15° haroratda 24 soat tinch qoldiriladi. Shundan so‘ng go‘sht aralashtirilgan suv doka orqali kolbaga filtrlanadi. Bu filtrat 30 minut qaynatiladi, so‘ngra issiqligida burmali filtrdan qayta o ‘tkaziladi. Sho‘rvani qaynatish vaqtida kamaygan suv miqdori tiklanadi, ya’ni kolbadagi suvni 1 l etkazish uchun sho‘rvaga toza suv qo‘shiladi. Shu tartibda tayyorlangan eritma go‘sht sho‘rvasi (bulon) deb ataladi. Bir litr go‘sht sho‘rvasiga 10 g pepton va 5 g osh tuzi qo‘shiladi. Qo‘shilgan pepton eriguncha sho‘rva isitiladi. Peptonli sho‘rvani neytral holga keltirish maqsadida unga kristalik soda qo‘shiladi. Sho‘rva neytral holga kelganligini aniqlash uchun undan bir necha tomchi olib, lakmus qog‘ozga tomiziladi, qizil lakmus qog‘oz endi ko‘kara boshlagan bo‘lsa, bu hodisa sho‘rvaning kuchsiz ishqoriy yoki neytralga yaqinligini ko‘rsatadi. Neytrallangan vaqtda eritma loyqalanadi, uni tindirish uchun avtoklavga qo‘yib 120°C haroratda 30 minut qizdiriladi. Keyin avtoklavdan olinib filtrlanadi va toza probirkalarga yoki kolbalarga 10 taqsimlanadi. Probirka va kolbalarning og‘zi paxtadan yasalgan tiqin bilan bekitiladi. Filtrat quyilgan va og‘zi bekitilgan kolba yoki probirkalar qaytadan avtoklavga joylanib, 120°C issiqlikda 15 yoki 30 minut qizdiriladi. Sovigandan so‘ng u oziq muhiti sifatida ishlatiladi. Bakteriyalarning turini aniqlashda va ularni bir-biridai ajratishda suyuq oziq muhiti (go‘sht-peptonli sho‘rva) unchalik qulay bo‘lmaganligidan, odatda, kam ishlatiladi. Buning o‘rniga jelatina yoki agar-agar qo‘shilgan qattiq oziq muhitidan foydalaniladi. Qattiq oziq muhiti sathida har qaysi bakteriya o‘ziga xos koloniya hosil qiladi. Bu koloniyalar rangi va shakliga qarab bir-biridan farq qiladi. Qattiq oziq muhiti tayyorlash uchun jelatina yoki agar-agar ishlatiladi. Bulardan tashqari, kremniy (suyuq oyna) dan tayyorlangan gel va boshqa moddalar qo‘shish ham mumkin. 2. G o‘sht-pepton-jelatina (G PJ). Bu oziq muhitini tayyorlash uchun 1 l peptonli go‘sht sho‘rvasiga 100-120 g maydalangan jelatina qo‘shiladi. Sho‘rvaga qo‘shilgan jelatinani eritish uchun kolba Kox qaynatgichida yoki avtoklavda qizdiriladi. Avtoklavning harorati 100°C dan ortib ketmasligi uchun uning jo ‘mragi ochiq bo‘lishi kerak, chunki jelatina yuqori haroratda o ‘z xususiyatini yo‘qotadi. Go‘sht-pepton- jelatina aralashmasi Kox qaynatgichidan yoki avtoklavdan olinib filtrlanadi. Buning uchun burmali filtr qo‘yilgan shisha voronka, tunukadan yasalgan ikki qavatli maxsus voronkaga (8-rasm) joylashtiriladi va shu voronka ichiga quyilgan suv isitib turiladi. Bu filtrdan o ‘tadigan go‘sht-pepton-jelatinaning qotib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi. Filtrat probirka yoki kolbalarga taqsimlanadi. Probirka va kolbalarning og‘zi paxtadan yasalgan tiqin bilan bekitilib, ular Kox qaynatgichiga joylanadi. GPJ eritmasidagi mikroorganizmlarni nobud qilish uchun u Kox qaynatgichida 100°C haroratda 15-30 minut