Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 azərbaycan cümhuriYYƏTİ
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 AZƏRBAYCAN CÜMHURİYYƏTİ
(M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan, hürriyyət və istiqlal haqqında) Böyük dünya müharibəsi böyük Rusiya inqilabını doğurdu. Böyük Rusiya inqilabı isə millət hüququnu bütün genişliyi ilə meydana atdı. * * * İnsanlara hüriyyət, millətlərə istiqlal! * * * Ah, Azərbaycan! Biz sənin haqqını tələb etmək deyil, yalnız adını söyləmək üçün nə qədər məruzələrə rast gəldik, nə qədər töhmətlərə məruz qaldıq! Azərbaycan muxtariyyəti diyorduq: soldan və sağdan hər növ hücuma məruz qalırdıq. Biz, Azərbaycan torpaqlarını qızdıran atəşi-müqəddəsi köksümüzdə bəsləmək istiyoruz: bizə Moskvada yanacaq “məşəli” nişan veriyorlardı. Biz elmə, mədəniyyətə öz dilimizin, öz mədəniyyətimizin ruhu, rəngi ilə pərvərdə edilmiş bir millət çıxarmaq istiyoruz: bizə Ərəbistanı göstəriyorlardı. * * * Haqq verilməz, alınır! Budur, türk inqilabının təsdiq etdiyi əski həqiqət! * * * Səfir bulundurmaya haqqı olmayan bir istiqlalı istəməyiz! * * * Bakı, Azərbaycan atəşkədəsinin ocağı olduğu kimi Azərbaycan fikrinin də mənbəyi idi. * * * Fikri, milli və siyasi istiqlalların kökü iqtisadi istiqlaldadır. * * * Gələcək – millətləri süngü gücü ilə yapma rejimə boyun əydirmənin deyil, milli hakimiyyətə, haqqa və hürriyyətə dayanan istiqlalçılığındır. * * *
1 Azərbaycan dövri-istiqlalına bolşeviklər “MÜSAVAT DÖVRÜ” deyirlər. Fəqət xalq bu dövrə AZƏRBAYCAN DÖVRÜ deyir. ...Xalqın düşüncəsində AZƏRBAYCAN məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycan yoxdur. * * * Kommunizm nə yaparsa yapsın, Rusiya imperializmi hangi rəngə girirsə- girsin, meydanda bir həqiqət var: millətlər kəndilərini tanımışlar. Şərq millətlərinin xilas və nicatına aid şüarlar ilə bolşeviklər sözdə millətlərin hüququna, hürriyyətinə və istiqlalına hörmətkardırlar. Işdə isə digər imperialistlərdən heç də fərqli deyildirlər. * * * Üsyan və qanla səri-kara gələn bir qüvvət üsyan və qanla da gedəcək. Bu gün bu üsyanı yapan müntəzəm bir qüvvət yoxsa da yarın o qüvvət kommunizmin kəndi vücuda gətirdiyi təşkilat hüceyrəsindən olsa da doğacaqdır. * * * Kommunizm rejimi süqut etmək məcburiyyətindədir. * * * Dünya ingilabat və müharibələrində axan qanlar daima yeni məfkurələrin tövlidinə səbəb olmuş deyilmidir? * * * Azərbaycanın bu qədər fəlakətlər nəticəsində əldə etdiyi bir qazanc varsa, o da istiqlal fikrinin rüsuxudur. Şimdi istiqlal və hakimiyyəti-milliyyə sevdası ilə yaşayan bir Azərbaycan gəncliyi vardır ki, Çekanın amansız edamlarına rəğmən gecə-gündüz çalışıyor, ilk fürsət və imkanı bəkləyib duruyor. Bu fürsət gəlincə o, meydana çıxacaq və o zaman yanıq könlündə atəşin cizgilərlə mənən mənquş (nəqş) bulunan bayrağı maddətən yüksəldərək deyəcək. BİR KƏRƏ YÜKSƏLƏN BAYRAQ BİR DAHA ENMƏZ!
