O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti



Yüklə 389,64 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/2
tarix18.01.2020
ölçüsü389,64 Kb.
#30222
  1   2
sharq mutafakkirlari barkamol inson tarbiyasi haqida


 



O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI  



OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI  

 

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI  

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

  

 

 

PEDAGOGIKA FAKULTETI 

 

BOSHLANG’ICH TA’LIM VA TARBIYAVIY ISH YO’NALISHI 

 

PEDAGOGIKA KAFEDRASI  

 

«UMUMIY PEDAGOGIKA NAZARIYaSI VA AMALIYoTI» FANIDAN 

 

«ShARQ MUTAFAKKIRLARI BARKAMOL INSON TARBIYaSI 

HAQIDA»  

MAVZUSIDAGI 

 

 

 

Bajaruvchi: 1-bosqich talabasi M.Nomozova    

Ilmiy rahbar: Sh.O’roqov  

 

Kurs ishi pedagogika kafedrasida bajarildi.  



 

 

Kafedra mudiri:   

 

dots. A.Abdumannotov 

 

 



Kurs  ishi  kafedraning  2013-yil  ___  maydagi  majlisida  himoya  qilindi  va 

______ foizga baholandi.  

 

 

Komissiya raisi: 

 

A’zolari: 



 

SAMARQAND – 2013 

 



 



MUNDARIJA: 

KIRISH……………………………………………………………………3 

ASOSIY QISM  

1. Sharq uyg’onish davrida ta’lim-tarbiya ……………………………6 

2. XIV-XVI asrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikr taraqqiyoti..…10 

3. Abu Nasr Forobiyning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari …………...14 

4. Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari ………..………….18 

Xulosa ………………………………………………………………….25 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………27 

 


 



KIRISH 



 

Mavzuning  dolzarbligi.  Respublikamiz  mustaqillikka  erishgandan  so’ng 

barcha  sohalarda  tub  islohotlar  amalga  oshirildi,  shuningdek,  ma’naviy-madaniy 

merosimiz, milliy qadriyatlarimiz tiklanishiga alohida e’tibor qaratildi.  

Prezident  I.A.Karimov  tashabbusi  bilan  ishlab  chiqilgan  va  Oliy  Majlis 

sessiyasida  qabul  qilingan  «Ta’lim  to’g’risidagi»Qonun,  «Kadrlar  tayyorlash 

milliy  dasturi»  va  shu  kabi  me’yoriy  hujjatlarda  yoshlarga  bilim  va  tarbiya 

berishda,  ularni  etuk  mutaxassislar  qilib  shakllantirishda  milliy-madaniy  merosga 

tayanish izchilligi o’z aksini topgan. 

Qaysi  bir  bilim  sohasini  olib  qaramaylik,  uning  taraqqiyoti  ko’p  jihatdan 

o’tmish  tajribasiga  mustahkam  bog’liq  bo’lganligining  guvohi  bo’lamiz.  Bu 

ayniqsa,  pedagogika  fani  taraqqiyoti  uchun  xosdir.  Bu  masalada  biz  milliy-

madaniy  meros  va  uni  o’zlashtirishga  tayanib  ish  ko’ramiz.  Chunki  o’tmish 

progressiv  tajribalariga,  metod  va  usullariga  tayanmasdan  turib,  yosh  avlodni 

yuksak  axloqli  qilib  tarbiyalash  mumkin  emas.  Prezident  I.A.Karimov 

ta’kidlaganlaridek,  «Tarix  millatning  haqiqiy  tarbiyachisiga  aylanib  bormoqda. 

Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi 

fuqarolik  ongini  shakllantirmoqda.  Axloqiy  tarbiya  va  ibrat  manbaiga 

aylanmoqda». 

Sharq  xalqlari  ko’p  asrlarga  borib  taqaluvchi  madaniyatga  ega  ekanligi 

hammaga  ayon.  Ana  shu  madaniy  yodgorliklar  inson  qo’li,  aqli,  mahorat  va 

malakasi o’tmishdan qabul qilib olgan hayotiy tajribasi natijasidagina milliy hamda 

umuminsoniy  qadriyatlarga,  san’at  va  adabiyot  asarlariga  aylangan  demak, 

madaniyat  o’z-o’zidan  paydo  bo’lib  qolmay,  ko’p  darajada  ta’lim  va  tarbiya 

mevasi sifatida shakllangan.  

XI  asrda  Xorazmda  ilm-fan  taraqqiy  etadi.  Xorazm  shohi  Ma’mun  II  o’z 

saroyiga  zabardast  olimlarni  taklif  etadi.  U  tashkil  etgan  ―Bayt-ul-hikma‖  -

Donishmandlar  uyi  tarixda  ―Ma’mun  akademiyasi‖  deb  nom  qoldirgan.  Bu 

akademiyaning  rivoj  topishida  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  tarixchi 

Miskavayx,  riyoziyotchi  Abu  Nasr  ibn  Iroq,  faylasuf  Abu  Sahl  al-Masixiy,  tabib 


 

Abulxayr Xammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug’ullanganlar.  



Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko’tarilish Sharq 

Renessansi – Uyg’onish davrining boshlanishga olib keldi. 

 Movarounnahrda  ilm-fan  va  ma’rifat  sohasida  o’z  xizmatlari  bilan 

dunyoga mashhur bo’lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, 

til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad 

Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, 

Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z 

ilmiy  merosida  ta’limiy-axloqiy  asarlar  yaratishga  ham  katta  e’tibor  berib,  bu 

asarlarda  ilgari  surilgan  g’oyalar  insonning  ham  aqliy,  ham  axloqiy,  estetik  va 

jismoniy  jihatdan  kamol  topishida,  pedagogik  fikr  taraqqiyotida  katta  ahamiyatga 

ega bo’ldi. 

Shuningdek, Sharq uyg’onish davrida sof pedagogik asarlar ham  yaratilib, 

ta’lim-tarbiyada  inson  takomilining  xususiy  va  umumiy  metodlari  haqida  o’lmas 

ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi. 

Yuqorida tilga olingan mutafakkirlar va ularning o’lmas  ma’naviy-madaniy 

merosi  yosh  avlodni  yuksak  axloqli,  mehnatsevarlik,  ilmga  chanqoqlik,  sof 

vijdonlilik,  ota-onaga  va  Vatanga  muhabbat  ruhida  tarbiyalash  jarayonida  muhim 

ahamiyatga egadir. 

Ushbu  dolzarb  vazifalardan  kelib  chiqib,  biz  tadqiqotimizni  «Sharq 

mutafakkirlarining pedagogik qarashlari» mavzusida olib bordik. 



Tadqiqotning 

maqsadi: 

Ta’lim-tarbiya 

jarayonida 

Sharq 


mutafakkirlarining  pedagogik  merosidan foydalanishning  didaktik imkoniyatlarini 

aniqlash. 



Tadqiqotning  obekti:  Ta’lim-tarbiya  jarayonida  Sharq  mutafakkirlarining 

pedagogik merosidan foydalanish jarayoni  



Tadqiqotning predmeti: Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlaridan 

ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llanilishi  



Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim 

tizimining  mazmunini  belgilab  beruvchi  direktiv-me’yoriy  hujjatlar,  xususan, 



 

O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash 



milliy  dasturi»,  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi,  Oliy  va  O’rta 

maxsus  xalq  ta’limi  vazirliklari  tomonidan  qabul  qilingan  qarorlar,  me’yoriy 

hujjatlar;  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.  A.  Karimov  tomonidan    ta’lim 

sohasida ilgari surilgan g’oyalar; Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlarini 

yorituvchi qo’llanmalar; Tadqiqotchi olimlarning ilmiy asarlaridan iborat. 

Tadqiqotning vazifalari quyidagicha belgilandi:  

1) Sharqda pedagogik fikrlar taraqqiyotining tarixiy bosqichlarini o’rganish; 

2)  Zamonaviy  ta’lim  jarayonida  sharq  mutafakkirlarining  pedagogik 

qarashlaridan foydalanish ahamiyatini yoritish;  

3)  Maktabda  tarbiyaviy  ishlarni  tashkil  etishda  mutafakkirlarning  ma’naviy 

merosidan foydalanish shakl va vositalarini ishlab chiqish. 

 


 



ASOSIY QISM  



 

1. Sharq uyg’onish davrida ta’lim-tarbiya 

 

Arab  xalifaligi,  yuz  bergan  ijtimoiy-siyosiy  o’zgarishlar,  yagona  Islom 



dinining  tarkib  topishi  madaniy  hayotga  ham  ta’sir  etdi.  Madaniy  hayotda  yuz 

bergan ko’tarinkilik ma’naviy hayotda ham o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. 

Ana shu ko’tarilish butun Arab xalifaligini, Yaqin va o’rta Sharqni qamrab 

olganligi  uchun  ham  Sharq  uyg’onish  davri  deb  ataldi.  Bu  uyg’onish  jarayoni  IX 

asrdan boshlab XV asrlargacha davom etdi. 

Arab  xalifaligida  IX  asrda  vujudga  kelgan  Uyg’onish  davri  xalifalikning 

Bag’dod, Damashq, Xalab shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy 

hayotiga  tarqalgan,  bu  esa  u  davlatlarning  ham  madaniy  rivojlanishga  zamin 

tayyorlagan.  Xalifalik  emirilishi  jarayonida  tashkil  topgan  mustaqil  davlatlardagi 

madaniy rivojlanish xalifalik davridagi madaniy rivojlanishning davomi edi.  