sterillanadi. Oradan 24 soat o ‘tgach, qaynatgichdagi GPJ qaytadan qizdiriladi. Yana 24 soat vaqt o ‘tgach, 100°C haroratda 15 minut saqlanib qaytadan sterillanadi. SHunday qilib, bu oziq muhiti Kox qaynatgichida 3 sutka davomida 3 marta sterillanadi. GPJ asosan sovuq sharoitda ishlatiladi, chunki harorat 24° gacha isishi bilan jelatina suyulib qoladi. Shuning uchun mikrobiologiya amaliyotida 11 ko‘pincha agar-agardan tayyorlangan oziq muhitidan foydalaniladi. 3. G o‘sht-pepton agar-agarli oziq m uhiti (GPA). Bu oziq muhitini tayyorlash uchun kolbadagi 1 l peptonli go‘sht sho‘rvasiga 15-20 g maydalangan agar-agar aralashtiriladi. Aralashmadagi agar-agarni eritish uchun kolba avtoklavga joylanib, 120°C haroratda 20 minut qizdiriladi. Agar-agar erigandan so‘ng bir dona tuxum oqi suvda suyultirilib, avtoklav ichidagi eritmaga qo‘shiladi. Avtoklavning qopqog‘ini mahkam bekitib, kolba ichidagi eritma 120°C haroratda yana 15-20 minut qizdiriladi. Eritma ichidagi oqsil va boshqa moddalar tuxum oqi ta’sirida cho‘kadi, tiniq eritma esa cho‘kma ustiga yig‘iladi. 8 - rasm. Filtrlash uchun maxsus tunuka voronka. Shu tarzda tindirilgan GPA avtoklavdan olinib, issiq voronka orqali filtrlanadi va probirka yoki kolbalarga taqsimlanadi. GPA quyilgan idishlarning og‘zi paxtadan yasalgan tiqin bilan bekitilib yana avtoklavga joylanadi va 120°C haroratda 20-30 minut sterillanadi. Yuqorida aytib o ‘tilgan oziq muhitlaridan tashkari, sut, kartoshka, tuproq va boshqalardan ham fondalaniladi. Sinov savollari: 1. Peptonli go‘sht sho‘rvasi qanday tayyorlanadi? 2.G o‘sht-pepton-jelatina qanday tayyorlanadi? 3.Go‘sht-pepton agar-agarli oziq muhiti qanday tayyorlanadi? 4.Ozuqa muhitlari nima maqsadda ishlatiladi? 5-LABORATORIYA ISH I 12 O ZIQ M U H ITI VA ID ISH LA RN I STERILLA SH HAMDA M IK R O O RG A N IZM LA RN I PARVARISH Q ILISH VA SHU MAQSAD UCHUN ISHLATILADIGAN ASBOBLAR Kox qaynatgichida sterillash. Buning uchun qaynatgichga 5 sm qalinlikda suv quyiladi. So‘ngra sterillanadigan probirka va kolbalar sim savatga yoki tunuka chelakka joylanib, qaynatgich ichidagi tirgak ustiga qo‘yiladida, qaynatgichning qopqog‘i yopiladi (9-rasm). Bular 3 kun davomida 3 marta sterillanadi. Birinchi kuni qaynatgich ichidagi probirka yoki kolbalar 100°C haroratda 30 minut qizdirilganda, spora hosil qilmaydigan hamda sporalari issiqqa chidamsiz bakteriyalar nobud bo‘ladi. Sterillanayotgan idishlar Kox qaynatgichida kelgusi kungacha qoldiriladi. Ikkinchi kuni qaynatgich qaytadan 100°C gacha qizdirilganda sporalari issiqqa chidamli bakteriyalar ham nobud bo‘ladi. Oziq muhitini butunlay sterillash maqsadida uchinchi kuni yana 30 minut qizdiriladi. Shunda oziq muhiti mikroorganizmlardan butunlay tozalanadi. 