2 BİR MÜTALİƏ
Əzizim, Əmin arkadaş! “Azərbaycan Cümhuriyyəti” ünvanı ilə vücuda gətirdiyiniz əsər haqqında fikir və mütaliəmi soruyorsunuz... Cahan hərbinə qədər Azərbaycanın həyati-hərsiyyə və ictimaiyyəsini yaxından-uzaqdan az-çox təqib edə bilmişdim. Fəqət hərb başladıqdan sonra buna layiq vəchlə davam bittəb mümkün olmadı. Iki qardaş türk şəhəri olan İstanbulla Bakı və ələlümum Türkiyə ilə Azərbaycan arasında sövqi-hadisat ilə peyda olan qalın sis pərdəsi bir şey görməyə, eşitməyə, duymağa mane oldu. Bu gün pərdə yavaş-yavaş qalxıyor. Siz də bu pərdəni qaldıranlardan biri olursunuz. Həqiqət
yekdigərə müariz tərəfləri dinləməklə meydana çıxarıla bilir. Ötədən bəri hökmləri vermək üçün “Audiatur et
vəzifə ittixaz etmiş olduğumdan əsəriniz haqqında ancaq bu nöqteyi-nəzərdən bəyani-mütaliə edə bilərəm: Siz Azərbaycanın ən böhranlı zamanlarında fəal bir mücahid sifətilə çalışdınız, bir çox mühüm vəqaye və hadisatı rəyüleyn yaxından gördünüz, müxtəlif cərəyanların içində bulundunuz və sərgüzəştlərlə mali bir həyat yaşadınız!.. Və zatən mövcud və müsəlləm olan elm və irfanınıza, əlbəttə, pək çox qiymətdar və müfid müşahidat və məlumat əlavə etdiniz və şübhəsiz, bunları əsərinizdə qeyd və təsbitə çalışdınız. Lakin Siz Azərbaycanda bir tərəfi, bir firqəyi, bir firqəyi-siyasiyyəyi təmsil ediyorsunuz. Arzunuza rəğmən nə dərəcədə bitərəf qala bilirsiniz, bunu şimdiki halda təyindən acizəm. Məmafih, şübhə yoxdur ki, əsəriniz bir boşluğu dolduruyor: Türkiyə nəşriyyatının ən böyük qüsurlarından biri qonşu məmləkətlər, ələlxüsus həmcivar türk ölkələri haqqında
sədrə şəfa verəcək kafi məlumatı ehtiva etməməsidir. Bu cəhətlə əsəriniz, hadisatı vəlov vəhidülcanib bir zaviyəyi-röyətdən görüyor fərz edilsə belə, mətbuatımıza pək qiymətli bir hədiyyə olacaqdır. Çünki mövzu
vəziyyəti-iqtisadiyyə və siyasiyyəsi ilə aləmşümul bir əhəmiyyəti haiz olan Bakının, Azərbaycanın və dolayısı ilə bütün Türklüyün müqəddəs və müəzzəz istiqlalı, istiqbalı məsələlərinə təmas ediyor. Bir xalqın, bir millətin asudə və müsəmmər bir həyata, rifah və səadətə nail ola bilməsi nasıl sünufi-ictimaiyyə beynində iqtisadi bir təsanüd və ədalətin vücuduna vabəstə isə öylə də aləmin, bütün bəşəriyyətin sülh və asayiş nemətlərindən mütənəim ola bilməsi beynəlmiləl münasibətdə ədalət və insaf məfhumlarının hakim və cari olması ilə qabildir. Beynəlmiləl insaf və ədalətdən doğan sülhi-ümumiyi-aləm isə Azərbaycanın dəxi hürriyyət və istiqlalını istilzam edər. Ancaq bu istiqlalın mücahidləri, nigahbanları qəvi və mütəqəyyiz olmalıdırlar!.. İzmir iqtisad konqresində “İqtisadi misaq” proqramında bir də “Kitab bayramı” ehdasından bəhs olunuyor. Ümid edirəm ki, “Azərbaycan Cümhuriyyəti” ilk “Kitab bayramı” ziyafətində ən dadlı, ən müğdi qidayi-ruhiyyələrindən biri olur və türk istiqlalının mücahidlərini, nigahbanlarını bəslər, təqviyyə edər və oyandırar!
HÜSEYNZADƏ ƏLİ 2
3 MÜQƏDDİMƏ
Şübhəsiz ki, Şərq pək dərin bir həyəcan içində bulunuyor. Hərbi-ümuminin sarsıtdığı bu aləm əsrlərdən bəri məluf olduğu ətalətdən silkinərək ciddi bir həyat əsəri göstəriyor. Bütün dünyayı rəşədar edən bu həmləyi-inqilab bittəb İslam millətlərini dəxi istila etdi. Milliyyət dövri-təşəkküllərini adlayan məmləkətlərdə əvamili- ictimaiyyəyi təhriklə ictimai inqilab məfkurəsini doğuran bu həmlə, İslam məmləkətlərində digər bir inqilab məfkurəsi doğurdu: hakimiyyəti-milliyyə məfkurəsi. Anadolu türklüyünü əqilləri şaşırdan tarixi bir möcüzə ehdasına sövq edən məfkurəyi-istiqlal, bütün Şərq millətlərinin müqəddəs məfkurəsidir. Hakimiyyət və istiqlal məfkurəsi ilə aşılanan Şərq hərəkati-milliyyəsi hənuz sərmənzili-məqsudinə doğru rəhsipar oluyor. Gediləcək daha çox yol var. Xətər və məşəqqətlərlə dolu olan bu yolu sühulətlə gedə bilmək üçün həmrah bulunan şərqlilər yekdigərini bilmək zərurəti-qətiyyəsindədirlər. Aləmi-islam “Fətə`arafu” əmri-Quranisinə bilxassə bu zamanda riayət etmək zərurətindədir. Məqami-xilafəti haiz bulunan Türkiyə aləmi-İslamın