Aqli zaif bolalarda bilish faoliyatini o`rganishning psixologik xususiyatari
Yüklə 340,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
1 2
Olloqulov Ma\'rufjon Maqola PDF|
Aqli zaif bolalarda bilish faoliyatini o`rganishning psixologik xususiyatari JDPI Maxsus pedagogika kafedrasi katta o`qituvchisi Tangirova Dilbar Eshboyevna Maxsus pedagogika, Defektologiya (Logopediya) mutaxassisligi 1 bosqich magistranti Olloqulov Ma’rufjon Bahromjon o’g’li (+99899 717 46 49) Annotatsiya Ushbu maqolada aqli zaif bolalarning kelib chiqish sabablari, aqli zaiflikni to’g’ri aniqlash, ularga to’g’ri yondashish, ta’lim-tarbiya jarayonining o’ziga xosliklari, o’zlashtirishidagi muammolari, bilish faoliyatini o’rganishning psixologik xususiyatlari va normal rivojlanayotgan bolalardan asosiy farqlari yoritilgan. Muallif ushbu maqolada aqli zaif bolalarga to’g’ri tashxis qo’yib ular bilan olib boriladigan korreksion ishlarni izchillikda tashkil qilganda, hayotda o’z o’rnini topa olishi masalasini oldinga qo’ygan. Tayanch so`zlar va iboralar: Aqli zaif, alohida ta’limga ehtiyojlari bo’lgan bolalar, perseptiv tushinish, etalon, ijtimoiy tajriba, normal rivojlanish. Annotation In this article, the main differences between the causes of the origin of mentally retarded children, the correct definition of mental retardation, the correct approach to them, the peculiarities of the educational process, the problems of their assimilation, the psychological features of the study of cognitive activity and the normal development of children are covered. The author in this article put forward the issue of how mentally retarded children can find their place in life when they consistently organize the corrective actions that they are taking with them. Keyword: Children with mental retardation, need for separate education, perceptive lethargy, ethalon, social experience, normal development. Har tomonlama yetuk barkamol shaxsni tarbiyalash bugungi kunning oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Hozirgi kunda ilm fan, ta’lim, texnika va boshqa ko’pgina sohalarning kundan kunga rivojlanishi asnosida shu davr uchun kerak bo’ladigan yetuk, malakali, bilimli, tirishqoq, mustaqil fikrlaydigan kadrlarni tayyorlash ta’lim tizimining dolzarb vazifasidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2020-yil 13-oktabrdagi PQ-4860 sonli 1 qaroriga muvofiq alohida yordamga muxtoj bolalar uchun ham hayotda o’z o’rnini topish, davlat va jamiyat taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shish uchun ham ularga ta’lim tarbiya berish maskanlari faoliyat yanada rivojlantirilmoqda. Alohida ta’limga muxtoj bolalarning, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar va normal rivojlanayotgan bolalardan asosiy farqlarini ajratib olish va ularning imkoniyatlaridan kelib chiqib ta’lim tizimini joriy qilish maqsadga muvofiqdir. Aqli zaif bolalarni to’g’ri aniqlash, ularning butun hayotini belgilab berishini inobatga olib, juda ehtiyotkorlik bilan ishlash kerak[1]. Aqli zaiflikni to’g’ri aniqlash maxsus metodlar yordamida kengroq amalga oshiriladi. Agar bola aqli zaif bo’lmay, ma’lum xususiyatlari bilan ularga o’xshasa ham ularni aqli zaif deya olmaymiz. Bu yerda bolaning turli analizatorlarining nuqsonlari asosida ham bilim saviyalari pasaygan bo’lishi mumkin. Ayniqsa, aqliy normal bolani yanglishib aqli zaif deb xulosalash asosida ota-onalarga, bolaga, atrofdagi qarindoshlarga juda katta ma’naviy jarohat yetkazishimiz mumkin[2]. Aqli zaiflik sabablari turli-tuman bo’lishi mumkin. Bosh miyaning turli kasalliklar bilan kasallanishi, turli jarohatlar bilan birga miyaning yaxshi rivojlanmasligi