9 - rasm. Kox qaynatgichi. A vtoklavda sterillash. Avtoklavga avval 5-10 sm qalinlikda suv quyiladi. So‘ngra sterillanadigan buyumlar unga joylanib, qopqog‘i mahkam bekitiladi. Ichidagi havo chiqib ketguncha uning jo ‘mragi ochiq holda qoldiriladi. Suv bug‘i bir tekis chiqa boshlagandan keyin jo ‘mragi 13 bekitiladi (10-rasm). Avtoklavga o ‘rnatilgan manometr bir atmosferaga ko‘tarilganligi kuzatiladi. Manometr bosim bir atmosfera ko‘tarilganini ko‘rsatgan vaqtda avtoklavning ichidagi va probirka ichidagi oziq muhitining harorati 120° ga yetadi. Bunday haroratda oziq muhitidagi mikroorganizmlarning hammasi nobud bo‘ladi. 10 - rasm. Avtoklav turlari: a - vertikal; b - gorizontal shakldagi avtoklavlar; v - strillash uchun qo‘yilgan buyumlarning o‘rnatilishi. Sterillash 20 minut davom etadi. Shundan so‘ng manometr strelkasi nol darajaga kelguncha avtoklav sovitiladi, so‘ngra bug‘ chiqib bo‘lguncha jo ‘mragi ochiq qoldiriladi. Bug‘ chiqishi to ‘xtagandan keyin qopqog‘i ochilib, undan sterillangan oziq muhiti olinadi. Sut va issiqlik ta’sirida buziladigan boshqa suyuqliklar ichidagi sporasiz bakteriyalarni nobud qilish maqsadida pasterlash usuli qo‘llaniladi. Bu usulda suyuqliklar 60-70° issiqda 15-30 minut yoki 70- 80°C issiqda 5-10 minut qizdiriladi. Yuqoridagi usullardan tashqari, sovuq sterillash usuli ham qo‘llaniladi. Bu holda Paster-Shamberlen ishlab chiqargan sopol idishlardan foydalaniladi. Buning uchun sterillanadigan eritma mayda teshikchalari bo‘lgan sopol filtrdan o ‘tkaziladi. Biroq bakteriofaglar va ultramikroblar sopol filtr orqali o ‘tib keta oladi. Shuning uchun bunday 14 filtratda mikroblar bo‘lmaydi deyish noto‘g ‘ri. Keyingi yillarda asbestdan yasalgan Zeyts filtri ham qo‘llannlmokda (11-rasm). Sterillangan oziq muhitlarini sterillangan idishlarga solish kerak. SHu sababli idishlar ham quruq issiqda barvaqt sterillab qo‘yilishi kerak. Buning uchun Paster pechkasi yoki quritgich shkaflar ishlatiladi (12- rasm). Petri va Kox idishlari, probirkalar va ishlatiladigan boshqa buyumlar qog‘ozga o ‘ralib, quritish shkafiga joylanadi va harorat 150- 160°C ga etguncha 2 soat davomida qizdiriladi. Tajribada foydalaniladigan mikroorganizmlarni parvarish qilish uchun turli sxemada ishlangan termostatlar qo‘llaniladi. Termostatda mikroorganizm uchun zarur bo‘lgan harorat muayyan nuqtada saqlab turiladi. 11 - rasm. Zeys filtri: a - filtrlanuvchi suyuqlikni quyish uchun voronka; b - filtr; v - havoni tortib turish uchun Komovskiy nasosi. 15 а 12 - rasm. Quritgich shkaflar: a - zamonaviy shkaf; b - Paster pechkasi. Sinov savollari: 1. Kox qaynatgichida sterillash usuli qanday amalga oshiriladi? 2. Avtoklavda sterillash vaqtida avtoklav ichidagi haroratni qanday aniqlaymiz? 3. Sovuq sterillash usulida nimalardan foydalaniladi? 4. Sterillash usullari afzalliklari va kamchiliklari bormi? 