ittihad mərkəzidir. Hakimiyyəti-milliyyə əsası ilə qurulan yeni Türkiyə - türk əqvamının ümid nöqtəsidir. Milli məfkurənin şanlı zəfərini təmsil edən böyük Türkiyə Şərq millətlərinin əməl məşəlidir. Əvət! Türkiyə ilə Şərq, İslam və bilxassə Türk aləmi arasında mövcud rabitəyi-hissiyyə isbata möhtac bir qəziyyə deyildir. Fəqət bu rabitənin elmi bir təarüf üzərinə müstənəd olduğu məətəəssüf isbata pək möhtacdır. Əsri-hazırın vasiteyi-təarüfi, məlum ki, mətbuatdır. Şərq mətbuatına müraciət edərsək, şərqliləri yekdigərini tanıdacaq mənbəyi-təarüf kaç kitab buluruz?!... Halbuki Avropada “Şərqiyyat” bəlli-başlı bir elmdir. Burada həyatını Şərqə həsr etmiş alimlərlə bərabər Şərqə aid nə qədər kitablar, nə qədər məcmuələr bulursunuz! Burada məsaili-Şərqiyyə ilə mütəvəğğil müəssisat yalnız lisaniyyat, ətiqiyyə, tarix və ədəbiyyat kimi məbahisi-elmiyyə ilə məşğul olmayıb, Şərqdə güzəran edən siyasi, ictimai, iqtisadi vəqaye və cərəyanları dəxi günü-günə təqib və məmləkətlərini daima tənvir
edirlər. Biz şərqlilərin bu babdakı məlumatımız isə qırıq, dönük qəzetə həvadisi ilə mütərcəm məqalələrə inhisar ediyor. Biz biliyoruz ki, Əfqanıstan elani-istiqlal eyləmiş. Azərbaycan cümhuriyyət təsis etmiş, İran əcnəbi əsgərlərdən təmizlənmiş, İraq, Hicaz 3 və Fələstin mandat təhtinə alınmış, Hindistanda bir hərəkati-milliyyə varmış, Misir davayi-istiqlal ediyormuş. İştə bu qədər. Bundan fəzlə məlumat edinmək üçün ciddi bir mərcə və geniş məlumatı haiz bir mənbə ararsaq, tək bir kitaba dəstrəs olacağımız pək müstəhildir. Bu hal “Təarufi” işkal edən ən böyük nöqsanlardandır. Bu nöqsanın bütün Şərq millətlərinə nə dərəcədə isnad edildiyini cəsarətlə iddia edə bilməzsək də, İslam aləminə aid olan qismində israr edə biliyoruz. Bu nöqsan bilxassə aləmi- İslamın mərkəzi və türk əqvamının ümidgahı bulunan Türkiyədə pək müəssirdir.
4 Məsələn, mövzumuz Azərbaycan məsələsini alalım: təmas etdiyimiz əşxasdan bu məsələnin Türkiyə əfkari-ümumiyyəsincə nə dərəcədə möhtaci-tənvir olduğunu öyrəndik. Məsələn, Milli Azərbaycan ilə şimdiki Azərbaycan arasındakı fərqi bir çoxları idrak edəmiyorlar. Azərbaycanın müstəqil ikən get-gedə bütün hüququnun Rusiyaya nədən tərk edildiyini, azərbaycanlıların buna nə üçün razı olduqlarını soranlara rast gəldik. Bolşeviklərin Azərbaycana millət tərəfindən çağrılmış olduqlarına inananlar var. Bolşeviklərə qarşı çıxarılan üsyanlar nasıl anlaşılmış, nasıl tələqqi edilmiş?!.. Bu da pək fəci bir hekayə. Bolşevik idarəsində bulunan Azərbaycanı məsud görənlər də yox deyil. Xülasə, cəhldən mütəvəllid bir çox sui-təfəhhümlər, yanlış təsəvvürlər və bundan doğan iğbirar ki, iki qardaş millət arasında arzu olunmayan infial və darqınlığı mucib oluyor. Biz kəndi hesabımıza “Milli Azərbaycan nəşriyyatı” ünvani-ümumisi ilə nəşr edəcəyimiz bir silsileyi-rəsail ilə Azərbaycan əhvalına aid mövzuları tənvir etmək surətilə bu babdakı təarüf nöqsanını azaltmaya səy edəcəyiz. Azərbaycan Cümhuriyyəti aləmi-İslamda təşəkkül edən ilk cümhuriyyətdir. Bu Cümhuriyyət eyni zamanda bir türk hökümətidir; təbiri-digərlə kiçik Türkiyədir. Kiçik Türkiyə xalqı ilə Böyük Türkiyə xalqı arasındakı münasibət iki qardaş münasibəti qədər səmimiyanədir. Bu səmimiyyətin ən canlı dəlili “Sevr” müahidəsinin 4 hökmi-edamı altında müztərr ikən belə, Türkiyə əfkari-ümumiyyəsi Azərbaycan istiqlalının “Etilaf” dövlətlərincə təsdiqini kəndi məsərrəti kibi təəyyüd eyləməsi idi. Vətənim, Azərbaycan xalqı dəxi bolşevik istilası altında inləməkdə ikən Türkiyənin möcizeyi-zəfərini mənimsəməklə sevinmişdir. Keçirdiyimiz bu istilahə günlərində Osmanlı imperatorluğunun ünsüri-əslisini təşkil edən Anadolu türklüyü yeni bir höküməti-milliyyə təsis ediyor. Bu hökümətin xarici siyasəti Şərqdəki vəzifəsini hüsni-ifa etmək istərsə, qənaəti- acizanəmizcə Azərbaycan Cümhuriyyətinin müqəddəratına laqeyd qalmaması icab edər. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan məsələsi Türkiyə üçün ciddi düşünüləcək bir məsələdir.
