Nutqning fonetik bo’linishi. Bo’g’in va o’rg’strreplA

Aim.uz

Nutqning fonetik bo’linishi. Bo’g’in va o’rg’u


R E J A:

1. 
   Nutqning fonetik bo’linishi.
   
2. 
   Bo’g’in va uning turlari.
   
3. 
   Bo’g’inning ahamiyati.
   
4. 
   O’rg’u va uning turlari.
   
5. 
   O’rg’u olmaydigan qo’shimchalar.
   

TAYANCH TUSHUNCHALAR:

1. 
   Tovush.
   
2. 
   Bo’g’in.
   
3. 
   Takt.
   
4. 
   Fraza.
   
5. 
   Segmentasiya birliklar.
   
6. 
   Bo’g’in tiplari.
   
7. 
   Ochiq bo’g’in.
   
8. 
   YOpiq bo’g’in.
   
9. 
   O’rg’u.
   
10. 
    So’z o’rg’usi.
    
11. 
    Gap o’rg’usi.
    
12. 
    Dinamik o’rg’u.
    
13. 
    Bog’liq o’rg’u.
    
14. 
    Erkin o’rg’u.
    
15. 
    O’rg’u olmaydi gan qo’shimchalar.
    

Nutq ketma-ket kelgan tovushlarning yig’indisi yoki zanjirsimon ulanishidan iborat bo’lib, ma’lum fonetik birliklardan tashkil topadi. bu fonetik bo’linish hisoblanadi va tilshunoslikda segmentasiya (lotincha segment - bo’lak) deb ham yuritiladi. Har bir bo’lak segment hisoblanadi. fonetik birliklar dastlab ikki guruhga segment va supersegment birliklarga bo’linadi.

Segment birliklar – so’z yoki morfema tarkibida gorizontal chiziq bo’ylab birin-ketin keladigan birliklardir. Ularga nutq tovushi, bo’g’in, fonetik so’z, takt va fraza kiradi.
Supersegment birliklar – o’rg’u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar bo’lib, ular so’zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo’ladi va ular bilan birga qo’llanuvchi ustama hodisalar hisoblanadi.
Nutqning boshqa bo’laklarga bo’linmaydigan eng kichik birligiga tovush deyiladi. Tovushlardan bo’g’in tashkil topadi.
Bir havo zarb bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisi bo’g’in deyiladi. Ular so’zni hosil qiladi. Nutq tovushlarining muayyan ketma-ketlikdagi ifoda plani fonetik so’z hisoblanadi.
Ikki kichik pauza orasiga joylashgan va yagona o’rg’u bilan aytiladigan bir yoki bir nechta bo’g’inning yig’indisi takt deyiladi. Havo bulut edi. Bu gap 2 ta taktdan iborat. Birinchisi – havo, ikkinchi bulut edi. Takt gapdagi o’rg’uli so’zga bog’liq bo’ladi. Gapimizdagi uchinchi so’z o’rg’u olmagani uchun 2 ta takt ajratilyapti.
Har ikki tomondan chuqur pauza bilan ajratiladigan fonetik birlikka fraza (jumla) deyiladi. Fraza gapga to’g’ri kelmaydi. Gap – sintakti birlik. Fraza fonetik birlik hisoblanadi. Biz ona – Vatanimizni ko’z qorachig’imizdek asraymiz. Bu sintaktik jihatdan bitta gapdan, fonetik jihatdan 2 ta frazadan tashkil topgan.
Ma’lumki, unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi. So’zda nechta unli bo’lsa, bo’g’in miqdori ham shuncha bo’ladi. Ol – ma (2 ta unli 2 bo’g’in), ma’naviyat (4 ta unli 4 bo’g’in).
Bo’g’in tuzilishi jihatidan quyidagi tiplarga ajratiladi:
1. Bir unlidan iborat: o-ta, o-na, a-ka.
2. Bir unli va bir undoshdan iborat:
a) unli + undosh – ot, ish, ol.
b) undosh + unli – lo-la, do-na, to-za.
3. Bir unli va ikki undoshdan iborat:
a) undosh + unli + undosh: kuch, qosh, mak-tab.
b) unli + ikki undosh: aql, ilm, erk.
v) ikki undosh + unli: fra-za, sta-kan.
4. Bir unli va uch undoshdan iborat:
a) undosh + unli + ikki undosh: baxt, qirq, dard.
b) ikki undosh + unli + undosh: stol, trak-tor, xlor.
5. Bir unli va 4 undoshdan iborat.
a) ikki undosh + unli + ikki undosh: sport, shrift.
b) undosh + unli + uch undosh: punkt, tekst.
v) uch undosh + unli + undosh: skver, shtraf, skrip-ka.
Bug’inning CCV, CCVC, CCVCC, CVCCC, CCCVC kabi tiplari asosan rus tilidan o’zlashgan so’zlarda uchraydi. Turkiy tilga xos sof o’zbekcha so’zlarda bir tovushdan 4 tovushgacha bo’lgan bo’g’in tiplari mavjud. Bo’g’in unli yoki undosh fonema bilan tugashiga ko’ra 2 xil bo’ladi:
unli bilan tugasa ochiq bo’g’in: bo-la, lo-la
undosh bilan tugasa yopiq bo’g’in: maktab, dehqon.
Tilda bo’g’inning amaliy ahamiyati katta.