Xalifa Xorun ar-Rashid davrida (786-833 y.y.) va uning o’g’li al-Ma’mun 

davrida  Bag’dodda  ―Bayt–ul-hikma‖  (―Donishmandlik  uyi‖)  (hozir  Akademiya 

ma’nosida)  tashkil  etiladi.  Mazkur  Akademiya  barcha  ilm  sohiblarining  ilmiy 

markaziga aylanadi. Uning qoshida jahon kutubxonasi tashkil etilgan. Akademiya 

813-833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya qoshida rasadxona ham bo’lgan, 

keyinchalik  yangi  kutubxona  qurilgan.  Bog’doddagi  mazkur  ilm  markazi,  o’z 

navbatida  Sharq  va  g’arbda  ilm-fanning  taraqqiy  etishiga,  ma’naviy  hayotning 

rivojlanishiga  ta’sir  etgan.  Bu  o’rinda  xalifa  al-Ma’munning  ilm-fan  ravnaqida 

ko’rsatgan homiyligini alohida ta’kidlash joiz.  

Zero,  xalifa  al-Ma’mun  ilm  fanni  juda  qadrlagan.  U  IX  asr  boshlaridan 

xalifalikning  Xurosondagi  noibi  bo’lib  turganda  ham  Movarounnahr  va 

Xurosondagi olimlarni to’plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular 

orasida  al-Xorazmiy,  al-Xuttaliy,  al-Javhariy,  al-Farg’oniy,  al-Marazviy  kabi 

vatandosh  olimlarimiz  ham  bo’lgan.  Al-Ma’mun  xalifalik  taxtiga  o’tirgach  u 

olimlarning  barchasini  Bag’dodga  chaqirib  oladi  va  ―Bayt-ul-hikma‖  -

donishmandlik  uyi  (―Ma’mun  akademiyasi‖)da  arab  olimlari  bilan  hamkorlikda 

ilm-fan ravnaq topadi. 

Shuningdek, qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar, ular xoh yunon, xoh 

arab,  xoh  Movarounnahr  va  Xuroson  xalqining  eng  qadimgi  antik  davrlar 

madaniyati  bo’lsin,  Uyg’onish  davri  madaniyatining  yaratilishi  va  rivojlanishiga 

asos bo’lib xizmat qildi. 

Agar  arablar  Markaziy  Osiyoni  bosib  olib,  bu  erda  ilgari  mavjud  bo’lgan 

fan  va  madaniyat  o’choqlarini  yo’qotgan  bo’lsalar,  ko’p  o’tmay  qadimiy  ilmiy 

an’ana  asta-sekin  tiklanib,  natijada  ilm-fanning  etuk  siymolari  etishib  chiqa 

boshlaydi.  Bularning  barchasining  bir-biriga  qo’shiluvi  natijasida  Sharqda  bir 

butun madaniyat tarkib topadi va rivojlana boshlaydi. 

Yaqin  va  o’rta  Sharqda,  jumladan,  Eron,  Kavkazorti  va  Movarounnahrda 

savdo  aloqalarining  rivojlanganligi,  ilm-fan,  hunarmandchilikning  taraqqiy  etishi 



 

moddiy va madaniy aloqalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta’sir etdi. Yaqin 



va  o’rta  Sharq  mamlakatlarida    madaniy  yuksalishga  olib  kelgan  asosiy  sabab-

feodal  munosabatlarning  yangi  bosqichi  bo’ldi.  Bu  davr  madaniy  taraqqiyotida 

arab  xalifaligiga  bo’ysungan  mamlakatlarning  xo’jalik-iqtisodiy  aloqalarining 

kuchayishi va buning oqibatida turli madaniyatlar-hind, Movarounnahr, Eron, arab, 

Misr,  grek-yunon-rim  madaniyatlarining  yaqindan  o’zaro  aloqasi  va  bir-biriga 

ta’sir etib borishi katta rol o’ynadi. Haqiqatdan ham bu davrda iqtisodiyot taraqqiy 

etdi, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik rivojlandi. 

Bu  davrda  qishloq  xo’jaligida  foydalaniladigan  er  maydonlari  kengaydi, 

ko’plab  sug’oriladigan  erlar  ochildi,  sug’orish  inshootlari  tiklandi,  yangilari 

qurildi,  paxta,  zig’ir,  kanop  ekilib,  ularning  tolasidan  mato  to’qildi. 

Movarounnahrda,  xususan,  Xorazm,  Urganch,  Farg’ona,  Samarqand  va  Buxoro 

to’qimachilik  mahsulotlari,  ayniqsa  Samarqand  va  Buxoro  shoyisi  dunyoga 

mashhur bo’lgan. 

