Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
texnologiyalardan foydalanishning nazariy asoslari
Yüklə 1,85 Mb.
|
|
texnologiyalardan foydalanishning nazariy asoslari
1.1. Pedagogik texnologiya tushunchalarning nazariy asoslari Ta‘lim jarayoni nihoyatda murakkabdir.Ta‘lim samaradorligi pedagog va o‘quvchi faolligiga, ta‘lim vositalarining mavjudligiga, ta‘lim jarayonining tashkiliy,ilmiy,metodik mukammalligiga, jamiyatda ilmli kishilarga bo‘lgan ehtiyojga va boshqa hali aniqlanmagan omillarga bog‘liq. Jamiyat o‘zining ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlari asosida ta‘lim samaradorligi yuqori bo‘lishini talab etadi. O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy strukturalar yaratilayotgan hozirgi kunda keng, chuqur bilimli va bilimlarni amalda qo‘llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda.Bilimdon va tadbirkor, ijtimoiy faol shaxs jamiyat hayotida, mehnatda o‘zining o‘rnini topadi.O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ―…shuni yaxshilab tushunib olishimiz zarurki, jamiyatimizni yanada demokratlashtirish va fuqarolik institutlarini shakllantirish, avvalo,aholi siyosiy,ijtimoiy va davlat hayotida nechog‘lik faol ishtikor etishi bilan uzviy bog‘liq.‖ deb ko‘rsatdi. Bunday faollik vujudga kelishi uchun bilimdon va
pedagogikasi, tayanch so‘zlarida asoslanish, ta‘limni optimallashtirish va boshqalar tajribadan o‘tdi. Lekin bu pedagogik vositalar ayrim o‘qituvchilarda 10 samarali natijani bersa ham, uni ommaviy yo‘sinda ta‘lim tizimida kiritib
dastur talabidan ilgarilab bilim olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.Shu guruhdagi 5%o‘quvchining esa dasturni umumiy tartibda o‘zlashtirishga kuchi yetmaydi.Demak, o‘qituvchi sinfdagi 95% bola bilan muvaffaqiyatli ishlay oladi.Dasturdagi bilimlar hajmining 70%ni o‘quvchilarning barchasi o‘zlashtirsa, to‘liq o‘zlashtirishga erishildi, deb hisoblash mumkin.Chunki, olimlarning fikricha shu darajada bilimga ega bo‘lgan o‘quvchi qolgan ma‘lumotlarni mustaqil o‘zlashtirish imkoniyatiga erishadi. Zamonaviy pedagogik texnologiya ta‘lim jarayonida o‘quvchiga zug‘um qilmay, ularni qiziqtirib o‘qitishni, o‘quvchilar o‘zidagi barcha fikrlarini bayon etishiga imkoniyat yaratishni tavsiya etadi. Zamonaviy pedagogik texnologiya bilim olish jarayonida o‘quvchilar yoqimli ruhiy holat bo‘lishini, qiziqib ishlashini tashkil etishni talab etadi. Bu texnologiya asosida dars o‘tishda eng
11
bo‘lmagan holda ham o‘quvchida salbiy kechinmaga o‘rin qoldirmaslikni, bu bolaning aybi emasligini tan olishni talab etadi. Faollik ko‘rsatilsa, bilimlarni o‘zlashtirib olishga o‘quvchilarda ishonch hosil qilishni tavsiya etiladi. Mavjud pedagogika fanida dars jarayoniga oid berilgan ma‘lumotlarda e‘tibor ko‘proq yangi bilimlarni bayon etish, uni mustahkamlash va natijasini hisobga olish qaratilgan. Bilim berishda o‘quvchining avvalgi bilimlari, hayotiy tajribasi yetarligi hisobga olinmagan. Dars rejasida avval o‘tilgan mavzuni yakunlab, yangi mavzuga bog‘lash taklif etilgan. Lekin shu yangi o‘tilayotgan mavzu bo‘yicha bolaning bilimini aniqlash, mavzuga asos bo‘ladigan dastlabki ma‘lumotlarni berish yetarlicha amalga oshirilmagan. Pedagogik texnologiya o‘quvchilarning o‘rganilayotgan soha bo‘yicha bilimlarini esga tushirish, jonlantirish yangi bilimini o‘zlashtirishiga asos deb ko‘rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash o‘quvchini faollashtirishga va olgan bilimini o‘zlashtirishiga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ham ―O‘qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz.Ammo, zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o‘zi shunday bilimga ega bo‘lishi kerak… Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi.Agar bolalar erkin fikrlashga o‘rganmasa, berilgan ta‘lim samarasi past bo‘lishi muqarrar,‖- dedilar. Shu sababli zamon talablariga to‘liq javob bera
12