Bir məsələyi ciddi düşünmək, o məsələyi iyicə tədqiq etmək və öyrənməklə qabil olur. Artıq beynəlmiləl bir şəkli haiz olan Azərbaycan məsələsi, eyni zamanda, Türkiyə üçün əhəmiyyəti-həyatiyyəyi haiz Qafqasiya məsələsinin də bir cüzidir.
Halbuki bu məsələdə dəxi Türkiyə nöqteyi-nəzərindən möhtaci-tənvir bir çox cəhətlər vardır. Biz bu xüsusdakı nəşriyyatımıza ibtida “Azərbaycan Cümhuriyyətinin təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti”ni izahla başlamayı mürəccəh bulduq. Hərb və ixtilal günlərində cərəyan edən kaç sənəlik vüquat ilə, bu vüquata təqəddüm edən ədəbi və hərsi hadisələri bir vəchi-ixtisar təlxis etmək surətilə zati-məsələ haqqında ümumi bir fikir vermək cəhətini düşündük. Vəqaye və hadisatı nəql edərkən vaqiələrin şəxslərindən ziyadə hadisələrin səbəblərinə əhəmiyyət verdik. Iləridə, tövfiq olursa, davam etdirəcəyimiz nəşriyyatın bir müqəddiməsini təşkil edən bu risaləmizlə möhtərəm Türkiyə qarelərində Azərbaycan məsələsi üzərinə ciddi bir təvəccöhi-nəzər cəlbinə müvəffəq olursaq, vəzifəmizi görmüş ədd edəriz.
5 Nəticədə yazılarımızda İstanbul şiveyi-ədəbisindən təbaüd görülürsə, Azəri olduğumuz hesabı ilə möhtərəm qarelərimizdən qüsura baxmamalarını rica eyləriz.
I
AZƏRBAYCAN XALQI Hərbi-ümumidən 5 əvvəlki rəsmi coğrafiyaya görə Azərbaycan, şimali İranda vaqe Təbriz ilə həvalisinə deyilirdi. Hərbdən və böyuk Rusiya ixtilalından sonra dillərdə dolaşan Azərbaycan salifüzzikr Azərbaycanın Şimalında Cənubi-Şərqi Qafqasiya qitəsindən ibarətdir ki, mərkəzi Bakıdır. Azərbaycanlılar milliyyət etibarilə türk, din etibarilə İslam, mədəniyyəti- əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər. Kəndi ləhceyi-məxsusəsilə Anadolu türkcəsinə yaxın bir şivə ilə qonuşan Azərbaycan türkü müxtəlif şivələrə malik və olduğu yerlərə nisbətlə müxtəlif isimlər daşıyan böyük Türk ağacının bir dalıdır. Azəri türklərinin hal-hazırda oturduqları yerlər min əl-qədim türk xalqı ilə məskun idi. Gərək Bakı, Gəncə, Şamaxı, İrəvan ilə Təbriz, Marağa, Ərdəbil və sairə kibi vilayətlər və gərək Muğan, Arran, Qarabağ və Qaradağ kibi məmləkətlər daima türk elinin oturağı və türk xanlarının ovlağı olmuşdur. Bu yerlər kəndilərində bir çox türk sülalərinin irili-ufaqlı hökümətlər qurduqlarını və illərlə səltənət sürdüklərini görmüşlərdir. İdil 6
7 töküldüyü yerində böyük bir səltənət quran Xəzər türkləri miladi 700 sənələrində Qalmık səhrası və Qumık sahili ilə aşağıya doğru enmiş, Muğan çölünə yayılmışlardır. Daha sonra onları digər türk axınları təqib eyləmiş, böyük Çingiz ilə Teymurun cəngavər köçəbələri Kür nəhri boyu ilə Araz nəhri hövzələrinin, Ceyhun ilə Seyhuna mümasil bulduqlarından kəndilərini oturaq etmişlərdir. Səlcuqilər zamanında buralar artıq qəti bir surətdə türk məmləkəti halına qoyulmuşdur. Səlcuqlardan sonra bu ərazi əldən-ələ keçmiş, müxtəlif hökmdar sülalələri idarəsində qalmışdır. Fəqət yekdigərini təqib edən bu sülalələr dəxi əksəriyyən türk olub, böyükləri münqəriz olduqda yerlərini, kiçik də olsalar, yenə birər türk xanlığına tərk etmişlərdir. Bunlardan Azərbaycan Atabəyləri namı ilə elani-istiqlal edən Şəmsəddin Eldəniz sülaləsi 80 sənə hökümət sürmüşdür. Bu vaqiəyi-istiqlal 541 sənəsində Gəncədə elan olunmuşdur. Bundan