Qishloq  xo’jaligi  va  hunarmandchilik,  sanoat  mahsulotlarining  ishlab 

chiqarilishi  savdoning  rivojlanishiga  yo’l  ochdi.  Natijada  Yaqin  va  O’rta  Sharq 

mamlakatlarining chet davlatlar: Ispaniya, Hindiston, Xitoy, Vizantiya bilan savdo 

ishlari ko’lami ortib bordi. 

Pireney  yarim  orolining  arablar  tomonidan  bosib  olinishi  insoniyat 

tarixining yangi sahifalarini ochib berdi. Bu jarayonning, ayniqsa, Ovro’pa uchun 

ahamiyati  beqiyos  bo’ldi.  Sharq  faqatgina  Ovro’po  madaniyatining  rivojiga  ta’sir 

etibgina  qolmay,  balki  umuman,  Ovro’polik  odamning  psixologiyasi,  tafakkuri, 

xarakteri,  hayot  tarzini  tarixiy  jarayonni  tubdan  o’zgartirib  yubordi.  Bu  esa  o’z 

navbatida matematika, falsafa, astronomiya, tabiiyot, tibbiyot, xulq-odob, turmush 

tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’sir etdi. 

X  asrdan boshlab  Movarounnahr  va  Xurosonda  mustaqil  feodal davlatlar–

Tohiriylar,  Somoniylar,  Qoraxoniylar,  G’aznaviylar,  Saljuqiylar,  Xorazmshohlar 

davlatlarining  paydo  bo’lishida  xalifalikning  emirilishi  ham  madaniy  hayotning 

yanada ravnaq topishiga olib keldi. 

Bu  davrda  pul  muomalasi  rivojlandi.  Jamiyat  siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy 

hayotidagi  o’zgarishlar,  albatta  madaniy  hayotga  o’z  ta’sirini  o’tkazmasdan 

qolmaydi. 

Somoniylar  davlatida  Marv,  Buxoro,  Samarqand  va  Urganch  o’sha 

davrning madaniy markazlari sanalardi. 

Bu  davrda  arab  tili  ilmiy  va  aloqa  tili  edi.  Maktablarda  darslar  arab  tilida 

olib  borilar  edi.  Rasmiy  hujjatlar,  shariat  qoidalari  arab  tilida  yuritilar  edi.  Ilmiy 

asarlar ham arab tilida yozilar edi. X asr o’rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish 

yuritila  boshlandi.  Ammo  hujjatlar,  ishlar  fors-tojik  tilida  bo’lsa  ham,  arab 

imlosida yozilar edi. 

Bu  shaharlardagi  maktablarga  hatto  tevarak-atrofdagi  qishloqlardan  oddiy 

xalq bolalari ham kelib o’qiganligi manbalarda keltiriladi. 

O’sha  davrda  Buxoroda  katta  kitob  bozori  bo’lgan.  Kitob  do’konlarida 

olim va fozil kishilar uchrashib, ilmiy muloqot, munozaralar o’tkazganlar. Abu Ali 

ibn Sino kitob do’konlaridan birida Forobiyning Aristotel ―Metafizika‖siga yozgan 

sharhlarini sotib olganligini tarjimai holida hikoya qiladi. 



 

Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo’lgan. 



Amir  kutubxonasini  o’sha  davrdagi  Sheroz  kutubxonasi  bilan  bellasha 

oladigan yagona kutubxona sifatida tan olganlar.  

Somoniylar  davrida  Rudakiy,  Firdavsiy,  al-Xorazmiy,  al-Farg’oniy,  Abu 

Rayhon  Beruniy  va  Abu  Ali  ibn  Sino  kabi  mutafakkirlar  ijod  etganlar.  X  asrning 

ikkinchi  yarmidan  tashkil  topgan  Qoraxoniylar  davlatida  ham  ba’zi  xonlar  o’z 

saroylarida kutubxonalar tashkil  etdilar.  Bu kutubxonalarda  arab va hatto  G’arbiy 

Yevropa  olimlarining  asarlari  ham  mavjud  edi.  Bu  davrda  turkiy  til  shakllanib 

bordi. Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg’ariy kabi olimlar jahon ahamiyatiga ega 

bo’lgan  asarlarini  yaratdilar.  XI  asr  boshida  G’aznaviylar  davlati,  keyinroq 

Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlati tashkil topdi. G’aznaviylar davrida ham ilmiy, 

ijtimoiy-falsafiy  fikrlar  rivojlandi.  Mahmud  G’aznaviy  o’z  saroyiga  juda  katta 

madaniy  boyliklarni  to’playdi,  olimlarni  ilmiy  ishga  taklif  etadi.  Jumladan,  Abu 

Rayhon Beruniyning mashhur ―Hindiston‖ asarini shu erda yaratgan edi. 