1. 
   Satrga sig’may qolgan so’zni ikkinchi satrga ko’chirish bo’g’in asosida amalga oshiriladi.
   
2. 
   SHe’riyatning barmoq vazni bo’g’inlar sonining teng bo’lishiga asoslanadi.
   
3. 
   Bog’cha bolalari va boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’qish, yozishga o’rgatishda ham bo’g’in asosida ish olib boriladi.
   
4. 
   Bo’g’in fonetik so’zning shakllanishida qurilish materiali bo’lib xizmat qiladi.
   

Bo’g’in fonologiyada sillabema deb yuritiladi.
So’z tarkibidagi bo’g’inlardan birining yoki gaplardagi ayrim bo’laklarning boshqalariga nisbatan kuchliroq ohang bilan aytilishi o’rg’u deyiladi. O’rg’u fonologiyada aksentema deb yuritiladi.
Tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo’lishiga ko’ra o’rg’u quyidagi turlarga ajratiladi:

1. 
   So’z o’rg’usi.
   
2. 
   Gap o’rg’usi.
   

So’z o’rg’usi yuqorida ta’kidlanganidek, so’zning biror bo’g’iniga tushadi va uning quyidagi turlari bor:
1) fonetik tabiatiga ko’ra:
a) dinamik (zarb) o’rg’u – so’z tarkibidagi bo’g’inlardan birining, ayniqsa, unli tovushning kuchli zarb bilan talaffuz qilishga asoslanadi. O’zbek tili o’rg’usi dinamik o’rg’u hisoblanadi. ya’ni so’z tarkibidagi o’rg’uli bo’g’in zarb bilan aytiladi.
b) kvantativ o’rg’u – o’rg’uli bo’g’indagi unlining cho’ziq talaffuz qilinishi bilan xarakterlanadi.
v) tonik (musiqiy) o’rg’u. Bunday o’rg’u tovush tonining ko’tarilish va tushish ohangiga bog’liq bo’ladi. xitoy, yapon, serb tillarida musiqiy o’rg’u ishlatiladi.
2) tushish o’rniga ko’ra: bog’langan va erkin o’rg’u. Bog’langan o’rg’u doim so’zning biror bo’g’iniga tushadi. Masalan, turkiy tillarda – oxirgi bo’g’inga, venger va chex tillarida – birinchi bo’g’inga tushadi.
Erkin o’rg’u – so’zdagi turli bo’g’inlarga tushadi, rus tili o’rg’usi bunga misol bo’ladi. erkin o’rg’uli tillarda o’rg’uning o’rni so’z ma’nolarini farqlash funksiyasini ham bajaradi: zamők (qulf) va zámok (qal’a, saroy). O’zbek tili bog’langan o’rg’uga ega bo’lsada, ba’zan shunday holatlar uchraydi: 1) o’z so’z va o’zlashma omonim bo’lsa, atlás – átlas; 2) sifatlar ravishga ko’chganda: yangi (uy) – yangi (kelib-ketdi). Erkin o’rg’uga xos yana bir xususiyat shuki, u so’zga qo’shimcha qo’shilganda ham, aksariyat, boshqa joyga ko’chmaydi: narodы-narodov, narodami …
Tilimizdagi bir qator qo’shimchalar o’rg’u olmaydi:

1. 
   fe’lning bo’lishsiz shakli – ma.
   
2. 
   dona son yasovchi –ta, chama son yashovchi – tacha qo’shimchalari.
   
3. 
   ravish yasovchi: -day, -dek, cha.
   
4. 
   shaxs-son qo’shimchalari: -man, -san, -miz, -siz – o’qiyman.
   
5. 
   affiks yuklamalar: -mi, -chi, -u (-yu), -da, a, -ya, -ku, -oq, - yoq, -gina, -kina, -qina.
   

SHuningdek, kelib chiqishi jihatidan arab va tojik tiliga xos bo’lgan quyidagi so’zlarda ham o’rg’u oxirgi bo’g’inga tushmaydi.
a) ravishlar: doim, hozir, yangi.
b) yordamchi so’zlar: albatta, chunki, ammo, hatto, lekin, ba’zi, ba’zan.
v) olmoshlar: hamma, barcha, qancha, qanday, allkim, allanima, allaqancha, kimdir, qachondir, har kim, har qachon, har qaysi, hech nima, hech qanday, hech qaysi.
Gap o’rg’usi logik o’rg’u deb ham yuritiladi. Logik o’rg’uning qaysi so’zga tushishi so’zlovchining maqsadi va niyatiga bog’liq bo’ladi. so’zlovchi uchun muhim bo’lgan so’zning ma’nosini kuchaytirish uchun u alohida ohang bilan aytiladi.
1 sentyabr – Mustaqillik bayrami.
1 sentyabr – Mustaqillik bayrami.
1 sentyabr – Mustaqillik bayrami.
Umuman olganda, nutqining ifodaliligi va tushunarligini ta’minlashda o’rg’uning o’rni beqiyos.