başqa, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu türkmən sülalələri dəxi burada hökümət eyləmişlərdir. Bundan yüz sənə müqəddəm Rusiya çarizmi tərəfindən istiqlal və mövcudiyyətlərinə xatimə verilən Dərbənd, Quba, Lənkəran, Şəki, Şirvan, Bakı, Qarabağ, Gəncə, İrəvan və Naxçıvan xanları dəxi azərbaycanlı türk hökmdarları idi. Türklərin buradakı hökmranlıqları Hindistan, Ərəbistan, İran və Misirdə olduğu kibi başqa cinsdən bir xalqa əsgəri bir sinif olaraq hökümət sürməkdən
6 ibarət olmamışdır. Osmanlılardan başqa əksər türk köçəbələri hökümət etdikləri xalqa təməssül etmişkən, Azərbaycan türkləri – kütlə etibarilə – milliyyətin rükni- mühümmünü təşkil edən lisanlarını halilə ibqa etmişlərdir. 1808 sənəsi ilə 1828 sənələri arasında, başda qəhrəmani-milli Cavad xanın 8
nəticəsində Azərbaycan xanlıqları kəndi mənliklərini haqqı ilə dərk etmədən, kəndisini idrak etmiş milli bir sima göstərmədən, tamamilə İran hərs və nüfuzi- mənəvisi altında ikən – mövqelərini müasir bir ordu ilə gələn rusun qüvvəti- bazusuna tərk və qəzaya təslim oluyorlarsa da, xalq kəndinə məxsus ədəbiyyatı, şairləri, aşıq və dərvişləri ilə hüzn və məsərrətini kəndi lisanı ilə tərənnüm ediyor və kəndi idrakı ilə bir vücud olduğunu sezdiriyordu. Əvət! Rəhləsi üstündən enməyən Füzulisi, Koroğlu ilə bağrıyanıq Kərəmə ağlayan aşıqları, bu aşıqların ürək dağlayan sazları ilə çobanların ruha sinən türküləri, çocuqların sevə-sevə oxuduqları maniləri, anaların yavrularını uydururkən çağırdıqları ninniləri – xəvasının düşüncəsilə – kəndisini İranlı bilən bu xalqın müdhiş bir zəlalətdə olduğunu göstəriyor: – Xeyir, deyil, sən türksən! – diyordu.
II
ƏDƏBİ VƏ MİLLİ İNTİBAH
Bu türklər Azərbaycanı ikiyə bölən Araz nəhrinin iki tərəfində sakin olub və qismən İrana şu və ya bu surətlə bağlı nimmüstəqil bir halda yaşadıqları zaman məhkum bir millət deyil, hakim olaraq yaşıyorlardır. Çünki əsrlərdən bəri İranın hakim sinifini türklər təşkil ediyordu. Azərbaycan xalqı idarəcə gördüyü ağırlığı başqalarından deyil, öz cinsindən gördüyü üçün həqiqi məhkumiyyətini, mənəviyyatca başqa bir hərsin məhkumu olduğunu dərk etmiyordu. O get-gedə farslaşıyordu. Xəvas təhsilini farsca görüyor, fars tərbiyəsi alıyor, fars kibi düşünüyor və kəndisinin doğrudan-doğruya iranlı olduğuna qane oluyordu. Xalqın həll və əqdini əlində bulunduran bu xəvas kibi
mənəviyyatına hakim olan üləma sinfi dəxi eyni ruhda, eyni tərbiyədə və eyni zehniyyətdə idi. Fars ədəbiyyatına Nizamilər, Xaqanilər, Məhsətilər kibi ustadlar bəxş edən bu torpaqda yetişən Azərbaycan xəvası pək təbii idi ki, bir zaman Süleyman Qanuninin belə az qala qəbul elədiyi Sədi lisanı qarşısında əriyib kəndiliyindən keçmiş, türk ilə türkcəyə xor baxmışlardı. İranın o parlaq və cahanbəha ədəbiyyatı və o ədəbiyyat sayəsində tərbiyə bulan qüvvətli mənəviyyatı qarşısında təslim olub da təməssül edən türk xəvasının bittəb
əvam üzərinə də böyük təsiri olacaqdı, həm olmuşdu. Türkcə, əvam və köylü lisanı ədd olunmuş, lisani-rəsmi və ədəbi olmaq üzrə farsi təmim eyləmiş, nəticədə tühəf bir millət vücudə gəlmişdi: dili başqa, yazısı başqa bir millət! Mavərayi-Araz Azərbaycanının 9 halı bu haldır. Orada hər kəs türkcə söylər, fəqət iş yazıya gəlincə farsi kəsilir.