Saljuqiylar  davrida  Alp-Arslon  Muhammad  hokimiyatni  boshqarganda 

uning  vaziri  Nizom  ul-Mulk  o’z  davrining  mashhur  siyosiy  arbobi  va  eng 

ma’rifatparvar kishilaridan bo’lgan. 

Saljuqiylar  hokimiyati  harbiylashgan  bo’lib,  bu  hokimiyatning  ichki  va 

tashqi siyosatini Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U g’aznaviylar ish uslubiga bir oz 

o’zgartirishlar  kiritib,  hokimiyatni  boshqarish  uslubini  ishlab  chiqadi  va  o’zining 

―Siyosatnoma‖  asarini  yaratadi  (1091-1092  y.y.).  Bu  asarda  davlatni  boshqarish 

tamoyillari-prinsiplari bayon etiladi. Nizom ul-Mulk maorifni rivojlantirishda katta 

xizmat  qiladi.  1067  yilda  Bag’dodda  o’zining  shaxsiy  jamg’armasiga  o’sha 

davrning eng  mashhur o’quv yurti- ―Nizomiya‖  madrasasini qurdiradi. U olimlar, 

din  peshvolari,  so’fiylarga  katta  e’tibor  berib,  g’amxo’rlik  qiladi.  Uning  katta 

xizmatlaridan  yana  biri  taqvimni  isloh  qilgani.  U  1074  yili  o’rta  Sharq 

mamlakatlari  uchun  kalendar-taqvim  tuzadiki,  bu  taqvim  hozirgacha  eng 

takomillashgan kalendarlardan biri hisoblanadi. 

XI  asrda  Xorazmda  ilm-fan  taraqqiy  etadi.  Xorazm  shohi  Ma’mun  II  o’z 

saroyiga  zabardast  olimlarni  taklif  etadi.  U  tashkil  etgan  ―Bayt-ul-hikma‖  -

Donishmandlar  uyi  tarixda  ―Ma’mun  akademiyasi‖  deb  nom  qoldirgan.  Bu 

akademiyaning  rivoj  topishida  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  tarixchi 

Miskavayx,  riyoziyotchi  Abu  Nasr  ibn  Iroq,  faylasuf  Abu  Sahl  al-Masixiy,  tabib 

Abulxayr  Xammor  kabi  olimlar  ilmiy  ijod  bilan  shug’ullanganlar.  Lekin  toj-taxt 

uchun  kurash  natijasida  bu  ilm  dargohi  o’z  faoliyatini  to’xtatib,  olimlar  tarqab 

ketadi. 

Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko’tarilish Sharq 

Renessansi – Uyg’onish davrining boshlanishga olib keldi. 

 Movarounnahrda  ilm-fan  va  ma’rifat  sohasida  o’z  xizmatlari  bilan 

dunyoga mashhur bo’lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, 

til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad 

Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, 

Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z 

ilmiy  merosida  ta’limiy-axloqiy  asarlar  yaratishga  ham  katta  e’tibor  berib,  bu 

asarlarda  ilgari  surilgan  g’oyalar  insonning  ham  aqliy,  ham  axloqiy,  estetik  va 



 

jismoniy  jihatdan  kamol  topishida,  pedagogik  fikr  taraqqiyotida  katta  ahamiyatga 



ega bo’ldi. 

Shuningdek, Sharq uyg’onish davrida sof pedagogik asarlar ham  yaratilib, 

ta’lim-tarbiyada  inson  takomilining  xususiy  va  umumiy  metodlari  haqida  o’lmas 

ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi. 

 


 

10 


2. XIV-XVI asrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikr taraqqiyot 

 

Qariyb  bir  yarim  asr  davomida  mo’g’ullar  istibdodi  ostida  xonavayron 



bo’lgan  Movarounnahr  xalqi  XIV  asrning  boshlariga  kelib  mo’g’ul  istilochilari 

zulmidan qutula boshladi. Movarounnahrda kuchli davlat tuzishga bo’lgan intilish 

g’olib  keldi.  Mo’g’ul  istilochilariga  qarshi  Buxoroda  xalq  Mahmud  Torobiy 

boshchiligida qo’zg’oldi, Samarqand va Xurosonda esa Sarbadorlar qo’zg’olonlari 

ro’y  berdi.  Natijada  Sarbadorlar  uzoq  muddat  hatto  hokimiyatni  ham  boshqarib 

turdilar. 

XIV  asrning  ikkinchi  yarmida  Movarounnahrning  feodal  tarqoqligiga 

barham berildi, mamlakat mo’g’ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri va 

XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi. 