6-LABORATORIYA ISH I M IK RO O RG A N IZM LA RN IN G KISLORO D GA M UNOSABATINI ANIQLASH K erakli jihozlar: Yarmigacha qattiq oziq muhiti quyilgan probirkalar yoki silindr. Ishning borishi: Mikroorganizmlarning turini aniqlashda ularning kislorodga bo‘lgan munosabatiga ham e ’tibor berish zarur. Kislorodga bo‘lgan munosabatiga qarab ular quyidagi uch gruppaga bo‘linadi: a) aerob m ikroorganizm lar-havo o ‘tib turadigan sharoitda normal rivojlana oladi, havosiz sharoitda rivojlanmaydi; b) anaerob bakteriyalar-havosiz sharoitda normal o ‘sadi va rivojlanadi; v) fakultativ anaerob bakteriyalar-kislorodli va kislorodsiz 16 sharoitda ham bemalol o‘sadi va rivojlanaveradi. Agar qattiq oziq muhitli silindr yoki probirkaga mikroorganizmlar, ukol vositasida yuqtirilsa, ularning kislorodga bo‘lgan munosabati yaqqol ko‘rinadi. Jumladan, aerob bakteriyalar oziq muhitining ustki tomonida, anaerob bakteriyalar pastki tomonida, fakultativ anaerob bakteriyalar esa har ikkala tomonida rivojlanganligi aniqlanadi (21-rasm). 21 - rasm. Mikroorganizmlarning kislorodga bo‘lgan munosabatlari: a - aerob; b - fakultativ anaerob; v - haqiqiy anaerob sharoitda o‘suvchi formalari. Sinov savollari: 1. Mikroorganizmlarning kislorodga bo‘lgan munosabatlarini qanday aniqlanadi? 2. Qaysi mikroorganizmlarga aerob mikroorganizmlar deyiladi? 3. Anaerob mikroorganizmlar deb qaysi mikroorganizmlarga aytiladi? 4. Fakultativ mikroorganizmlar qanday aniqlanadi? 7-LA BO RA TO RIY A ISH I HAVO TA RK IBIDA G I M IK R O O RG A N IZM LA RN I ANIQLASH VA ULARNI BIR-BIRIDAN A JRA TIB O LISH K erakli jihozlar: Petri idishlari, probirkada sterillangan GPA yoki GPJ oziq muhitlari, termostat, Volfgyugel kamerasi. N azariy tushuncha: Havo m ikroflorasi. Tuproqdan ko‘tariladigan chang o ‘zi bilan birga mikroorganizmlarni ham havoga tarqatib, havoni 17 ifloslaydi. Havoning quruq bo‘lishi va ultrabinafsha nurlarning ta ’siri havodagi mikroorganizmlarning hayoti uchun xavflidir. Havodagi mikroorganizmlar soni yil fasllariga qarab o‘zgarib turadi. Bu mikroorganizmlar qish faslida oz, yozda ko‘p, kuzda va bahorda o ‘rtacha bo‘ladi. Havoning yuqori qatlamlariga ko‘tarilgan sari mikroorganizmlar soni kamaya boradi. Ishning borishi: Bu mashg‘ulotni o ‘tkazishda Kox usulidan foydalanish mumkin. Bunda go‘sht-pepton-agarli (GPA) yoki go‘sht- pepton-jelatinli (GPJ) qattiq oziq muhiti ishlatiladi. Mashg‘ulot uchun kerakli oziq muhiti Petri idishiga solinib, plastinka shaklida qotiriladi, so‘ngra idishning qopqog‘i olinib, bir necha (5-10) minut ochiq qoldiriladi. Keyin qopqog‘ini bekitib, 25-30°C li termostatga qo‘yiladi. Qattiq oziq muhitidagi har bir mikroorganizm hujayrasi ko‘payib o ‘ziga xos koloniyalar hosil qiladi. Bu koloniyalar (to‘dalar) mikroorganizmning turiga qarab har xil shaklda bo‘ladi va turli rangda tovlanib turadi. Bir necha kun o ‘tgandan so‘ng Petri idishidagi qattiq oziq muhitida paydo bo‘lgan koloniyalarning soni havo tarkibida qancha mikroorganizm borligini aniqlashga imkon beradi. 