Noorganik ionlar, ularning funksiyasi Reja

---

Noorganik ionlar, ularning funksiyasi 
 
Reja:
1.
Noorganik ionlar haqida.
2.
Mikro va makro elementlar.
3.
Zn ioni va uning birikmalari.
Xulosa 
Foydalangan adabiyotlar 

---

Ionlar (yun. ion — borayotgan, harakatlanayotgan) zaryadlangan zarralar atom 
yoki atomlar guruhi (molekulalar, radikallar va b.) elektron zaryadlangan zarra qabul 
qilganda yoki yoʻqotganda hosil boʻladi. "Ion" tushunchasi va terminini 1834 yilda 
ingliz olimi M. Faradey birinchi boʻlib tatbiq etgan. U ishqorlar, kislotalar, 
tuzlarning suvdagi eritmalari elektr oʻtkazuvchanligi ion harakatiga bogʻliq deb 
hisobladi. Eritmalarning manfiy qutb (katod)ga harakatlanadigan musbat zaryadli 
ion kationlar, musbat qutb (anod)ga harakatlanadigan zaryadli ion anionlar deyiladi. 
ion zaryadining kattaligi elektron zaryadiga karrali nisbatdadir: mas, atom 1, 2, 3, ... 
elektron yoʻqotganda yoki kabul qilganda shunga mos ravishda 1, 2, 3 va hakoza 
zaryadli ion hosil boʻladi. Elektrolit eritmasida ion erituvchi bilan oʻzaro taʼsir etishi 
tufayli barqaror boʻladi. ion mavjudligi sababli eritmalar elektr tokini oʻtkazadi . 
Atomdan elektron ajralib, kation hosil boʻlayotganda maʼlum miqdorda energiya 
sarflanadi va uni atomning ionlash potensiali deyiladi. Ionning xossalari ularning 
kattaligi va elektron qobigʻining tuzilishiga, za-ryadning ishorasi hamda miqdoriga 
bogʻliq. Ionlar organizmda moddalar almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. Ionlar 
atmosferada boʻladigan oʻzgarishlarda muhim rol oʻynaydi.
Ionitlar, ion almashtiruvchilar, ion almashtiruvchi sorbentlar — elektrolit 
eritmalarga taʼsir ettirilganda ion almashtira oladigan, tarkibida ionogen va (yoki) 
kompleks hosil qiladigan guruxlar tutgan polimer yoki anorganik moddalar. 
Koʻpchilik Ionlar — amorf yoki kristall holdagi, amalda erimaydigan qattiq 
moddalardir. Kimyoviy tabiatiga koʻra, ular organik, anorganik, mineralorganik, 
kelib chiqishiga koʻra, tabiiy va sunʼiy Ionlarga boʻlinadi. Organik Ionlarga ion 
almashtiruvchi smolalar, kimyoviy faollashtirilgan koʻmir, torf, sellyuloza, 
anorganik ionlarga alyumosilikatlar (seolitlar, permutitlar) va koʻp valentli 
metallarning gidroksidlari, fosfatlari, sianidlari misol boʻla oladi. ionlar elektrolitlar 
(tuzlar, kislo-talar va ishqorlar) eritmasidan musbat yoki manfiy ionlarni (kationlarni 
yoki anionlarni) yutib, ularning o’rniga shanday zaryadli boshqa ionlarni ekvivalent 
miqdorda 
chiqara 
oladi.