Sohibqiron  Temur  va  dastlabki  temuriylar  hukmronlik  qilgan  davr 

Movarounnahr tarixida alohida o’rin egallaydi. 

Markazlashgan 

buyuk 

Temur 


davlatining 

barpo 


etilishi 

bilan 


Movarounnahrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boshladi. 

Shuning  uchun  ham  XIV  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XV  asr  tarixda  Sharq 

Uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi. Chunki, bu davr madaniyati o’z 

tamoyillari, yo’nalishi, iqtisodiy asosi jihatidan IX-XII asr madaniyatining davomi 

sanaladi. 

Shu bois XIV asr oxiri va XV asrlarda Movarounnahrdagi Sharq Uyg’onish 

davri  madaniy  ravnaqini  IX-XII  asrlardagi  madaniy  rivojlanishidan  ajratib  olib 

ko’rsatish  mumkin  emas.  XIV  asrning  uchinchi  choragi  va  XV  asrda  Markaziy 

Osiyoda  iqtisodiyot,  fan  va  madaniyat  o’sdi.  Amir  Temur  hukmronligi  davrida 

jahonning  ko’plab  shaharlarida  Samarqandga  hunarmandlar,  olimu  fozillar, 

san’atkorlar,  muhandislar  olib  kelindi  va  ularning  boy  tajribalari,  ijodiy 

mahoratlaridan  ilm-  ma’rifat,  madaniyat,  qurilish  jabhalarida  keng  foydalanildi. 

Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini 

o’rganishga  qiziqish  yanada  kuchaydi.  Riyoziyot,  falakiyot,  jo’g’rofiya,  tarix, 

adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, 

Beruniy, Umar Xayyom, Sa’diy meroslarini, shuningdek, yunon-rim madaniyatini 

o’rganishga havas kuchaydi. 

Shuni ta’kidlash kerakki, Temur va uning izdoshlari, temuriylar davrida fan 

va  madaniyat  rivojlandi.  Ayniqsa  Samarqand  va  Hirot  shaharlari  madaniyat,  ilm-

ma’rifat markaziga aylandi.  

Amir Temur saltanatni bino qilish va uni mustahkamlash uchun juda katta 

xizmat  qildi.  Ana  shunday  buyuk  xizmatlaridan  eng  muhimi  mamlakatda  ta’lim 

tizimini  rivojlantirish  sohasiga  qaratilganligi  edi.  Chunki  uning  e’tiqodiga  ko’ra 

bilimdon  va  tadbirkor  insongina  mamlkatning  rivojlanishiga  hissa  qo’sha  oladi. 

Shuning  uchun  ham  sohibqiron  bilimli  va  ishbilarmon,  tadbirkor  kishilarni 

tarbiyalashga  katta  e’tibor  beradi.  Bu  borada  ta’lim  tizimining  o’ziga  xos  o’rni 

bo’lishi  kerakligini  anglagan  holda  maktab  va  madrasalar  qurdiradi.  Saltanat 

poytaxti Samarqand atrofida o’n ikki bog’ va qasr yaratadi, shahar arki Ko’ksaroy, 

uning  atrofida  esa  Bo’stonsaroylar  bino  etadi.  Jome’  masjidi,  maqbaralar, 

me’moriy  yodgorliklar  qurdiradi.  Bu  ishlarga  faqat  Amirning  o’zi  emas,  uning 



 

11 


atrofidagi  yaqinlari  ham  turli  madrasalar  qurishga  bosh-qosh  bo’ladilar.  Bulardan 

Amir  Temurning  amirlaridan  Idigu  Temur,  mavlono  Qutbiddin,  umr  yo’ldoshi 

Saroymulkxonim, nabirasi Muhammad Sultonlar ham madrasalar qurdiradilar.  

Madrasalar  ma’lum  darajada  ixtisoslashgan  edi.  Masalan,  boshqaruv 

kadrlarni  tayyorlash  Muhammad  Sulton  madrasasida,  diniy  muassasalar  uchun 

kadrlar  tayyorlash  mavlono  Qutbiddin  sadr  madrasasi,  umumiy  mutaxassislar, 

ya’ni  ziyoli,  imom,  olim,  maktab  o’qituvchisi  tayyorlashga  Idigu  Temur, 

Saroymulkxonim  madrasalari  ixtisoslashgan.  Lekin  ularning  hammasida  Qur’on, 

Hadis,  fiqh  o’rganilgan.  Shuningdek  madrasalarning  ixtisosligiga  ko’ra  umumi 

aqliya, umumi askariya, umumi ma’muriyalar ham o’rgatilgani haqida ma’lumotlar 

bor. 

