O'zbekiston Respublikasi Oliy Ta'lim, Fan Va Innovatsiyalar Vazirligi

O'zbekiston Respublikasi Oliy Ta'lim,
Fan Va Innovatsiyalar Vazirligi
Toshkent Kimyo Texnologiya Instituti
Shahrisabz Filiali
Texnologik jarayonlarni ishlab chiqarish
va avtomatlashtirishni boshqarish
yo'nalishi
4.22 guruh talabasi Zokirova Zulfiyaning
Boshqarish tizimlarini elementlari va qurilmalari
Fanidan
MUSTAQIL ISHI
Bajardi: Zokirova Zulfiya
Tekshirdi: Yusupov Xurshid
Mustaqil ish.
Raqamli o’lchash sxemalari.
Reja:

1. 
   Raqamli o’lchash sxemalari haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Raqamli o’lchash sxemalari komponentlari.
   
3. 
   Raqamli o’lchash sxemalari turlari.
   

Fan texnikaning rivoji (taraqqiyoti), xalq xo’jaligining barcha sohalaridagi taraqqiyot hamma vaqt o’lchashlar bilan chambarchas bog’liq bo’lib kelgan.

Elektr o’lchash usullari va asboblari fan sifatida o’lchash usullari, o’lchash vositalari va ular yordamida har xil kattaliklarni o’lchash, o’lchash xatoliklari hamda ularga bog’liq va tegishli bo’lgan masalalarni o’z doirasiga oladi.
Inson aqil – idroki, zakovati bilan o’rganayotgan, shakillantirayotgan hamda rivojlantirgan qaysi fanni, uning yo’nalishini olmaylik albatta o’lchashlarga ularning usullariga, o’zaro bog’lanishlariga duch kelamiz. Bu o’lchash usullari va vositalari yordamida har xil kattaliklarni o’lchash va ularga bog’liq masalalarni mukammal o’rganish orqaligina amalga oshiriladi. Shu sababli, hozirgi qaysi bir fan, ilmiy yo’nalishi, u xoh tabiiy, xoh ijtimoiy bo’lmasin, albatta u yoki bu darajada o’lchash bilan bog’liq. To’la ishonch bilan aytish mumkinki, o’lchash inson ongli hayotining asosini tashkil etadi.
Faylasuflarning tahminicha fizikaviy xossalar, jarayonlarni tekshirish, o’rganishda eng asosiy yo’l (metod) o’lchashlar hisoblanadi.
Texnika sohasida ayniqsa metrologiyada, o’lchashlarning ahamiyati texnologik jarayonlarni boshqarish, mahsulotning yuqori sifatliligini ta’minlash, nazorat qilish bo’yicha informatsiya hosil qilinishi bilan belgilanadi.
Xalq xo’jaligida, ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan murakkab tizimlarning yaratilishi hamda ilgaridan qo’llanib kelinayotgan kam quvvatli, inertliy asbob sekin – asta juda tezkor, yuqori metrologik ko’rsatkichlarga ega bo’lgan asboblar bilan almashtirilmoqdaki, bu o’lchash amalini bajarilayotgan shaxslarning faoliyatini va tabiiyki ularga qo’yiladigan talablarni ham o’zgartirmoqda.
Raqamli o'lchash sxemalari (yoki digital o'lchash sxemalari) ma'lumotlar va o'lchovlar raqamlari (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) va matematik amallarni (qo'shish, ayirish, ko'paytirish, bo'lish) qanday amal qilishini ko'rsatish maqsadida ishlatiladi. Raqamli o'lchash sxemalari matematik va elektronika sohasida amaliyotda keng qo'llaniladi.
Raqamli o'lchash sxemalari komponentlari, raqamli elektronika va digital loyihalarni amalga oshirish uchun ishlatiladigan elektronik qurilmalar va uzviyatlar to'plamini ifodalaydi. Quyidagi komponentlar raqamli o'lchash sxemalari uchun keng qo'llaniladi:
Transistorlar: Transistorlar, elektronik sxemalarda amallarni bajarish va ma'lumotlarni o'qib-yozish uchun asosiy komponentlardan biridir. Transistorlar o'nlik sistema (0, 1) asosida amalga oshiriladi. Biroq, ulardan foydalanib o'lchash uchun lozim bo'lgan translyatsiya (tercüme) ishlarini bajarish mumkin.

Qatlamalar (Flip-Flops): Qatlamalar, ma'lumotlarni saqlash va tarqatish uchun foydalaniladigan komponentlar. Bu komponentlar sxemalarda bo'lgan ma'lumotni o'zida saqlab turadi va kerak bo'lgan vaqtda o'stirish uchun ishlatiladi.

Boshqaruv chiplari (Microcontrollers): Boshqaruv chiplari, sxemalarni boshqarish, ma'lumotlarni o'qib yozish, yoki qo'llab-quvvatlash uchun ishlatiladi. Ular sxemalarni o'zgarishlarini bajarish, boshqarish va monitoring qilish imkoniyatini beradi.



Ko'paytirish va bo'lish sxemalari (Multiplexers va Demultiplexers): Ko'paytirish sxemalari bir nechta kiritishni bir saqlash komponentiga yig'ish uchun ishlatiladi. Demultiplexers esa kiritishni alohida komponentlarga ajratib beryapti.






Binar kodeklar va kiklo (Binary Decoders and Counters): Binar kodeklar, boshqa sxemalarni boshqarish va yordam bermoqda, va ular raqamlarni boshqarish va amalga oshirish jarayonida ishlatiladi. Kiklo va san'at ko'paytirish sxemalari ham raqamlarni tartiblash va qayta hisoblash uchun foydalaniladi.