---

Almashinuvchi ionlar zaryadining ishorasiga karab, Ionlar kationitlar va anionitlarga 
bo’linadi. Kationitlarda faol kislota guruh (—SO3H, — SOON va b.) bor, ular 
vodorod ionlarini (yoki musbat zaryadlangan boshqa ionlarni) metall ionlarga 
almashtira oladi. Anionitlarda asos xossalari bor. Aksariyati — tarkibida faol asos 
guruhi (—NH2, —NH—, Ns) boʻlgan yuqori molekulali polimer ular gidroksil 
ionlarini (yoki manfiy zaryadlangan boshqa ionlarni) erigan tuz yoki kislota 
anionlariga almashtira oladi. ionni bir necha marta ishlatish mumkin. Ular suvni 
yumshatish, tabiiy suvlardan nodir metallar (oltin, uran, ittriy va b.) ni ajratib olishsa, 
oziq-ovqat, kimyo sanoatida turli moddalarni ajratish va tozalashda qoʻllaniladi. 
Analitik kimyoda, oʻta sof moddalar ichida, biologik faol moddalar, oqsillar, 
viruslar, DNK va RNK kabi moddalarni ajratishda, shuningdek, tibbiyotda (qonni 
zaharli 
moddalardan 
tozalashda) 
ishlatiladi.
Ionlanish — muhit elektr neytral zarralarining zaryadlangan zarralarga aylanishi, 
neytral zaryadli atomlar va molekulalardan musbat va manfiy ionlar hamda erkin 
elektronlarning vujudga kelishi; 1) gaz va suyuqliklarning Ionlanish ion — 
qoʻzgʻalmagan holatdagi neytral atom (molekula)ning ikki va undan ortiq 
zaryadlangan zarralarga ajralish jarayoni. Ularning ion uchun maʼlum ion energiyasi 
sarflanadi. Atom (molekula) dan bir elektronni ajratib, musbat ion hosil qilishga 
sarflangan energiya miqdor jihatdan ion potensialga teng . Zaryadlangan zarralar 
(elektron, ion) zarbi bilan atom va molekulalarni ionlash zarba ionlanish deyiladi. 
Zarba Ionlanish ehtimolligi, asosan, ionlanuvchi gaz (yoki suyuqlik) ga, ionlovchi 
zarralarning energiyasiga, tarkibiga, zichligiga bogʻliq. Bunday Ionlanish 
koʻpincha, mass-spektrometrlar va atomlar toʻqnashishini oʻrganishda ishlatiladigan 
asboblarda kuzatiladi. Moddalarda kuzatiladigan ion faqatgina tashqi ionlovchi 
zarralarning taʼsirlashuvi natijasida boʻlmasligi ham mumkin. Agar modda atom 
(molekula) larining issiqlik harakati energiyasi yetarli bo’lsa, ular o’zaro 
toʻqnashishlari natijasida bir-birini ionlantirishi mumkin. Bu termik ionlashtirish 
deyiladi. Termik ion intensivligi 103—104 K temperaturali moddalarda yuqori 
boʻladi. Moddalarning I. i fotonlar (yerugʻlik) taʼsirida yuz bersa, bu jarayon foto 
ionlanish deyiladi. Bunday Ionlanish harakteri pogʻonali boʻladi, yaʼni zarra bir 

---

yorugʻlik fotonni yutib, qoʻzgʻatilgan holatga oʻtadi, keyin esa yana keyingi foton 
bilan taʼsirlashishi tufayli ionlanishi mumkin. Foto ionlanish jarayoni koʻpgina 
hodisalarda muhim ahamiyatga ega, mas, atmosferaning yuqori qatlamlaridagi 
Ionlangan gaz yoki suyuqliklar elektr o’tkazuvchan boʻlib qoladi, ularning bunday 
xususiyatidan muhitning Ion darajasini oʻlchash, yaʼni neytral zarralarning 
zaryadlangan zarralar soniga nisbatini aniqlash mumkin; 2) elektrolitlarning I. 
ionlanish — erigan moddalarning erituvchi molekulalari bilan oʻzaro taʼsirlashuvi 
natijasida molekulalarining ionlarga boʻlinish jarayoni. 3) qattiq jismlarning 
Ionlanish — qattiq jism atomlarining ionlarga aylanish jarayoni. Bunda elektronlar 
kristalldagi valentlik zonasidan elektr o’tkazuvchanlik zonasiga oʻtadi. Qattiq 
jismdagi Ionlanish energiyasi Ixcham taqiklangan zona kengligi energiyasi Eg ga 
teng boʻladi . Qattiq jismlardan zaryadlangan zarralar oqimi oʻtganda yoki 
elektromagnit 
tebranishlar 
taʼsirida 
I. 
sodir 
boʻladi.
Noorganik moddalarning katta qismi oksidlar, kislotalar gidroksidlari, va tuzlarga 
bo’linadi. Noorganik moddalardagi organizmlar asosan suv va Na, K, Ca, M g, Cl 
va shunga o’xshash ba’zi organik ionlar. Shuning uchun noorganik moddalar suv va 
anorganik 
tuzlar 
hujayra 
tuzilmasining 
muhim 
tarkibiy 
qismidir.
Shuning uchun noorganik moddalar suv va erkin bilan qo’shiladi.
Inson 
hayotida 
ionlarning 
ahamiyati 
juda 
katta.
Ular hayot faoliyati fiziologik jarayonlarda juda katta ahamiyatga ega. Misol qilib 
keltiradigan bo’lsak marganes, mis, molibden va bor fotosintez jarayonining, 
borishiga, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga urug’larning yetilishiga muhim 
ahamiyatga ega. Ular yana tashqi muhitning zararli ta’sirlariga chidamlilikni 
oshiradi. Bir qator bakteriya va zamburuglarning kasalliklariga nisbatan n 
barqarorligini oshiradi.
RUH- organizmda karbonat angidirid hosil bo’lishida va oqsillarni o’zlashtirishda 
muhim ahamiyatga ega. Ruh yetishmasligi oqibatida g’alladoshlar , sabzavotlar, va 
makkajo’xori kasalliklarga tez chalinadi. Poyasining uchlari tez oqarib, o’simlik 
zaiflashadi, natijada hosildorlik keskin kamamayib ketadi. 