Madrasalarda darslar arab, fors, turkiy (o’zbek) tillarida olib borilgan. Arab 



tili  grammatikasini  o’rgatishga  ko’proq  vaqt  ajratilgan.  Shuning  uchun  Sa’diy 

Sheroziyning  «Guliston»,  «Bo’ston»,  Farididdin  Attorning  «Mantiq  ut-tayr»  va 

boshqalar ham o’qitilgan. 

Har  bir  madrasaning  vaqfnomasida  tolibi  ilmlar,  mudarrislar  va  boshqa 

xodimlarni qabul qilish, o’quv ishlarini yuritish belgilangan

1



Ulug’bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya kabi fanlar ayniqsa 

rivoj topdi. Tibbiyot, tarix, adabiyot va shular bilan barobar diniy bilimlarning ham 

ravnaq topishiga katta e’tibor berildi. Oliy maktab — madrasalar qurildi. Buxoro, 

Samarqand va G’ijduvonda qurilgan uch madrasada fan taraqqiyotida ilmiy markaz 

bo’lib keldi. 

Buxorodagi  madrasa  peshtoqiga  bitilgan  quyidagi  yozuvlar  haligacha 

ko’zga  yaqqol  tashlanadi:  «Ilm  olmoqqa  intilmoq  har  bir  muslim  va  muslima 

uchun qarzu farzdir». 

Ulug’bek  1428—1429  yillarda  Samarqandda  rasadxona  qurdiradi.  1437 

yilda ana shu rasadxonada «Ko’ragoniy jadvali»ni, ya’ni yulduzlar jadvalini tuzadi. 

U  yaratgan  kutubxonada  esa  fanning  turli  sohalariga  oid  1500  jild  kitob  mavjud 

edi. 


Samarqand shahrida X asrda 17 ta madrasa bo’lib, ularda yirik olimlar dars 

bergan bo’lsa, XIV— XV asrlarga kelib ular soni yanada ortdi. Tabobat ilmi, tarix, 

adabiyot  va  san’at  ham  rivojlandi.  Boysunqur  Mirzo  davrida  saroy  kutubxonasi 

keng rivoj topadi. Uning rahbarligida kitoblarni ro’yxatdan o’tkazish va ilmiy matn 

ishlari  ham  olib  borilgan.  Firdavsiyning  «Shohnoma»  asarining  shu  davrda  to’liq 

matni tuzilib, miniatyuralar bilan bezatilgan. 

Bular  XIV  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XV  asr  Markaziy  Osiyo  tarixida 

uyg’onish davri bo’lib tarixga kirgan deya olishimizga asos bo’la oladi. 

Bu  davrda  o’zbek  adabiyotida  ham  ancha  siljish  ro’y  berib,  Atoiy, 

Sakkokiy,  Haydar  Xorazmiy,  Durbek  va  Lutfiylar  tomonidan  qimmatli  asarlar 

yaratildi. Shuningdek, tarixiy va adabiy asarlarni o’zbekchaga tarjima qilish ishlari 

jonlandi. 

                                                 

1

 Валихыжаев Ботурхон. Самарқандда олий таълим—мадрасаи олия—Университет тарихидан 



 лавҳалар. Абдулла +одирий номидаги халқ мероси нашриёти,Самарқанд,2001.38—47-бетлар  

 

12 


Ulug’bek  olimlarga  homiylik  qilib,  fan  ahlini  rag’batlantirdi,  uning  o’zi, 

ayniqsa,  astronomiya  va  matematika  fanlari  bo’yicha  muhim  ishlarni  amalga 

oshirdi.  Samarqandda  Ulug’bek  tomonidan  rasadxonaning  barpo  etilishi  va  uning 

o’sha  davr  ilmiy  markaziga  aylanishi  muhim  voqea  hisoblandi.  Shu  davrda 

Samarqandda  Qozizoda  Rumiy,  Jamshid  bin  Ma’sudi,  Mo’yiddin  va  uning  o’g’li 

Mansur Koshiy, Ali ibn Muhammad Birjondi va boshqalar ijod etdilar. Hirotda esa 

Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, ulug’ rassom Behzod, tarixshunos Xondamir, 

hattot Sulton Ali Mashhadiy va boshqalar ijodiyot cho’qqilariga ko’tarildilar. 

Ulug’bekning  shogirdi  Aloviddin  Ali  ibn  Muhammad  Qushchi 

Samarqandiy  (1403—1474)  o’sha  davrda  Movarounnahrning  madaniy  va  ilmiy 

hayotida  katta  rol  o’ynadi.  Astronomiya  to’g’risida  «Risolai  dar  falakiyot»  degan 

kitob  yozgan  Ali  Qushchini  o’z  davrining  Ptolomeyi  deyishardi.  Uning  mazkur 

asarida  geometrik  bilimlarning  asoslari  bayon  qilindi,  nuqta,  chiziq,  yuza,  aylana 

va shu kabi tushunchalar to’la ta’riflab berildi, tabiiyot fanlari va shuning singarilar 

sohasida  boshlang’ich  bilimlar  bayon  qilindi.  Bu  asar  hamma  narsa  oddiy  va 

murakkab narsalarga bo’linib ta’riflanadi. 

