Mavzu: Ijtimoiy sohalar moliyasi

---

 
Davlar ijtimoiy siyosati. 

Reja:
 
1. Ijtimoiy soxalar moliyasining mazmuni 
2. Ijtimoiy soxalarni moliyalashtirish manbalari 
3. Ijtimoiy soxalar tarakkiyotini davlat tomonidan tartibga solishning 
moliyaviy usullari 
4. Davlar ijtimoiy siyosatining moliyaviy muammolari 
 
 
 
 
 

---

1. Ijtimoiy soxalar moliyasining mazmuni 
Ijtimoiy soha insoniyatning ko’p qirralarini uzida mujasamlashtiradi . Uning asosiy 
vazifalaridan biri odamlarining turmush darajasini oshirishdan iborat . “Turmush darajasi “ 
tushunchasi keng va tor manoda ishlatiladi . Keng manoda turmush darajasi - jamiyatning insonga 
bulgan komplekis ravishdagi etibori . U istemolni tartibi va hajmi, iqtisodiy va texnik ishlab chiqarish 
sharoitlari , bush vaqtning xajmi va sifati, demografik jarayonlarning borishi , jamiyatning azolari va 
olianing moddiy jixatdan taminlashning kafolatlari , fukarolaar mulkining tarkibi va ulchami , uning 
kengayshi istiqbollari va imkoniyatlarini sentiz qiladi. Tor manoda turmush darajasi inson 
ehtiyojlarini qondrish sifatida va darajasini kursatuvchi kursatkichlar tizimidan iborat buladi. 
Turmush darajasi xarakterlash uchun natural va qiymat kursatkichlaridan foydalaniladi. 
 Birinchisi: Barcha mamlakatlardan solishtirish mumkin , bu mamlakatlardagi narx va 
daromadlarni xisobga olmagan xolda olib boradi. Ammo natural kursatkichlarda kamchlik mavjudligi 
- komplekisning yuqligi , birlamchlik . Bu kamchlik qiymat kursatkichlarini qullash bilan bartaraf 
qilinadi. Axoli jon boshiga tug’ri keladigan milliy daromadi olianing aholi jon boshiga tug’ri 
keladigan daromadi , istemol savatining minimal qiymati , aholi real daromadlarining indeksi va 
boshqalar . Natural va qiymat kursatkichlari ilmiy asoslangan normalaridan fark qiladi . Bunday farq 
qilish yuqori turmush darajasidagi etolonga yaqinlashishni ulchash imkonini beradi . Masalan: kerakli 
darajadagi midisina xizmatiga qilinadigan xarajatlar yalpi milliy maxsulotning 5 – 7% ni tashkil etishi 
kerak Ammo bizning mamlakatimizda bu ko’rsatkich 1-1.5% ni tashkil etgan xolda talab kilinadigan 
darajadan 5 martta oz . Xuddi shunday xolatni oila byujetida istemol xarajatlari tarkibini boshqa 
rivojlanga davlatlar bilan solishtirishda xam kurish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda ozik – 
ovkatga ketadigan xarajatlar oila byujetining 15 dan 30% gacha tashkil etadi , bizda esa bu kursatkich 
75% ni tashkil etadi. Bundan shu narsa kurinadiki bizda oilalar uzoq mudatda foydalaniladigan 
predmetlarni xarid kilishda tejashga majbur buladi.
Turmush tarizini shakillanishi bevosita va aktiv ravishda moliyaning aralashuvi bilan 
amalgam oshriladi .Fuqarolarning moddiy va nomoddiy istemollari ular daromadlariga va 
davlatnning ijtimoiy siyosatiga bog’lik bo’ladi . 
Axolini turmush darajasini nominal emas balki real pul daromadlari tashkil etadi .Bu pul 
daramodlarning quyidagilardan iborat bo’ladi: ish hakining hajmi , tadbirkorlik natijasida keladigan 
jami , kimmatbaho qog’zlardan keladigan daromadlar va shuningdek amaldagi soliq tizimi , 
narxlardan tartibga solish inflatsiya darajasi , dotasiyalar xajmi va boshqalar . Fuqarolarning real 
daromadlari qiymatning taksimlanishi va qayta taqsimlash natijasid yuzaga keladi . Masalan: soliqlar 
natijasida aholining pul daromadlari qirqib olinadi shuning natijasida ularning real daromadlari 
qisqaradi .Ammo soliqlar natijasida pullangan moliyaviy resursi byudjet orqali madaniyat , talim , 
sog’liqni saqlash , sotsiol ximoya , xar xil kompensasiontulovlarini tulashga yunaltiriladi va shu orqali 
aholining real daromadlarning ortirishga sabab bo’ladi . Shunaday qilib , guyoki bunday qayta 
taqsimlash natijasida aholidan olingan va beriladigan mablag’lar balansliligi saklangandek kurinsada , 
ammo ayrim olingan fukarolar va sotsiol guruxalar uchun bu narsa ekvalent emas . 
Demak , aholining real pul daromadlari asosiy mexnat daromadlaridan tashqari yana boshqa 
qushimcha tulovlardan tashkil topadi . Bozor iqtisodiyoti sharoiti bu moliyaviy qushimchalar sezilarli 
darajada ortadi va aholi pul daromadlari uchun moliyaviy reguliyator xarakterini oladi .
Pul daromadlarini moliyaviy tartibaga solish va usullaridan qatiy nazar quyidagi muammolarni 
xal kilish zarur: 