7 Xəvas düşdüyü bu yanlış girəvənin çıxılmaz bir yol olduğunu sezmədiyi halda əvam, pək də laqeyd deyildi. Xalq qeyri-təbii olan bu hala ünsüri bir müqabilə yapıyordu. Türk xalqı xəvasdan heç bir kimsənin əhəmiyyət vermədiyi bu hala kəndi milliyyətindən isqat
edilməsinə qarşı qiyam etmişdir. Bu qiyamın qəhrəmanları xalq hissiyyati-şairanəsindən mülhəm və bu hissiyyata tərcüman olan aşıqlar idi. Laədri müəlliflərin yaratdığı “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib” və sair bu kibi dastanlar, ürək yaxan aşıq sazlarının ruhnəvaz ahəngləri altında Azərbaycan türk kütləsinin qəlbinə öylə siniyor, öylə yerləşiyordu ki, onunla deyil farsın “Nuşafərini”, “Fərhad və Şirini”, hətta Firdovsi ilə Hafizi belə rəqabət edəməzdi. O, öz Firdovsisini, öz Hafizini, öz Sədisini, kəndindən doğma türk şairini və ruhundan xəbər verən Azərbaycan müğənnisini arıyordı. Bərəkət versin ki, xəvasının həpsi kəndisindən üz döndərməmişdi. Iştə bu doğduqları mühitə daha ziyadə mərbut qalan Azərbaycan şairləri xalqın zövqünü tətmin üçün türkcə şerlər yazmağa başladılar. Xalq ədəbiyyatı yanında bir də yazı ədəbiyyatı vücuda gəldi. Bu xüsusda yalnız Azərbaycanın deyil, bütün türklüyün dahi şairlərindən, azərbaycanlılarca Əbu şüəra künyəsini daşıyan Füzuli mərhumun dərin bir nüfuzu, böyük bir mürşidliyi vardır. Füzuli Azərbaycanda hər yerdən ziyadə mərufdur. Azərbaycanın ən çox oxuduğu və ən çox sevdiyi şair Füzulidir. Azərbaycan şeri son zamanlara qədər adətən Füzuliyi tənzirdən ibarət idi. Füzuli divanı hər yerdən ziyadə Təbrizdə basılmışdır. Hafiz divanı farslar üçün nə isə, Azərbaycan türkləri üçün də Füzuli divanı odur. “Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim, Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur. Bəndə tovfiq olsa bu düşvarı asan eylərəm. Növbahar olğac dikəndən bərgi-gül izhar olur”
– deyə türkcə yazmağa başlayan Füzuli, zamanında təsəvvür olunan “düşvarı” həqiqətən asan eyləmişdir. Füzuliyə böylə bir əzm təlqin edən zamanı, eyni zamanda, müasiri bulunan İran şahını belə türkcə şerlər yazmağa sövq eyləmişdir. 10 Bu böyük şair və dahinin müvəffəqiyyəti ilə türkcə şer yazmaq “sühuləti” kəşf edildikdən sonra Füzulini tənzir və təqlid edənlər çoxaldı. Azərbaycan türk ədəbiyyatı müstəqil bir cərəyan aldı. Bu ədəbiyyatın hankı xüsusiyyət və müvəffəqiyyətlərlə irəlilədiyini və nə kibi əsərlər vücuda gətirdiyini göstərmək kəndi başına müstəqil bir mövzu təşkil edir. Burada isə biz yalnız bu qədərini söyləmək istəriz ki, Azəri ədəbiyyatının təkamülü tıbqı Füzulinin həyati-ədəbisinə bənzər. Füzuli ilk öncə farsicə yazmış, sonra türkcəyə başlamış, türkcə yazarkən də ibtida Azərbaycan şivəsi ilə yazmış. Bağdadın Osmanlılara keçidindən sonra Füzuli lisanı getdikcə osmanlılaşmış, Şərq şivəsindən təbaüdlə Qərb şivəsinə yaxınlaşmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı da böylədir: azərbaycanlılar ibtida farsicə yazmışlar, sonra sırf Azərbaycan şiveyi-məhəlliyyəsi ilə yazan Füzuliməşrəb şairləri ilə qocaman bir dövr davam eyləmişdir. Bu dövrdə əvvəl Qövsi, Nəbati, sonra Vaqif,
8