o‘zgaradi, odamlar ongida demokratik qadriyatlar qaror topadi. Inson jamiyatdagi o‘rnini ongli ravishda o‘zi belgilaydi. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi bo‘lgan, ta‘lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Og‘ir iqtisodiy, ijtimoiy – siyosiy qiyinchiliklarni yengib o‘tib , taraqqiyot yo‘liga kirgan mamlakatimizda ta‘lim tizimini isloh qilish, unga rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or texnologiyalarini joriy qilish, milliy qadriyatlarimizni singdirgan holda ta‘limni tashkil etish, bu jarayonni puxta va samarali amalga oshirish ishlari bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Bizga yaxshi ma‘lumki, har bir nazariya o‘zining metodologik asoslariga ega bo‘ladi.Ta‘lim texnologiya nazariyasining ilk g‘oyalari ilgari surilgan davrlardayoq mazkur nazariyaning asoslari ham yaratila boshlagan. Ta‘lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslarini uning maqsadi, mazmuni, vazifalari, tamoyillari, ob‘yektiv (tashqi) hamda sub‘yektiv ( ichki) omillari, ob‘yekti, asosiy tushunchalari, mezonlari va boshqalar tashkil etadi. Ta‘lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslari mohiyati xususida so‘z yuritish uchun ―Ta‘lim texnologiyasi‖ tushunchasining tub ma‘nosini anglash talab etiladi. ―Texnologiya‖ yunoncha so‘z bo‘lib, ―techne‖ – mahorat, san‘at hamda ―logos‖- tushuncha, ta‘limot so‘zlarining birikmasidan hosil bo‘lgan. ―Ta‘lim texnologiyasi‖ tushunchasi esa lug‘aviy jihatdan ( inglizcha ― an educational technology‖) ta‘lim (o‘qitish) jarayonini yuksak mahorat, san‘at darajasida tashkil etish borasida ma‘lumotlar beruvchi fan (yoki ta‘limot) ma‘nosini anglatadi. Pedagogik texnologiya tushunchasi keng ko‘lamli, serqirra tushuncha bo‘lib,u ta‘lim-tarbiya amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o‘z o‘rniga ega. Ta‘lim –tarbiya faoliyatining mazmuni,maqsad va vazifalari davrlar o‘tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo‘nalishlari shu faoliyatidan 13
ko‘zda tutilgan maqsadlarni to‘liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga,ya‘ni texnologiyaga aylanib bormoqda.Shu asosda ta‘lim – tarbiya sohasida so‘nggi davrda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berish tegishli kasb ustalari tomonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyada esa ishlov beriladigan material o‘quvchi (ta‘lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari bo‘lib, ularga o‘qituvchi, tarbiyachi tomonidan ma‘lum maqsadlarga erishish yo‘lida har turli ta‘sirlar o‘tkaziladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda paydo bo‘lib, quyidagi rivojlanish bosqichlaridan o‘tib kelmoqda. Dastlabki bu tushuncha 1940-yillardan 50-yillar o‘rtasigacha ―ta‘limda texnologiya‖ deb qo‘llanib, o‘quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan. Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o‘rtalarida AQSHda qo‘llana boshlangan.Bunda ―pedagogik texnologiya‖ va ―ta‘lim texnologiyasi‖ ifodalari faqat texnika vositalari yordamida o‘qitishga nisbatan qo‘llangan edi. Oradan vaqt o‘tishi davomida shu ifodalarni qo‘llash darajasi kengayib borishi natijasida ularning ma‘nolari ham tegishlicha o‘zgarib bordi. Hozirga kelib esa pedagogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona ta‘rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va xulosalar asoslab berildi. 50-yillar o‘rtasidan 60-yillargacha ―ta‘lim texnologiyasi‖ ifodasi qo‘llanilib, bunda programmalashtirilgan ta‘limni nazarda tutilgan. 70-yillarda ―pedagogik texnologiya‖ ifodasi qo‘llanilib, u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o‘quv jarayonini bildirgan. 1979-yilda AQSHning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta‘rif berilgan edi: ―Pedagogik texnologiya bilimlarni o‘zlashtirishning hamma jihatlarini qamrab 14