Aqolining umumiy turmush darajasini oshirish 

Aqolini turli tabaqali guruxlari , kategoriyalari urtasida ijtimoiy adolatni urnatish 

Barcha fuqarolar uchun ularning jinsi , yoshi , millati yashash joyi shug’illanayotgan kasbi va 
daromad topishini (konuniy yullar bilan) katiy nazaar yashash minimumi bilan taminlash 

Aholining mexnat faoliyatini ragbatlantirish, qonundan tashqari daromad topishga qarshi 
kurashish 

Mexnatga layoqatli aholini umudavlat tadbirlariga moliyaviy qatnashishiga jalb etish 

---

Bozor iktisodiyoti sharotida aholi daraomadlarining asosi bulagan ish hakini tartiga solishda 
faqat moliyaviy dastaklardan foydalanish zarur .Bunday tartibga solishning quroli sifatida birinchi 
navbatda yuzaga chikadi . Mamlakatimizda soliq kodekisini qabul kilinishi bilan yaratilayotgan 
daromadlarini va ish xakini optimal darajasini taminlavchi yangi soliq mexanizimini yuzaga 
chikaradi. Buning asosiy mazmuni shundan iboratki, ish xaki xarajatlarini maxsulot tan narxiga 
kiritish imkoniyati yuzaga chikadi. Bu kursatkich hajmi xukumat tomonida belgilanadi , ortgan kismi 
esa korxona umumiy daromadidan soliqlarni tulash bilan xisobga olinadi.
Soliq mexanizimi axolining pul daromadlarini moliyaviy tartiga solishda bir kadam oldinga 
siljaish buldi. Lekin shunga qaramasdan u uzida utish davrining xususiyatlarini xam aks etiradi , 
masalan mexnat jamosi yuqori xujalik kuratkichlariga erishishni rag’batlantirmaydi . Shuning uchun 
soliq tulovlarini mexnat xaqi darajasiga quyilgan asoslanmagan xar xil tusiqlardan ozod kiladigan 
shakilga erishishga xarakat kilish zarur. Mexnat jamolarini mulkchlikga utish sharoitida umumiy 
daromadlarini soliqga tortishni qullash maqsadga muvofik buladi . Bunday sharoitda mexnat xaqining 
ortishi davlat daromadlarini kamaytirmaydi , bu faqat korxona ixtiyorida koladigan daromadga salbiy 
tasir kursatadi .
Aholi daromadlariga qushilgan qiymat va boshqa bilvosita soliqlar tasir kursatadi . Bu erda 
aholini ayrim tabaqalarini xisobaga olmagan xolda daromadlarni byudjetga olish amalga oshriladi . Bu 
turdagi soliqlar juda qisqa muddatda amalga oshrilganligi uchun fuqarolarni birinchi navbatda kam 
taminlagnanlarni turmush tarzini pasayishiga olib keladi. Bnday xolatdan kam taminlanganlarni 
byujetdan tulanadigan maksadli dotasiyalar ham ximoya kila olmaydilar.
Aholi pulli daromadlari xajmiga moliyaviy tasir kilishning bevosita soliklar usuli samaralidir .