Seyid Əzim, Ləli, Raci kibi şairlər yetişmişdir. Nəhayət, üçüncü dövr gəlmiş: Qərb həyat və əfkarının təsirinə girən Azərbaycan ədəbiyyatı Osmanlı türk ədəbiyyatından mülhəm, müasir ədəbi türkcə ilə yazmaya başlamışdır. Bir tərəfdən də Osmanlı ədəbiyyatı təsirində bulunan bu dövrün şairləri Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi, Sabir, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Səhhət, Müznib və sairləridir. Şimali Azərbaycan, Rus təhti-idarəsinə keçdikdən sonra siyasi hüququnu kamilən itirmiş, məhkumiyyətin acısını təmamilə dadmışdı. Əvvəlki zamanda o, gördüyü hərs məhkumiyyətini müştərək bir din və müştərək mədəniyyət təsiri ilə sezmiyordu. Çünki o zaman milliyyəti – sözün bu günkü mənası ilə – daha müdrək deyildi. Getdikcə farslaşan Azərbaycan türkü bu dəfə ruslaşdırma siyasətinə məruz qalıyordu. Təbii idi ki, bu hal xalqın həssas əsəblərinə toxunuyor, müdafiəyi-nəfs hisslərini dərindən qıcıqlandırıyordu. Bunun üçün də xalq kəndisini düşünməyə məcbur idi. Çarizm, Azərbaycanı ruslaşdırmaq üçün iki cəbhədən gəliyordu: bir tərəfdən xalqın hissiyyati-diniyyəsini idarə edən üləma və mollaları kəndi kontroluna tabe tutur, digər tərəfdən də milli tərbiyəyə meydan verməyərək xalqı rus məktəblərində (uşkol) oxumağa icbar ediyordu. Birinci məqsədin təmini üçün şiə və sünnilərə məxsus olmaq üzrə ayrı-ayrı iki idarəyi-ruhaniyyə təsis eyləmiş, bütün molla və əfəndiləri bu idarə vasitəsilə kəndisinə tabe birər məmur kibi qullanmışdı. Ikinci məqsədi təmin üçün də müəyyən ruslaşdırma proqramı ilə uşkollar (məktəblər) təsis edilmişdi. Xalqda nə bu məmurluğu qəbul edən mollalara etimad, nə də məzkur uşkollardan çıxan bəyzadələrə etibar vardı. Hökümət tərəfindən təyin olunan mollalara “dəftər mollası”, 11 rus uşkolundan oxuyan gənclərə də “rus balası” deyən xalq kəndi hissi-fitrisilə sezdiyi ruslaşdırma siyasətinə bildiyi kibi müqabilə etmişdir. O, dəftər mollasına öz “axund”unu, hökümət uşkoluna kəndi “məktəbxanə”sini qarşı qoymuşdu. Hər nə qədər xalqın möhkəm tutduğu “axund” ilə “məktəbxana” tamamilə kəndisinin deyil, Iran nüfuzunun müəssisələri olsa da, ruhuna yabançı bulunan rusluğa qarşı bu müəssisələr daha milli, daha doğma idi. Buna görə də o, “axund”un hürriyyəti və “məktəbxana”nın istiqlalı üçün yapdığı mübarizədə pək haqlı və bu mübarizə dəxi pək məqul idi. Çünki o, siyasətən məğlub olmuşsa da mənən bərbad olmaq istəmirdi. Fəqət xəvas yenə yanılmışdı. Vaxtilə Firdovsinin romantizmi, Sədinin dərin hikməti, Hafizin dadlı qəzəlləri qarşısında bayılan “mirzə” bu dəfə də Lermontovun dağlarda uçan ruhu, Puşkinin su kibi axan nitqi, Tolstoyun məsihanə fəlsəfəsinə vurulmuş bir “uçitel” idi 12 . Sənələr keçdi, bir tərəfdə “mirzə”, digər tərəfdə “uçitel” durdu. Bunlar bir çox zaman anlaşmadılar. Farslaşmış mirzə kibi ruslaşmış uçitel dəxi xalqın hədsən duyduğu mətləbi bir çox zaman dərk edəmədi. Nəhayət, bir çox kəcvaclardan keçildi. Məktəb və mədrəsələrə qarşı üsulsuz mübarizələrdən sonra “uçitel” məqsədi anladı, bildi ki, Sədini də, Tolstoyu da türk xalqına öyrətmək, türkü onlarla aşina etmək həm lüzumlu, həm faydalıdır. Fəqət bununla bərabər, türkü
9 kəndi Sədisindən, kəndi Tolstoyundan məhrum etmək olmaz. Sədini, Tolstoyu və sair dünya məşahiri-ədibini anlamaq üçün kəndi Füzulilərini, Nəbatilərini – nə qədər kiçik də görünsələr, Seyidlərini, Sabirlərini, Cavidlərini, Cavadlarını öyrənməlidirlər. Bu zəmində rus məktəbi vasitəsilə mədəniyyəti-hazirəyi az-çox dərk etmiş ürəfa ilə xalq arasında yekdigərini anlamaq dövrü başladı. Bundan 50-60 sənə əvvəl müasir Azərbaycan ədəbiyyatının binası quruldu. Şərq mədəniyyəti ilə mükəmməl surətdə mücəhhəz və rusca vasitəsilə də Qərb mədəniyyətinin əsasatı ilə aşina bulunan Mirzə Fətəli Axundzadə ilə başlayan teatro ədəbiyyatı, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim Haqverdiyev, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə kibi mühərrirlər tərəfindən tənzir və idamə edildi. Mirzə Fətəlinin komediyaları türk aləmində yazılmış ilk komediyalardır. Münəqqidlərcə “Şərq Molyeri” ləqəbini qazanan Mirzə Fətəlinin məcmuəyi-asari ruscaya, almancaya, ingiliscəyə, qismən də fransızcaya tərcümə edilmişdir. Teatrodan bəhs edincə, Azərbaycan musiqisindən bəhs etməmək qabil deyildir. Teatro sənəti Azərbaycanda olduğu kibi İslam aləminin heç bir tərəfində irəliləməmişdir. Burada türkcə opera, operetta təsis edilmişdir. Ilk Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy tərəfindən güftəsi Füzulinin olmaq üzrə “Leyli və Məcnun” operası bəstələnmiş, bundan başqa “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Şah Abbas və Xurşudbanu” kibi digər operalarla, “Arşın mal alan” kibi operettalar dəxi butun Qafqasiyada, İranda, qismən də Türkiyədə məşhurdur. “Arşın mal alan” operettası İstanbul səhnələrində amaturlar tərəfindən göstərildiyi kibi, ermənicə, gürcücə və ruscaya dəxi tərcümə edilmiş və teatro mövsümlərində dəfələrlə təkrar olunmuşdur. Teatro yazılarını mütəaqib qəzetə təsisinə başlanmış, 1875 sənəsində mərhum Məlikzadə Həsən bəy Zərdabi tərəfindən “Əkinçi” qəzetəsi təsis olunmuş, bundan sonra Ünsizadələr tərəfindən təsis olunan “Ziyayi-Qafqas” ilə “Kəşkül” qəzetələri çıxmışdır. Birincisi 1877 sənəsi rus-türk müharibəsi zamanındakı nəşriyyatından dolayı hökümət tərəfindən qapadılmış, ikincilər də bir kaç nüsxə çıxdıqdan sonra kəndiliklərindən təvəqqüfə uğramışlardır (1880 və 1891). 1905 tarixinə qədər Azərbaycan ədəbiyyat və mətbuatı müntəzəmən təsis və tərəqqi edəməmişdir. Yalnız 1903 və 1904 sənələrində Tiflisdə intişar edən “Şərqi- Rus” qəzetəsi bu uzun sükut dövrünü bitirmişdir. Şahtaxtınski Məhəmməd ağa tərəfindən təsis olunan bu qəzetə bir sənə davam etdikdən sonra Bakıya nəql eyləmiş və burada qapanmışdır. Fəqət Rusiya inqilabi-səğirini təşkil edən 1905 sənəsi, Rusiya türkləri üçün milli inkişaf dövrünün ibtidasını təşkil eyləmişdir. Müəssisati-ictimaiyyə ilə hürriyyəti-mətbuat nöqteyi-nəzərindən bir parça müsaidat ilə nəticəpəzir olan bu inqilabdan bilistifadə bütün Rusiya türklərində olduğu kibi Azərbaycan türklərində də sürətli bir hərəkəti-milliyyə başladı. Bu hərəkət bir tərəfdən milli mətbuat təsisi, digər tərəfdən də milli məktəb və ümuri- diniyyənin millətin kəndisi tərəfindən müntəxəb əşxas və müəssisat vasitəsilə idarə edilməsi davasından ibarət idi.
10 Bakı bu hərəkəti-milliyyənin mərkəzi idi. 1914 sənəsi hərbi-ümumisinin ibtidasında Bakıda türkcə iki yovmi qəzetə (“İqbal” və “Sədayi-həqq”) nəşr olunurdu. Müsəlmanların hüququnu müdafiə məqsədilə bir də rusca “Kaspi” qəzetəsi çıxıyordu. Bundan başqa, bir kaç ədəd də türk mətbəəsi mövcud bulunuyordu. Bu qəzetlər 1905-ci sənəsində möhtərəm Ağaoğlu Əhməd bəylə Hüseynzadə Əli bəy tərəfindən təsis olunan “Həyat” və “İrşad” qəzetələrinin başladıqları mücadiləyi-milliyyəyi davam etdiriyorlardı. Hərbi-ümumi əsnasında təsis edilən “Açıq söz” 13 qəzetəsi dəxi bu davayı müdafiə ediyordu. “Açıq söz” ilk dəfə olaraq o vaxta qədər Qafqasiya müsəlmanı və yaxud tatarı deyilən xalqın türk olduğunu sərahət və israrla meydana qoymuş və bu xüsusda hərb sansoru ilə mübarizə etmək zərurətində qalmışdı. Mətbuati-yovmiyədən başqa bir kaç həftəlik ədəbi, siyasi və məzah qəzetləri dəxi nəşr olunurdu ki, bunlar miyanında Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|