Qabul qiluvchilar va yuboruvchilar (Receivers and Transmitters): Bu komponentlar elektronik sxemalarda ma'lumotlarni qabul qilish va yuborish uchun foydalaniladi. Ular ma'lumotlar kiritishni va chiqarishni amalga oshirish uchun kerakli bo'lgan bir-biriga mos keluvchi interfeyslar bilan ishlaydi.




To'plam tartiblash va tashqarida ishlov berish (Multiplying and Processing Units): Raqamli o'lchash sxemalari tizimlarida ma'lumotlar o'lchash va tarqatishning amalga oshirilishi uchun kerakli bo'lgan to'plam tartiblash va tashqarida ishlov berish komponentlari ishlatiladi.


Kichik varq katta toifali transistorlar: Bunday komponentlar, transistorlarning o'lchashni osonlashtirish uchun yoki kuchli amallarni bajarish uchun foydalaniladi.


Algoritmni bajarish komponentlari: Raqamli o'lchash sxemalari asosan ma'lumotlar va operatsiyalarni o'lchash uchun ishlatiladi, shuningdek, boshqa algoritmni bajarish komponentlaridan foydalanish mumkin.


Raqamli o'lchash sxemalari komponentlari, elektronik qurilmalarni ishlab chiqish, kompyuterlar, texnologiyalar, avtomatlashtirish, va axborotlar olishda foydalaniladi. Bu komponentlar elektronik texnikada rivojlanish va ilmiy tadqiqotlarda juda muhim ahamiyatga ega.


Raqamli o'lchash sxemalari, ma'lumotlarni raqamlar (0 va 1) orqali ifodalash va matematik amallarni amalga oshirish maqsadida ishlatiladigan elektronik sxemalardir. Raqamli o'lchash sxemalari quyidagi turlarga bo'linadi:


1.O'lchash (Addition) sxemalari: O'lchash sxemalari ikki yoki undan ko'p raqamni qo'shish amalini bajarish uchun ishlatiladi. Bu sxemalar raqamni to'g'ri sonlarda qo'shishni yopib, o'lchash natijasini olish uchun kerak bo'lgan komponentlarni ishlatadi.


2.Ayirish (Subtraction) sxemalari: Ayirish sxemalari ikki sonning farqini hisoblash va natijani olish uchun foydalaniladi. Ular raqamlarni ayirish amalini o'tkazishda kerak bo'lgan komponentlarni o'z ichiga oladi.


3.Ko'paytirish (Multiplication) sxemalari: Ko'paytirish sxemalari ikki yoki undan ko'p sonni ko'paytirish amalini bajarish uchun ishlatiladi. Bu sxemalar raqamlarni o'zaro ko'paytirishning matematik metodlarini asosida ishlaydi.


4.Bo'lish (Division) sxemalari: Bo'lish sxemalari raqamni boshqa son bilan bo'lishni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Ular o'zaro ularga berilgan boshqa sonni qo'llab-quvvatlash uchun lozim bo'lgan komponentlarni o'z ichiga oladi.


5.Qatnashgan raqamlar sxemalari (Binary Coded Decimal, BCD): BCD sxemalari, o'lchash uchun qo'llaniladigan raqamlarni ikkilik sistema asosida ifodalaydi. Ular raqamlarni to'g'ri sonlarda ifodalaydi va shu tufayli o'lchash va ayirish amallarini o'rganishda yordam beradi.


6.Qo'shimcha (Extra) sxemalari: Raqamli o'lchash sxemalari boshqa sxemalarga qo'shimcha ma'lumotlar va funksiyalarni qo'shish uchun ishlatiladi. Ular sxemaning o'lchamini kengaytirish va qo'shimcha amallarni bajarishda foydalaniladi.


7.To'plam tartiblash sxemalari (Arithmetic Logic Unit, ALU): ALU, matematik va mantik amallarni bajarish uchun ishlatiladi. U kompyuterlarning ichki qismi bo'lib, ko'p raqamlar bilan ishlaydi va ayrim operatsiyalarni bajaradi.


8.Qabul qiluvchilar va yuboruvchilar (Receivers and Transmitters): Bu sxemalarni qabul qilish uchun ishlatiladi, masofaviy tarqatish va olish uchun foydalaniladi.


Raqamli o'lchash sxemalari elektronika sohasida amaliyotda, avtomatlashtirishda, kompyuterlarni boshqarishda va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi. Har bir turdagi sxema o'ziga xosliklarga ega va ma'lum bir amalni amalga oshirish uchun mos komponentlardan foydalanadi. Raqamli o'lchash sxemalari, raqamlarni o'zaro ifodalash va o'lchashda muhim ahamiyatga ega bo'lib, elektronika sohasidagi soha rivojlanishini muhim darajada ta'minlaydi.


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   A.A. Tulyaganov, S.S. Parsiev, V.A. Tulyaganova, U.M. Abdullayev. Elektr zanjirlar nazariyasi. (o‘quv qo‘llanma). T.: Aloqachi, 2018, 144 bet.
   
2. 
   Thomas F. Schubert, Jr., Ernest M. Kim. Fundamentals of Electronics Book 1: Electronic Devices and Circuit Applications, 2014,
   
3. 
   В.Т. Еременко, А.А. Рабочий, А.П. Фисун, И.И. Невров, А.В. Тютякин, А.Е. Георгиевский. Oсновы электротехники и электроники. Учебник. Орел, 2012 T
   
4. 
   Thomas L. Floyd, David L. Buchla. Electronics Fundamentals Circuits, Devices and Applications Eighth Edition, 2014
   
5. 
   John Bird. Electrical Circuit Theory and Technology, Fifth edition, Simultaneously published in the USA and Canada, 2014 В.А. М