---

Sitrus mevalarda jiddiy kasalliklarni ya’ni barglari oqarib o’simlikni qurib qolishiga 
sabab bo’ladi. Shaftoli, o’rik va yong’oq daraxtlari uchun ham ruhning ahamiyati 
katta.
Ruh tabiatda galmey, aldama ruh va villemit minerallari holida uchraydi. Ruh oz 
miqdorda hayvon va o’simliklar organizmda ham bo’ladi. Ruh oz miqdorda hayvon 
va 
o’simliklar 
organizmda 
ham 
bo’ladi.
O’zbekistonda 
ruh 
konlari 
ham 
bor.
Ruh birikmalari ZnO – ruh oksidi nihoyatda barqaror birikma, u amfoter modda.
Ruhning xlorid kislota, nitrat kislota, sulfat kislota, va sirka kislota bilan hosil 
qilgam tuzlari suvda yaxshi eriydi. Ruhning sulfidi ZnS suvda erimaydigan oq 
modda, 
oq 
bo’yoq 
sifatida 
ishlatiladi.
Ruh sulfide bilan bariy sulfide aralashmasi oq bo’yoq belilla deb ataladigan 
bo’yoqdir.
Ruhda 
hamma 
elektronlar 
juflashgan 
bo’ladi.
Ruhning tabiatda 5 ta izotopi bor. Sun’iy yo’l bilan 10 ta radiaktiv izotop olingan.
Ruh olishning 2 ta usuli mavjud.
1.
Qaytarish usuli
2.
Elektroliz usuli
Bu usulda ruhning tabiiy birikmasi ZnO ga sulfat kislota ta’sir ettirib ZnSO4 olinadi. 
Keyin ruh sulfat elektroliz qilinib ruh olinadi. Ruh nam havoda oksidlanib, himoya 
parda bilan qoplanadi. 834 YILda ingliz olimi M.FARADEY birinchi bolib tatbiq 
etgan .U ishqorlar ,kislotalar, tuzlarning suvdagi eritmalari elektr otkazuvchanligi 
IONLAR harakatiga bogliq deb hisoblanadi. Eritmalarning manfiy qutb [katod]ga 
harakatlanadigan musbat zaryadli ionlar kationlar musbat qutb [anod]ga 
harakatlanadigan zaryadli IONLAR ANIONLAR deyiladi. 

---

Hujayra tarkibiga jonsiz tabiatda uchraydigan 70 ta kimyoviy element kiradi .Ular 
kopincha biogen elementlar deb ataladi. Tirik organzmlar tarkibiga kiruvchi 
kimyoviy 
elementlar 
makroelementlar[C,O,H,N,P,S,Na,Ca,Mg,Cl,Fe.]va 
mikroelementlar[Zn,Cu,J,F,Co,Mo,Cr,Mn,B]dir. 
Hujayra massasining 98 foizi vododrod ,kislorod,uglerod,va azot tashkil 
etadi.ULAR hujayra tarkibida uchraydi;kaliy,natriy,kalsiy,magniy,temir va xlor 
ham 
mavjud. 
Natriy.Na organizmda xususan hujayralarda otkauvchanlik funksiyasini boshqaradi 
.Nerv sistemasining faoliyati ham shu element orqali boshqariladi . 
Mg. Magniy osimliklar uchun juda muhim ,ularda kechadigan fotosintez jarayonini 
boshqaradi 
.Bu 
jarayonni 
tezlashishda 
muhim 
hisoblanadi 
. 
Fe.Temir qon tarkibini tashkil etadi .Gemoglabin tarkibidagi gem moddasi temir 
ionlaridan 
iborat. 
Calsiy.Ca suyak tarkibida uchrab unga mustahkamlik beradi .Metall kalsiy ,stronsiy 
va bariy birinchi marta 1808 yilda Devi tomonidan elektroliz yoli bilan olingan . 
Cl .Xlor oshqozon suyuqligi 0,3 -0,4 foiz HCL ning bolishi juda katta fiziologik 
axamiyatga ega .Inson hayvonlar organizmida NaCl ning borligi organzm 
hujayralarida 
suv 
balansini 
boshqaradi. 
J. Yod odatda brom uchraydigan joylarda boladi .YODNING tabiatda tarqalganligi 
katta ahamiyatga ega . Yod birikmalari organzmda yod yetishmay qolganda endemik 
buqoq 
vujudga 
keladi 
. 
Na, K, Cl, hujayra membranalari orqali turli xil moddalar otishini taminlaydi .Nerv 
hujayralarida hosil boladigan qozgalishlarni otishi ham shu elementlar yordamida 
amalga oshiriladi .Ca va P suyak toqimalarini hosil qilishda ularning 
mustahkamligini ta’minlashda ishtirok etadi.Bundan tashqari Ca qonning normal 
ivishini 
ta’minlovchi 
omildir. 
Ion 
bu 
zaryadlangan 
atom 
yoki 
molekula 
boʻlib, 
unda elektronlar soni protonlar soniga teng emas va shuning hisobiga 
ion 
zaryadlangan 
zarracha 
hisoblanadi. 
Ionlar (yunoncha: ion — borayotgan, harakatlanayotgan) — 
zaryadlangan zarralar
; 