oluvchi muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, ta‘minlash, muammoning yechini baholash va boshqarish uchun odamlar, g‘oyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish usullarini o‘z tarkibiga oladigan kompleks, integrativ jarayondan iborat…‖. 80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta‘limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan. [44] Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya bir jihatdan o‘quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning kengayib borishini ifodalab,uni ta‘limdagi, o‘qitishdagi texnologiya deb nomlash mumkin bo‘lsa, ikkinchidan, ta‘lim texnologiyasi yoki pedagogik texnologiya degan nom o‘quv jarayonining o‘zini qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin. Pedagogika oid adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texlonogiya tushunchasi ta‘lim amaliyoti va nazariyasi ilmidan mustahkam o‘rin egalladi, lekin uni pedagogikaning mukammal lug‘atlari (tezaurus)dagi o‘rni hali noma‘lumligicha qolib kelmoqda. Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo‘lgan: u texnik vositalar haqidagi ta‘limot deb, hamda o‘qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta‘riflari mavjud. V.P.Bespalko pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi sifatida belgilaydi.U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi, deb hisoblaydi.Bunda asosiy diqqat o‘quv –pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va o‘qitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi.Shu tariqa V.P.Bespalko o‘quv jarayonini loyihalash g‘oyasini ilgari suradi.Afsuski, hozirgi qadar pedagogik texnologiya va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yo‘q. Pedagogik texnologiya ta‘lim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bo‘lsa ham, uning maqomi noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilarning ishlarida fan va amaliyot oralig‘idan o‘rin egallamoqda.[42] 15 N.F.Talizina har bir pedagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin o‘quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan bo‘lishi shart deb hisoblaydi.U fan va amaliyot oralig‘ida tamoyillarni olg‘a suruvchi, metodlar ishlab chiquvchi, ularni izchil qo‘llash kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi.Ularsiz pedagogik jarayon texnologiya real o‘qitish jarayoni sifatida asoslanmay qoladi. Ayrim mualliflar o‘qitish texnologiyalariga fan va san‘at oralig‘idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog‘laydilar.[42] Shunday qilib, bir yondashuvda o‘qitish texnologiyalari o‘qitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi.Unda texnologiya o‘quv jarayonini texnikalashtirishni taqozo qiladi. Boshqa yondashuvda texnologiyaga ta‘lim amaliyotini yangi yoki zamonaviylashtirilgan bilimlar bilan ta‘minlashning usuli sifatida qarashga imkoniyat beradi.Bunda texnologiyaga ta‘limning ilmiy tamoyillari va amaliyotini tatbiq etish sifatida qaraladi. Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G‘arbiy Yevropada ta‘limni isloh qilinishi bilan bog‘liq ravishda kirib keldi.B.Blui, J.Koroll, P.Y.Galperin, V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I.Zankov texnologiyalari mashhur.O‘qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P.Bespalko, N.F.Talizina, L.M.Fridman, Y.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga
aynan ―pedagogik texnologiya‖ tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjudligini ko‘rib turibmiz. 16 So‘nggi o‘n besh yil davomida nutqimizda ―pedagogik texnologiya‖ , ―zamonaviy pedagogik texnologiya‖, ―o‘qitish texnologiyasi‖ kabi tushunchalar keng qo‘llanmoqda.Aksariyat pedagoglar ―ta‘lim texnologiyasi‖ hamda ―pedagogik texnologiya‖ tushunchalari mazmunan bir ma‘noni anglatishini ta‘kidlamoqdalar. Bizning nazarimizda bunday yondashuv u qadar to‘g‘ri emas, hamda bu borada yagona to‘xtamga kelish muhimdir. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, ta‘lim jarayonini texnologiyalashtirish g‘oyasi G‘arbiy Yevropa hamda AQSH da yaratilgan edi. Bizga ma‘lumki, G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va AQSHda ―Pedagogika‖ fani mavjud emas, shu bois ―pedagogik faoliyat‖, ―pedagogik tizim‖, shuningdek, ularga bog‘liq ravishda yuzaga keluvchi ―pedagogik texnologiya‖ tushunchasi ham iste‘molda yo‘q. Nomlari qayd etilgan mamlakatlarda shaxsga ilmiy bilimlarni berish jarayoni ―ta‘lim jarayoni‖ sifatida nomlanadi, shaxsga bilimlar berish, uning ma‘lumotini oshirish, ta‘lim samaradorligini ta‘minlashga xizmat qiluvchi fanlar majmui ―Metodika‖ deb yuritiladi.Metodika fanlarini o‘qitishda asosiy e‘tibor ta‘lim sifatini yaxshilab,uning samaradorligini ta‘minlashga qaratiladi. O‘zbekiston Respublikasi ( shu jumladan, MDH mamlakatlari) ta‘lim tizimi amaliyotida o‘qitilib kelinayotgan ―Pedagogika‖ fanining predmeti shaxsni shakllantirish, uning kamolotini ta‘minlashga yo‘naltirilgan ta‘limiy hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish jarayonining mazmunidan iboratdir. Ya‘ni, shaxsning yetuk kamoloti ikki muhim faoliyat –ta‘limiy va tarbiyaviy faoliyat
