O’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligi

Mavzu: O’simliklarning chidamliligiga o’sish va rivojlanishning (tuproqning holati, agrotexnik holatlari, oziqlanish sharoiti) ta’siri
Reja:

1. 
   O’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligi.
   
2. 
   O’simliklarning chidamliligini oshiruvchi omillar.
   

Suvning yetishmasligi o’simliklarga eng ko’p zararli ta‘sir etadi.
Suv yetishmasligi – qurg'oqchilik dastavval o’simliklarning suv
almashinuv jarayonlariga salbiy ta‘sir etadi va o’simlikning boshqa
fiziologik jarayonlarida (fotosintez, nafas olish, ildiz orqali mineral
elementlarning o’zlashtirilishi, o’simliklar tanasida moddalar transporti
va boshqalar) ham namoyon bo’ladi. Natijada, o’simliklarning o’sishi va
rivojlanishi sekinlashadi yoki to’xtab qoladi.
Qurg’oqchilik uch xil, ya‘ni tuproq qurg’oqchili, atmosfera
qurg’oqchiligi va fiziologik qurg’oqchiliklar bo’ladi.
Tuproq qurg’oqchiligi - asosan yozning o’rtalari va oxirida
kuzatiladi. Bu vaqtlarda havoning issiq va quruq kelishi natijasida
tuproqdagi suv yer yuzasidan va o’simliklardan tez bug'lanib,
tuproqning qurib qolishi kuzatiladi. Natijada tuproq qurg'oqchiligi
boshlanadi.
Atmosfera qurg'qchiligi - haroratning juda yuqori bo'lib, havoning
nisbiy namligi kam (10-20%) bo'lishi bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda
o'simlikda transpirasiya jarayoni juda jadal bo'ladi. Natijada o'simlikka
suvning kelish tezligi bilan undan suvning bug'lanib chiqishi o'rtasidagi
moslanish buziladi va o'simlik so'liy boshlaydi. Issiq va quruq shamol
(garmsel) esganda vujudga keladigan atmosfera qurg'qchiligi o'simliklar
uchun yanada xafliroq. Garmsel vaqtida, tuproqda suvning bo'lishiga
qaramay, o'simlikning yer ustki organlaridagi suv ko'plab sarflanib,
qurg'oqchilikka chidamsiz o'simliklar nobud bo'ladi.
Fiziologik qurg'oqchilik - tuproqda o'simliklarni ta‘minlash uchun
yetarli miqdorda suv bo'lsa ham uni ayrim sabablarga ko'ra
o'simliklarning o'zlashtiraolmasligi bilan xarakterlanadi. Bularga
tuproqda tuzlarning to'planishi (sho'r tuproqlar) tuproq haroratining
juda past bo'lishi, kuchli nordon reaksiyaga ega bo'lgan tuproqlar (ph 3-
5) va boshqalarni ko'rsatish mumkin. Bunday tuproqlarda ko'pchilik
qishloq xo'jalik ekinlarining o'saolmasliklarining sabablaridan biri suvni
o'zlashtiraolmaganligida.
Quruq tuproqda o'simliklarning suv bilan ta‘minlanish jarayoni
buziladi. Natijada o'simlikda uzoq vaqtgacha suv tanqisligi va so'lish
holati davom etadi. Suv balansining uzoq vaqtgacha buzilib qolishi
o'simlikda fiziologik jarayonlarning o'zgarishiga ham sabab bo'ladi.
Suvsizlik natijasida protoplazmaning kolloid va kimyoviy xususiyatlari
zararlanadi. Oqsillar sintezi keskin pasayadi. Chunki informasion RNK
iplarini uzuvchi adenozintrifosfataza faollashadi, polisomalar parchalana
boshlaydi.
O'simliklarning qurg'oqchilikka chidamlilik darajasi, ularga
yashash muhitining ta‘siri natijasida, evolyusiya davomida yaratilgan.
Qurg'oqchilikda yashovchi - qurg'oqchilikka chidamli o'simliklarning
morfologik, anatomik tuzilishi va fiziologik - biokimyoviy xususiyatlari
suv bilan yaxshi ta‘minlangan o'simliklardan keskin farq qiladi.
Suvi kam sharoitda hayot kechiruvchi va qurg'oqchilikka chidamli
o'simliklar kserofitlar deyilib, ularning suv bilan ta‘minlangan sharoitda