22 - rasm. Volfyugel kamerasi. a - kataklarga bo‘lingan plastinka; b - plastinka tagiga joylangan buyumli Petri chashkasi. Petri idishidagi oziq muhitida bakteriyalar sonini Volfgyugel kamerasi yordamida aniqlash juda oson. Buning uchun kamera ichiga Petri idishi 18 л to ‘ntarib qo‘yiladi. Kameraning yuqori tomonidagi oyna 1 sm ga teng bo‘lgan kataklarga bo‘lingan. Petri idishining sathiga ro‘parama-ro‘para kelgan 10-20 katakchadagi koloniyalarning sonini sanab, 1 sm sathga teng kelgan bakteriyalarning o ‘rtacha soni topiladi, so‘ngra bu son idishdagi oziq muhitining umumiy sathiga ko‘paytiriladi. Natija havoning mikroorganizm bilan ifloslanganlik darajasini ko‘rsatadi (22-rasm). о 1 m havo tarkibidagi mikroorganizmlar sonini topish uchun avval л 100 sm oziq muhitidagi mikroorganizmlar koloniyasini aniqlash kerak. Chunki V.S. Omelyanskiy m a’lumotiga ko‘ra, 10 l havo tarkibida bo‘lgan mikroorganizmlar 5 minut ichida 100 sm yuzaga o ‘tirar ekan. Bu ko‘rsatkich aniqlangandan so‘ng 1 m , ya’ni 1 000 litr havo tarkibidagi mikroorganizmlar sonini aniqlash juda oson bo‘ladi. Masalan, Petri л idishining umumiy sathini 70,84 sm ga teng deb olib, tajriba natijasiga ko‘ra, undagi oziq muhitida 25 dona bakteriya koloniyasi bor deb faraz qilaylik, u vaqtda 100 sm yuzaga to ‘g ‘ri keladigan mikroorganizmlar koloniyasini aniqlash uchun quyidagicha proporsiya tuziladi: 70,84 sm2 — 25 dona 100sm2 — X dona л=100x25 = — =35 dona 70,84 70,84 Demak, V. S. Omelyanskiy m a’lumotlariga asoslanib, 10 litr havo о tarkibida 35 dona bakteriya koloniyasi borligi aniqlandi. Endi 1 m , ya’ni 1000 l havo tarkibidagi bakteriyalar koloniyasini aniqlash uchun tubandagicha proporsiya tuziladi: 10 l — 35 dona 1000х35 3500 100 l — X dona х = — —— = —j— = 3500 dona Sinov savollari: 1. Havo tarkibidagi mikroorganizmlarni qanday aniqlanadi? 2. Havo tarkibidagi mikroorganizmlarni bir-biridan qanday ajratib olinadi? 3. Havo tarkibidagi mikroorganizmlarni aniqlashda qaysi oziqa muhitidan foydalaniladi? 19 8 - LABORATORIYA ISH I O QSIL C H IR ISH I JARAYONIDA ISH T IR O K ETADIGAN BAKTERIYALARNI ANIQLASH K erakli jihozlar: kolba, pepton (eruvchan oqsil), tuproq, qizil lakmus qog‘oz, qo‘rg‘oshin atsetat [Pb(CH3COO)2] tuzi eritmasi va oksalat kislota (H2C2O4), shimdirilgan qog‘ozlar, tiqin tayyorlash uchun paxta, buyum oynalari, fuksin, mikroskop, bakterial ilmoq, immersion moy (kedr moyi). N azariy tushuncha: A m m onifikatsiya jarayoni. Oqsil va tarkibida azot bo‘lgan boshqa organik birikmalar parchalanib, o ‘zida ammiak hosil qilishi am m onifikatsiya deyiladi. Odatda, bu jarayon oqsilning chirishi deb aytiladi. Oqsil chirishi jarayonida ammiakdan tashqari, H2S, indol (C8H7N), metil-merkaptan (CH3CH), fosfat kislota (H3PO4) va boshqa birikmalar hosil bo‘ladi. O ‘zidan tashqi muhitga proteolitik fermentlar ishlab chiqaradigan tirik organizmlargina bevosita oqsilga ta’sir qila oladi va uni parchalaydi. Boshqa organizmlar pepton va aminokislotalarni ammiakkacha parchalashi mumkin. Ammonifikatsiya jarayonida bakteriyalardan tashqari, aktinomisetlar va mog‘or zamburug‘lari ham qatnashadi. Ammonifikatsiya jarayoni tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, qishloq