o‘qitish jarayoniga nisbatan topshiriqli yondashuv, L.V. Zankov, T.Y.Galperin, V.I.Davidovlar bosqichli o‘qitish, G.K.Selenko hamda boshqa mualliflar esa mazmunli umumlashma sifatida baholaydilar. P.Mitchelning nuqtai nazariga ko‘ra pedagogik texnologiya barcha jihatlariga ko‘ra o‘ziga xos va samarali natijalarni 17
qo‘lga kiritish imkonini beruvchi pedagogik tizimni tashkil etish bilan bog‘liq holda ta‘lim tizimi doirasida olib borilayotgan tadqiqot nazariyasi va amaliyotning muayyan tarmog‘idir. S.K.Islamgulova esa quyidagi qarashni ilgari suradi: texnologik loyihaga asoslangan ta‘lim jarayonini tashkil etish usuli bo‘lib, u avvaldan belgilangan muayyan qoida va talablarga javob beradi.Quyida ayrim tadqiqotchilarning ―pedagogik texnologiya‖ tushunchasiga bergan ta‘riflarini keltiraman. Rivojlangan mamlakatlar ta‘lim tizimida shaxs ijtimoiylashuvini ta‘minlovchi yetakchi omil sifatida ta‘lim jarayoni e‘tirof etilsa, biz shaxsning shakllanishida ta‘lim hamda tarbiya jarayoni birdek ahamiyatga ega ekanligiga urg‘u beradi. Aksariyat hollarda esa tarbiya jarayoni bu borada ustuvor bo‘lishi lozim, chunki o‘ziga axloqiy xislatlarni namoyon eta olgan shaxsgina ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida ular mazmunining ijobiy xususiyat kasb etishni ta‘minlaydi, axloqiy insongina ta‘lim (bilim)ni qadrlay oladi, zero, axloqning asosiy kategoriyalaridan biri ham bilimlilik sanaladi, degan g‘oya mavjud. ― Ta‘lim texnologiyasi‖ tushunchasi ― ta‘lim metodikasi‖ tushunchasiga nisbatan kengdir. Ta‘lim metodi –o‘quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bo‘lsa, ta‘lim metodikasi esa muayyan o‘quv predmetini o‘qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullari tizimini tavsiflaydi. Ta‘lim texnologiyasi –ta‘lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni, ya‘ni, avvaldan loyihalashtirilgan ta‘lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma –bosqich amalga oshirish,aniq maqsadga erishish yo‘lida muayyan metod, usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda ta‘lim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi. 18
O‘qituvchini samarali faoliyat ko‘rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan farqli o‘laroq, ta‘lim texnologiyasi o‘quvchilar faoliyatiga nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lib, u o‘quvchilarning shaxsiy hamda o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari uchun zarur shart –sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi – o‘quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta‘lim maqsadiga erishishni ta‘minlashdan iborat. ―Ta‘lim texnologiyasi‖ xususida yaratilgan adabiyotlarda ushbu tushunchaga berilgan ta‘riflarga asoslangan holda ushbu tushunchani quyidagicha sharhlangan : Pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir. Pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik tizimning pedagogik texnologiyaning asosi ekanligini e‘tirof etgan holda uning quyidagi unsurlaridan iboratdir deya ta‘kidlaydi: O‘ quvchi ; ta‘lim –tarbiyaning maqsadi; ta‘lim –tarbiya mazmuni; o‘quv jarayoni; o‘qituvchi yoki texnik vositalar; ta‘lim –tarbiyaning tashkiliy shakllari Xalq xo‘jaligining moddiy ishlab chiqarishga asoslangan sohalarida qo‘llanilayotgan texnologiyalar mohiyatini o‘rganish hamda muammo doirasida nashr etilgan risolalar mazmuni bilan tanishish ―pedagogik texnologiya‖ ta‘lim – tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni to‘g‘risidagi fan ekanligini e‘tirof etish imkonini berdi.Pedagogik texnologiyaning quyidagi tarkibiy unsurlari uning asosini belgilashga xizmat qiladi: 19
Ta‘lim mazmuni, Ta‘lim maqsadi shakl, metod, usul va texnikasi
Ta‘lim natijasi Yüklə 1,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||