asosida ham aqli zaiflik kelib chiqishi mumkin. Buning uchun 2 ta omilning birga kelishi muhimdir. Bular markaziy asab tizimining organik buzilishi hamda shuning oqibatida bola bilish faoliyatining turg’un pasayishi yuz bergan bo’lsagina aqli zaif deb e’tirof etish mumkin. Hayotda aqli zaiflarga o’xshagan bolalarni uchratish mumkin. Ammo, ularda bilish darajasi past bo’lsada, bosh miyada organik jarohatning yo’qligi bolaga aqli zaif deyishimizga imkon bermaydi[3]. Aqli zaif bolalarda muloqot va harakatning buzilganligini butun rivojlanishi davomida ko’rishimiz mumkin. 1 https://lex.uz/docs/-5044711 A.V.Zaporojyetsning 2 ilmiy tadqiqot ishlari xulosalarida ta’kidlanishicha, maktabgacha ta’lim muassasalari bolalarida faqatgina aniq ko‘rgazmali tasavvurlarga tayangan holdagina so‘zli ko‘rsatmalar bo‘yicha harakatlarni bajarish, tushuntirishlar asosida bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyati yuzaga keladi. Aqli zaif bolalar uchun maktabgacha yosh davri pertseptiv, yani bular shunday harakatlarni, ularning oqibatida atrofdagi predmet va hodisalar to’g’risida yaxlit obraz shakllanadi. Bolada predmet, o‘yinchoqlarga bo‘lgan qiziqishining uyg‘onishi asosida ularning va munosabatlari bilan tanishishi ham yuzaga keladi. Bolalik davrining beshinchi yili aqli zaif bolaning idrok qilishi rivojlanishida keskin burilish kuzatiladi. Bolalar namunaga ko‘ra tanlay oladi (rangi, shakli, kattaligi bo‘yicha)[4]. Ayrim bolalarda, shuningdek, butunligicha idrok qilish rivojlanishida siljish ham mavjud bo‘ladi. Bolalar berilgan topshiriqni bajarganida ko‘rish orqali o‘zaro bog‘lashdan foydalanadi. Biroq bu, aniqrog‘i, rivojlanish tendensiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Maktabgacha yoshni oxiriga kelib aqli zaif bolalarning faqatgina yarim idrok qilishi rivojlanish darajasiga yetadi. Aytish kerakki, normal rivojlanayotgan bolalar bu darajaga maktabgacha bo‘lgan yoshning boshida erishadi, biroq aqli zaif bolalar topshiriqni tushunish usullariga ko‘ra bu darajadan o‘zib ketadi. Pertseptiv tushunish ularda xususiyat va munosabatlarni bildiruvchi so‘zlarning o‘zlashtirilishi yordam beradigan ayrim etalonlarning ( narsaning va predmetlarning ideal namunasi, oʻlchovi yoki turi) o‘zlashtirilishi asosida yuzaga keladi. Bir qator hollarda aqli zaif bolalarda namunaga ko‘ra so‘z bo‘yicha tanlash yaxshiroq kechadi, chunki so‘z bola uchun idrok qilinishga qodir xususiyatni ajratib beradi. Aqli zaif bolalarning psixologik xususiyatlarida idrok qilishi bilan bir qatorda normal aql idrokka ega bolalar rivojlanishidan sezgilarli farqlar ham bor. Aqli zaif bolalar ko‘rish orqali tushunish asosida oddiy predmetlarni namunaga ko‘ra tanlashi mumkin, biroq ko‘p sonli predmet namunalarini tanlashni 2 D.A.Nurkeldiyeva, Ya.Ye. Chicherina, Ilk maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarni psixologik, pedagogik va logopediya tekshirish. T.: Yangi asr avlodi, 2007 amalga oshira olmaydi, ko’pgina xususiyatlarni faqrlashda qiynaladilar, bu xususiyatlarni didaktik o‘yinchoqlar bilan harakatlarda hisobga ololmaydilar. Ajratilgan belgilar bo‘yicha umumlashtirish imkoniyati, muayyan belgi bo‘yicha predmetlar qatorini buza olish, shu qatorda predmet joyini topishga maxsus o‘quvlarsiz erishib bo‘lmaydi. Butun obrazning shakllanishi ancha orqada: bolalarning yarmida obraz – harakat asosi bo‘la olmaydi va hech qanday shaklda bola bilan tiklana olmaydi (na predmetli tasvir shaklida, na qirqilgan rasmlarni yig‘ishda), boshqa yarmida esa buzilgan, noto‘liq obrazlar mavjud bo‘ladi. Aqli zaif bolalar namunaga ko‘ra tanlashni amalga oshirsa ham, ya’ni qarash orqali tushunishdan foydalansa