---

atom yoki atomlar guruhi (molekulalar, radikallar va b.) elektron (yoki zaryatlangan 
zarracha) qabul qilganda yo yoʻqotganda hosil boʻladi. "I." tushunchasi va terminini 
1834-yilda ingliz olimi M.Faradey birinchi boʻlib tatbiq etgan. U ishqorlar, 
kislotalar, tuzlarning suvdagi eritmalari elektr oʻtkazuvchanligi I. harakatiga bogʻliq 
deb hisobladi. Eritmalarning manfiy qutb (katod)ga harakatlanadigan musbat 
zaryadli I. kationlar, musbat qutb (anod)ga harakatlanadigan zaryadli I. anionlar 
deyiladi. I. zaryadining kattaligi elektron zaryadiga karrali nisbatdadir: mas, atom 1, 
2, 3, ... elektron yoʻqotganda yoki qabul qilganda shunga mos ravishda 1, 2, 3 va h. 
k. zaryadli I. hosil boʻladi. Elektrolit eritmasida I. erituvchi bilan oʻzaro taʼsir etishi 
tufayli barqaror boʻladi. I. mavjudligi sababli eritmalar elektr tokini oʻtkazadi 
(qarang Elektrolitik dissotsiatsiya). Atomdan elektron ajralib, kation hosil 
boʻlayotganda maʼlum miqdorda energiya sarflanadi va uni atomning ionlash 
potensiali deyiladi. I. ning xossalari ularning kattaligi va elektron qobigʻining 
tuzilishiga, 
zaryadning 
ishorasi 
hamda 
miqdoriga 
bogʻliq. 
Ionli bogʻlanish kimyoviy bogʻlanishning bir turi boʻlib, u qarama-qarshi 
zaryadlangan 
ionlar 
yoki 
elektromanfiyligi 
keskin 
farq 
qiluvchi 
ikki atom oʻrtasidagi elektrostatik tortishishni oʻz ichiga oladi[1] va ionli 
birikmalarda yuzaga keladigan asosiy oʻzaro taʼsirdir. Kovalent bog'lanish va metall 
bog'lanish bilan birga bog'lanishning asosiy turlaridan biridir. Ionlar elektrostatik 
zaryadga ega bo'lgan atomlar (yoki atomlar guruhlari). Elektron olgan atomlar 
manfiy zaryadlangan ionlarni (anionlar deb ataladi) hosil qiladi. Elektronlarni 
yo'qotadigan atomlar musbat zaryadlangan ionlarni (kationlar deb ataladi) hosil 
qiladi. 
Elektronlarning 
bunday 
uzatilishi 
kovalentlikdan 
farqli 
ravishda elektrovalentlik deb nomlanadi. Eng oddiy holatda, 
kation metall atomi
, 
anion esa metall bo'lmagan atomdir, lekin bu ionlar yanada murakkab tabiatga ega 
bo'lishi 
mumkin, 
masalan, 
NH+ 
kabi 
molekulyar 
ionlar.NH 
NH 
yoki 
SO2− 
SO. Oddiyroq qilib aytganda, ion bog'lanish har ikkala atom uchun ham to'liq 
valentlik qobig'ini olish uchun elektronlarning metalldan metall bo'lmaganga o'tishi 
natijasida 
yuzaga 
keladi. 

