Mustaqil ish mavzu: O‘zbek tilining leksik qatlamlari Bajardi: Shermatov U. Tekshirdi:: Jo'raqulova M. Toshkent 2023 3

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI BIOLOGIYA FAKULTETI SIRTQI BO‘LIM BIOLOGIYA YO‘NALISHI O‘zbek tilini sohada qo‘llanilishi fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu:O‘zbek tilining leksik qatlamlari Bajardi: Shermatov U. Tekshirdi::Jo'raqulova M. Toshkent 2023

3
2.Leksikologiyani o‘rganishni vazifalari.
3.So‘zlarda shakl va mazmun munosabati.
Mavzu:O‘zbek tilining leksik qatlami
Reja:

1.Leksikologiyani o‘rganishni maqsad
O'zbek tili Markaziy Osiyo qadimiy mahalliy xalqlarining turkiy tillar tizimidagi tillaridan biri sifatida uning lug'aviy tarkibi, grammatik qurilishi ham uzoq tarixga ega. Hozirgi o'zbek tili leksikasi o'zining butun taraqqiyoti jarayonida shu tilning ichki rivojlanish qonuni asosida boyib borgan, bu tilning so'z boyligi, leksiksemantik tizimi sifatida shakllangan yaxlit bir hodisadir. Hozirda umum iste'molda bo'lgan barcha so'zlar, grammatik vositalar o'zbek tilining o'zinikidir. Lekin bu leksik boylik birdan vujudga kelmagan. Birinchidan, o'zbek tili leksikasi turkiy xalqlar uchun umumiy bo'lgan so'z boyliklari asosida rivojlangan bo'lsa, ikkinchidan, boshqa xalqlar tillaridan so'z o'zlashtirish sababli boyigan.
O`zbek tili leksikasining boyish manbalari O`zbek tilining leksikasi fan-texnika, san’at, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bog`liq holda boyib boradi

Leksikologiyaning obyekti tilning lug‘at boyligidir

Bu boylik tilshunoslikda leksika deb ataladi, u muayyan tildagi barcha so‘z larni va shu so‘z lar bog'lanishidan tarkib topgan ko'chma ma’noli turg'un konstruksiyalarni (frazemalarni) o‘z ichiga oladi. Leksika atamasi ba’zan tor ma’nolarda ham qo'llanadi: dialektal leksika, kasb-hunar leksikasi, ilmiy leksika, vulgar leksika, Tohir Malik asarlari leksikasi kabi. Leksikologiyaning predmeti — lug'at boyligining strukturaviy va sistemaviy xususiyatlarini, taraqqiyot qonuniyatlarini, tilning boshqa sathlari (fonetik sath, grammatik sath) bilan aloqasini tadqiq qilish

Leksikologiyaning vazifalari:

• muayyan til lug'at boyligidagi eskirish va yangilanish jarayonlarini, bu jarayonlarda lisoniy va nolisoniy (lingvistik va ekstralingvistik) omillarning ishtirokini o'rganish; b) lug'aviy birliklarning funksional-semantik tavsifmi berish, eskirgan, yangi va zamonaviy qatlamlarini, tematik guruhlari va mikrosistemalarini aniqlash, lisoniy va uslubiy xususiyatlarini yoritish;
• talabalarni leksikaga oid nazariy bilimlar bilan qurollantirish, ularda leksik-semantik tahlil ko'nikmalarini shakllantirish.

O`zbek tili leksikasining boyish manbalari
ichki manba
To`liq kalka.
Yarim kalka
tashqa manba
1)so`zni aynan olish yo`li bilan
kalkalab olish yo`li bilan.
kalkalab olish yo`li
semantik kalka bilan.deb ham
Sinonim
Omonim
ANTONIM
PARONIM
So‘zlarda shakl va mazmun munosabati to‘rt xil

Omonimlar – shakli bir xil, ammo ma’nosi tubdan farq qiluvchi leksema(so‘z) lar. Masalan, о‘t («olov») - о‘t («maysa»), kamar («qayish, ko‘ndan ishlangan belbog‘») — kamar («daryo, tog'larda suv o'yib ketgan chuqur joy»), olma (meva) –olma (fe’l), qo‘y (uy hayvoni) - qo‘y (fe’l) kabi.

Omonimlar – shakli bir xil, ammo ma’nosi tubdan farq qiluvchi leksema(so‘z) lar. Masalan, о‘t («olov») - о‘t («maysa»), kamar («qayish, ko‘ndan ishlangan belbog‘») — kamar («daryo, tog'larda suv o'yib ketgan chuqur joy»), olma (meva) –olma (fe’l), qo‘y (uy hayvoni) - qo‘y (fe’l) kabi.

Sinonim – shakli, tuzilishi turlicha, ammo ma’nosi bir-biriga yaqin bo‘gan leksema (so‘z) lar. Masalan, yuz - bet – aft – bashara – turq; ovqa – taom – yegulik; kulmoq – tirjaymoq – ishshaymoq tabassum qilmoq qatorini keltirish maqsadga muvofiq. Sinonim so‘z larda asosiy so‘z bo‘lib, u uslubiy betaraf hisoblanadi va barcha uslub uchun qo‘llanadi. Masalan, yuz - bet – aft – bashara – turq sinonimik qatorida yuz –dominanta, ya’ni asos so‘z .

Antonim – qarama-qarshi, zid ma’nolarinin anglatadigan leksema (so‘z) lar. Masalan, katta – kichik, yosh – qari, oq –qora, past – baland kabi.

Paronim – bitta harfdan farq qiluvchi so‘z lar qatori. Paronimlarni aniqlashda doimo jufti bo‘lishi lozim. Masalan, asil (aynimaydigan, toza) – asl (nasl, kelib chiqishi), qasr (bino) – qasir (taqlid so‘z) kabi. Bir so‘zning paronimi bilan uning xato yozilgan variantini adashtirmaslik lozim. Masalan, aqil aql so‘zining paronimi emas, uning xato yozilgan variantidir. Paronim bo‘lishi uchun juftliklardagi har bir so‘z til lug‘at boyligida mavjud bo‘lishi lozim.

O‘zbek tilida so‘zlarning boyish manbalari 2 xil usul bilan amalga oshiriladi:

2. O‘z qatlam - o‘zbek tili leksikasining umumturkiy va sof o‘z bekcha so‘z lardan iborat qismi. Umumturkiy so‘z lar - o‘zbek tili lug‘at boyligidagi eng qadimgi lug‘aviy birliklar. Sof o‘zbekcha so‘zlar - o‘zbek tilining o‘zida yasalgan (nisbatan yangi) leksemalar.
1. O‘zlashgan qatlam — o‘zbek tili leksikasining boshqa tillardan o‘zlashtirilgan. leksemalardan iborat qismi. Masalan: maktab, oila (ar.), daraxt, gul (f-t.), axta, bahodir (mo‘g‘.), afandi (turk.), ravshan (sug‘d.), traktor, avtobus (r-b.) va b.lar. Bu qismda arab, tojik-fors va rus tillaridan o‘z lashtirilgan so‘z lar ko‘pchilikni tashkil qiladi