ham ular qidirish usullarini (o‘lchab ko‘rish, sinab ko‘rish) qo‘llamaydi[5]. Agar ular harakat qilishda qiynalsa, xato qilsa, uni to‘g‘irlay olmaydi, chunki, sinab ko‘rish amaliy tushunishga o‘tmaydi. Sinab ko‘rishlar «O‘lchab ko‘rish» kabi fikrlar aqli zaif bolalar harakatida yo‘q, faqatgina, ular bilan tashqi jihatdan o‘xshamaydigan rasmiy harakatlar mavjud. Bu aqli zaif bolalar tomonidan ijtimoiy tajribaning o‘zlashtirilish xususiyatlari bilan izohlanadi. Aqli zaif bolalarda idrok qilishning rivojlanishi bir xilda sodir bo‘lmaydi, bolalar bilan o‘zlashtirilgan etalonlar ko‘pincha nomutsahkam, noaniq bo‘lib chiqadi. Bolalarda o‘zlashtirilgan harakat usulini bir holatdan boshqasiga ko‘chira olmaydi. Ular uchun xususiyatni idrok qilish, nomini bilish, mazkur xususiyatni hisobga olgan holda harakat qilish imkoniyati va uning asosida oddiy umumlashtirishni amalga oshirish imkoniyati o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar o‘ta murakkabdir. Mashg‘ulotlar vaqtida, masalan: pedagog bolalarga juft predmetlarni tanlab olishni taklif qilganida, xonada muayyan predmetni topish kerak bo‘lganda, ularni turmushda mustaqil faoliyatda umuman ajrata olmaydi. Shunday qilib, idrok qilish rivojlanishi muddatidan orqada qolish, sekin rivojlanish xususiyati aqli zaif bolalarga xosdir. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda kechroq va ko‘pincha to’liq bo’lmagan holda idrok qilish so‘z bilan qo‘shilib ketadi, bu esa o‘z navbatida, atrofdagi predmet olami haqidagi tasavvurning shakllanishini to‘xtatib qo‘yadi. Natijada, bolalar bog‘chasiga keluvchi aqli zaif bolalar o‘zlarining normal rivojlanayotgan tengdoshlaridan ancha farq qiladi. Ular normal ko‘rish qobilyatiga ega, biroq ko‘rishni bilmaydi, normal eshitish qobilyatiga ega, biroq eshitishni bilmaydi[6]. Aynan shuning uchun atrofdagi predmetlarni yaxshi tasavvur qila olmaydi, har doim ham kerakli predmetni boshqalari orasidan ajrata olmaydi, predmet xususiyatlari (rangi, shakli, kattaligi)ni yaxshi farqlay olmaydi, makonda yetarli darajada moslasha olmaydi. Idrok qilish bilan chambarchas bog‘langan ko‘rgazmali fikrlash sezgi-idrokning boshqa bir jihati hisoblanadi. Normal rivojlanayotgan bolada yuzaga keladigan tafakkurning birinchi shakli ko‘rgazmali harakat, tafakkur va fikrlashdir. Shunday qilib, bola oldida tafakkur qilish vazifasi yuzaga keladi. Alohida ta’limga ehtiyoji bo’lgan bolalarni qaysi jarayonida kamchilik borligini aniqlab tashxis qo’yib ana shu jarayonlarning rivojlanishi uchun alohida e’tibor beriladi. O’rganishlarim natijasida quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdim -Aqli zaiflkni to’gri va erta aniqlash ularga beriladigan ta’lim tarbiya jarayoniga to’gri yondashishga zamin bo’ladi -Aqli zaif bolalarning yosh davri xususiyatlari va psixologik jarayonlarini inobatga olgan holda ta’lim tarbiya jarayonini amalga oshirish zarur. -Aqli zaiflar bolalarga ta’lim tarbiya jarayonini uzluksiz va to’gri tashkil qilinishi o’zining yaxshi natijalarini beradi. Xulosa qilib aytganda aqli zaif bolalarning ta’lim tarbiya sifatini yaxshilash uchun ularning yosh davri psixologiyasi va imkoniyatlarini inobatga olgan holda izchillik asosida olib borish zarur. Pedagoglar uchun aqli zaif bolalarni erta aniqlab ularning psixologik xususiyatlarini o’rganish, ta’lim tarbiyaning korreksion jihatlariga alohida etibor berish muhimdir. Aqli zaif bolalarni hayotga moslashtirish, o’z-o’ziga xizmat qilish ko’nikmasini rivojlantirish va jismoniy mehnatga yo’naltira olsak ularning jamiyatda o’z o’rnilarini topishga katta yordam bergan bo’lamiz. Yüklə 340,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2