---

Bir atom yoki molekula to'liq elektronni boshqasiga o'tkazadigan toza ionli 
bog'lanish mavjud bo'lmasligini tan olish muhimdir: barcha ionli birikmalar ma'lum 
darajada kovalent bog'lanish yoki elektron almashishga ega. Shunday qilib, "ionli 
bog'lanish" atamasi ion xarakteri kovalent xarakterdan katta bo'lsa, ya'ni ikki atom 
o'rtasida katta elektron manfiylik farqi mavjud bo'lgan bog'lanish beriladi, bu esa 
bog'lanishning qutbli (ionli) bo'lishiga olib keladi. elektronlar teng taqsimlangan 
kovalent bog'lanish. Qisman ion va qisman kovalent xarakterga ega bo'lgan 
bog'lanishlar 
qutbli 
kovalent 
bog'lanishlar 
deyiladi. 
Ion birikmalari erigan yoki eritma holatida elektr tokini o'tkazadi , odatda qattiq 
holatda emas. Ion birikmalari odatda yuqori erish nuqtasiga ega bo'lib, ular 
tarkibidagi ionlarning zaryadiga qarab. Zaryadlar qanchalik yuqori bo'lsa, 
birlashtiruvchi kuchlar shunchalik kuchli bo'ladi va erish nuqtasi shunchalik yuqori 
bo'ladi. Ular suvda ham eriydi ; birlashtiruvchi kuchlar qanchalik kuchli bo'lsa, 
eruvchanligi 
shunchalik 
past 
bo'ladi. 
Deyarli to'liq yoki deyarli bo'sh valent qobig'iga ega bo'lgan atomlar 
juda reaktiv bo'ladi. Kuchli elektronegativ bo'lgan atomlar (galogenlarda bo'lgani 
kabi) ko'pincha valentlik qobig'ida faqat bitta yoki ikkita bo'sh orbitalga ega va 
ko'pincha boshqa molekulalar bilan bog'lanadi yoki anionlarni hosil qilish uchun 
elektron oladi. Kuchsiz elektromanfiy atomlar (masalan, ishqoriy metallar) nisbatan 
kam valentlik elektronlariga ega boʻlib, ular kuchli elektronegativ boʻlgan atomlar 
bilan oson taqsimlanishi mumkin. Natijada, kuchsiz elektron manfiy atomlar 
elektron bulutini buzadi va kationlarni hosil qiladi. Ionlanish energiyasi past bo'lgan 
element atomlari (odatda metall) barqaror elektron konfiguratsiyasiga erishish 
uchun elektronlarning bir qismini berganida, ionli bog'lanish oksidlanish -qaytarilish 
reaksiyasidan kelib chiqishi mumkin. Bunda kationlar hosil bo'ladi. Elektron 
yaqinligi yuqori bo'lgan boshqa elementning atomi (odatda metall bo'lmagan) 
barqaror elektron konfiguratsiyasiga erishish uchun bir yoki bir nechta elektronni 
qabul qiladi va elektronlarni qabul qilgandan so'ng atom anionga aylanadi. Odatda, 
barqaror elektron konfiguratsiyasi s-gruppa va p-gruppadagi elementlar uchun 
olijanob gazlardan biri va d-gruppa va f-gruppa elementlari uchun alohida barqaror 

---

elektron konfiguratsiyalardir. Anionlar va kationlar orasidagi elektrostatik 
tortishish kristallografik panjarali qattiq jismning hosil bo'lishiga 
olib keladi
, unda 
ionlar o'zgaruvchan tarzda joylashadi. Bunday panjarada odatda diskret molekulyar 
birliklarni ajratib bo'lmaydi, shuning uchun hosil bo'lgan birikmalar molekulyar 
xarakterga ega emas. Biroq, ionlarning o'zi murakkab bo'lishi mumkin va atsetat 
anioni yoki ammoniy kationi kabi molekulyar ionlarni hosil qilishi mumkin. 
Litiy ftorid hosil qilish uchun litiy va ftor o'rtasidagi ionli bog'lanishning 
ifodalanishi. Litiy past ionlanish energiyasiga ega va o'zining yakka valentlik 
elektronini musbat elektron yaqinlikka ega bo'lgan va lityum atomi tomonidan 
berilgan elektronni qabul qiladigan ftor atomiga osongina beradi.