xo‘jaligida juda muhim rol o ‘ynaydi. Bu jarayonda hayvon va o ‘simliklar qoldig‘i tarkibidagi azotli organik moddalar parchalanib, o ‘simliklarning oziqlanishi uchun zarur bo‘lgan mineral moddalar hosil bo‘ladi. SHuni ham aytib o ‘tish kerakki, agar tabiatda ammonifikatsiya jarayoni yuz berib turmasa, er shari o‘simlik va hayvonlar qoldig‘i bilan to ‘lib ketgan bo‘lar edi. Demak, ammonifikatsiya jarayoni tabiatda azotning aylanishida birinchi tartibli jarayon bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayonda qatnashuvchi bakteriyalar juda xilma-xil bo‘lib, ularning ba’zi turlari anaerob, ikkinchi xil turlari aerob sharoitda hayot kechiradi. Bu jarayonda fakultativ anaerob bakteriyalar ham ishtirok etadi. Ishning borishi: Bu ishni bajarish uchun 200 ml hajmli kolbaga uning 3/4 qismigacha 3% li pepton eritmasi to ‘ldirilib, eritma ichiga 0,5 g 20 chamasida tuproq aralashtiriladi. Tuproq tarkibidagi aerob va anaerob bakteriyalar ta’sirida bu aralashmada ammonifikatsiya jarayoni boshlanadi. Kolba og‘ziga qo‘yilgan paxta tiqinning bir joyiga qizil lakmus qog‘oz, ikkinchi joyiga konsentrlangan oksalat kislota (N2S2O4) va uchinchi joyiga qo‘rg‘oshin atsetat [Rb(SN3SOO)2] tuzi eritmasi shimdirilgan qog‘oz parchalari osib qo‘yiladi. Bakteriyalarga qulay sharoit yaratish uchun kolba 30° li issiq termostatga qo‘yiladi (23-rasm). 23 - rasm. Ammonifikatsiya jarayonini tekshirish uchun tajribaning qo‘yilishi: a - qizil lakmus qog‘oz; b - oksalat kislota (H2C2O4) tuzi eritmasi shimdirilgan filtr qog‘oz; v - qo‘rg‘oshin atsetat (Pb(CH3COO)2) tuzi eritmasi shimdirilgan filtr qog‘oz. Oradan bir necha kun o ‘tgach, kolba tiqiniga osib qo‘yilgan qog‘ozlarning rangi o‘zgargan-o‘zgarmaganligi tekshiriladi. Jumladan, kizil lakmus qog‘oz jarayon vaqtida ajralib chiqqan ammiak ta’sirida ko‘k rangga kiradi. Qo‘rg‘oshin atsetat tuzining eritmasi shimdirilgan qog‘oz N 2S ishtirokida qora rangga, oksalat kislota shimdirilgan qog‘oz indol ta’sirida pushti rangga bo‘yaladi. Bu reaksiyalarning hammasi ammonifikatorlar ta’sirida peptonning parchalanishi natijasida vujudga kelgan mahsulot borligini isbotlaydi. Aerob sharoitda yashab, oqsilning chirishida ishtirok etadigan bakteriyalarni ko‘rish uchun kolbadagi suyuqlikning yuza qavatidan sterillangan ilmoq yordamida bir tomchi olib mazok (surtma) 21 tayyorlanadi. Mazok (surtma) quritilib, fiksasiyalangandan va fuksin bilan bo‘yalgandan so‘ng unga bir tomchi kedr moyi tomizilib, mikroskopning immersion sistemasi orqali tekshiriladi. Mikroskopda oval shaklli spora hosil qiladigan kichik tayoqcha- basillus mikoides (Bacillus mycoides) borligi ko‘rinadi. Bu basilla peritrix tipda joylashgan xivchinli bo‘lib, oqsilni ammiakkacha parchalaydi. Qattiq oziq muhiti betida zamburug‘ misellalari (iplari) ga o‘xshash koloniyalar hosil kiladi (24-rasm, a). Oqsilning chirishida pichan basillasi Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|