yashovchi o'simliklardan farq qiluvchi belgilariga kserofitlik belgilari
deyiladi. Kserofitlarning barglari juda kichik bo'lib, ayrimlarida tikan
(kaktuslar, yantoq) va tangachalarga aylangan. Ularning barg kutikulasi
yaxshi rivojlangan - qalin, og'izchalari barg to'qimasida chuqur
joylashgan. Kserofitlarning muhim belgilaridan biri suv bug'latuvchi
sathlarning kichikligidir.
Suv taqchilligining zararli ta‘siri hamma o'simliklarda bir xil emas.
Bunga chidamlilik o'simlik turlariga bog'liq. Masalan, yorug'liksevar
o'simliklar
(kungaboqar, kartoshka va boshqalar) tanasidagi suvning 25-30% ni
yo'qotganda ham ularda so'lishning tashqi belgilari yaxshi sezilmaydi.
Soyaga chidamli o'simliklar suvlarini 13-15% yo'qotishi bilan so'lib
qoladilar. Botqoqlikda yashovchi o'simliklar eng chidamsiz bo'lib, suv
taqchilligi 7% bo'lganda qurib qoladi.
O'simliklarning qurg'oqchilikka chidamlilik darajasi, ularga
yashash muhitining ta‘siri natijasida, evolyusiya davomida yaratilgan.
Qurg'oqchilikda yashovchi - qurg'oqchilikka chidamli o'simliklarning
morfologik, anatomik tuzilishi va fiziologik - biokimyoviy xususiyatlari
suv bilan yaxshi ta‘minlangan o'simliklardan keskin farq qiladi.
Kserofitlarning barglari juda kichik bo'lib, ayrimlarida tikan (kaktuslar,
yantoq) va tangachalarga aylangan.Ularning barg kutikulasi yaxshi
rivojlangan - qalin,og'izchalari barg to'qimasida chuqur joylashgan.
Kserofitlarning muhim belgilaridan biri suv bug'latuvchi sathlarning
kichikligidir.
Madaniy o'simliklarning qurg'oqchilikka bo'lgan chidamliligini
oshirish dolzarb muammo bo'lib, bu sohada ayrim ishlamalar mavjud.
O'simliklarning qurg'oqchilikka chidamliligi tashqi sharoit ta‘sirida
o'zgaradi. I.I. Tumanovning izlanishlari ko'rsatishicha o'simliklarga
qurg'oqchilik bilan ta‘sir etish usuli bilan ularning chidamliligini
oshirish mumkin. Tumanov tekshirishlari bir marta suvsizlangan
o'simlik shundan keyingi suvsizlanishga ancha chidamli bo'lib,
ikkinchi marta suvsizlanish va so'lish ularga ancha kuchsiz ta‘sir
qilganligini ko'rsatadi. P.A. Genkel chiniqtirishni urug'ning unayotgan
paytida o'tkazishni tavsiya etdi. Bu usul bo'yicha urug' endigina
unayotgan vaqtda bir martadan uch martagacha quritiladi. Uning
ma‘lumotlariga ko'ra bunday ekishdan oldin chiniqtirish qurg'oqchilik
vaqtlarida bug'doy hosilini sezilarli darajada oshiradi. P.A.Genkelning
tushuntrishi bo'yicha organizm rivojlanishining dastlabki vaqtlarida
kuchliroq chiniqadi.
O'simliklarning qurg'oqchilikka bo'lgan chidamliligini oshirishda
o'g'itlarni qo'llash ham ma‘lum ahamiyatga ega. Keyingi yillarda olib
borilgan izlanishlar kaliy, fosfor, qisman azot va ayrim mikroelementlar
(bor, rux, mis, alyuminiy va boshqalar) ta‘siridan o'simliklarning
qurg'oqchilikka chidamliligi ancha oshganligi ko'rsatilgan. Ammo azot
ko'proq qo'llanilganda,aksincha chidamlilik pasaygani ta‘kidlanadi.
Qurg'oqchilik ta‘siriga nisbatan chidamli navlarni tanlash va
ulardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Bunday navlar
fermentlarning sintetik qobiliyati yuqori, bog'langan suv miqdori ko'p,
hujayra shirasining konsentrasiyasi nisbatan yuqori, mustahkam
pigmentlar tizimi, suvni saqlash qobiliyati kuchli va organik moddalarni
to'plash qobiliyati yuqoriligi bilan farq qiladi. Bu ko'rsatgichlar
qurg'oqchilikka chidamlilikning fiziologik va biokimyoviy tabiatini
xarakterlaydi.