Sulton Husayn Boyqaro davrida olimlar va shoirlar Samarqanddan Hirotga 

ko’chib  o’tdilar.  Hirot  ilmiy-madaniy  markazga  aylandi.  Alisher  Navoiy  Hirotda 

fan, madaniyat, ma’rifat ishlarini yo’lga qo’yishda, u erni obodonlashtirishda katta 

xizmatlar qildi. 

Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma»da Hirot to’g’risida yozar ekan 

butun dunyoda bunday obod shaharni ko’rmaganligini aytadi. 

Alisher  Navoiy  ham  masjidlar,  madrasalar,  hammomlar,  kasalxonalar, 

hovuz va ko’priklar, rabotlar qurdirgan. U shaharning eng xushhavo joyida barpo 

etgan Xalosiya va Ixlosiya binolari guruhi fan, adabiyot, san’atga xizmat qiladigan 

madaniy markazga aylangan. 

Hirotda  Alisher  Navoiy  bilan  birga  Abdurahmon  Jomiy,  Kamoliddin 

Behzod,  xattotlar  —  Sulton  Ali  Mashhadiy,  kotib  Mir  Ali,  sozanda  — 

Qulmuhammad,  tarixchilar  —  Abdurazzoq  Samarqandiy,  Xondamir  va  boshqalar 

yashab ijod etgan. 

Hirotda  xattotlik  san’ati  rivojlangan.  Hatto  Buxoroda  «Hirot  yozuvi» 

mirzalar, xattotlar tomonidan 1920 yilgacha qo’llanilganini tarixchilar manbalarda 

keltiradilar. 

Bu  davrda  Movarounnahrda  ham  san’at,  arxitektura,  binokorlik  texnikasi 

ancha ravnaq topdi. Musiqa, tasviriy san’at, madaniyat, adabiyot, ta’lim-tarbiyaga 

oid  qator  asarlar  yaratildi.  Hasan  Buxoriy  Nisoriyning  (1556)  «Muzakkir  al-

ahbob»  tazkirasi,  Mutribiyning  «Tazkira  —  tush  shuaro»  (1604—1605) 

to’plamlari,  tarixiy  va  adabiy  yodgorlik  bo’lgan  «Boburnoma»  o’sha  davrda 

yaratilgan asarlar orasida o’ziga xos ahamiyat kasb etdi. Amin Ahmad Roziy «Haft 

iqlim» («Yetti iqlim») degan geografik bibliografik lug’at tuzdi. 

XVI  asrda  xattotlik  san’ati  yuksak  darajaga  etdi.  Sulton  Ali  Mashhadiy, 

Mirali Halaviy, Mahmud ibn Is’hoq ash-Shixaybiy va boshqalar ustoz xattot bo’lib 

nom  qozondilar.  Darvesh  Muhammad  ibn  Do’stmuhammad  Buxoriy  xattotlik 

san’atining nazariyasi to’g’risida asar yozdi. 



 

13 


Bu davrda bir qator ilm maskanlari bunyod etildi. jumladan: Shayboniyxon 

madrasasi,  Abdurahim  sadr  madrasasi,  Mirarab  madrasasi,  masjidi  Kalon  va 

boshqa inshootlarning qurilishi ta’lim-tarbiya jarayonida muhim bosqich bo’ldi. 

Aholining savodxonligini oshirish, bolalarga ta’lim-tarbiya berish borasida 

ham  ma’lum  darajada  imkoniyatlar  yaratildi.  Xususiy  maktablar  yuzaga  keldi, 

muallim yollab bolalarni uyda o’qitish tadbirlari odat tusiga kirdi. 

Shahar va qishloqlarda, ovullarda ochilgan maktablarda bolalarni o’qitish 6 

yoshdan  boshlandi.  Olti  yoshli  bolalar  maktabga  borib,  alifbeni  o’rganar,  uning 

ayrim  harflarini  chizishni  mashq  qilar  edilar.  O’quvchilar  maktablarda  savod 

chiqarganlaridan keyin madrasaga kirib ham diniy, ham dunyoviy fanlardan bilim 

olar edilar. 

Shulardan  kelib  chiqqan  holda  aytish  mumkinki,  XIV—  XVI  asrlarda 

Movarounnahrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar yuksak taraqqiyot bosqichiga 

ko’tarildi. 

 


 

14 


Yüklə 389,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin