MövzuI. Psixologiyanın predmeti və vəzifələri
Plan:
1. Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri
2. Psixologiya elminin başqa elmlərlə əlaqəsi
3. Psixologiyanın tədqiqat metodları
1.Psixlogiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri
Hər bir elmi öz predmetinə görə digər elmlərdən fərqləndirmək olar.Misal bilogiya
elmin predmeti canlı orqanizlərdir.Tarix elmin predmeti isə tarixi hadisələrdir.Hər bir elmin
xüsiyyətlərini öyrənmək üçün ilk növbədə onun obyektini və predmetini aydınlaşdırmaq
lazımdır. Elmin obyekti dedikdə onun tədqiq etdiyi real gerçəklik nəzərdə tutulur. Bu
baxımdan heyvanları və insanı öyrənən müxtəlif elmlərin obyekti eynidir. Elmlər predmetinə
görə bir-birindən fərqlənirlər. Elmin predmeti dedikdə onun öz obyektindən ayırd ettiyi,
seçdiyi cəhətlərə hansı baxımdan, hansı nəzəri və ya praktik aspektdən yanaşması nəzərdə
tutulur. Psixologiya elmi insanı psixi cəhətdən tətqiq edir. Onun daxili aləmini öyrənir.
Psixologiya termini iki yunan sözündən: “psyuxe”-“ruh”, “ruhi aləm” , “logos” isə “bilik, elm,
öyrənmək” sözlərindən əmələ gəlmişdir.
Psixoloji biliklər həmişə elmi dəyərlə yanaşı praktik əhəmiyyətə malik olmuşdur. O, adətən
insanların bir-birini tanımasına kömək etmişdir. Müasir dövrdə də psixologiya elə bu mənada
başa düşülür: adamlar üçün psixoloq, birinci növbədə insan sərrafı deməkdir. Ta qədim
zamanlardan insanları psixoloji cəhətdən xarakterizə edəndə, adətən onları bir-birindən
fərqləndirən xüsusiyyətlərə daha çox diqqət yetirirdilər.
Psixologiyanın predmetini başa düşmək üçün ilk növbədə psixika anlayışı ilə tanış
olmaq lazımdır. Psixika anlayışına nələr daxildir? Psixika nədir? Psixi hadisələri şərti olaraq
üç qrupa ayırmaq olar.
Psixika anlayışı
Psixi proseslər Psixi hal və ya halətlər Psixi xassə və ya xüsusiyyət a)idrak
prosesləri: stress, affekt,frustrasiya, temperament,xarakter,
duyğular, qavrarış, əhval və s. qabiliyyətlər
hafisə,diqqət,təfəkkür,təxəyyül,nitq
b)iradi proseslər:
c)emosional pro-
seslər
Psixi proseslər psixologiya elminin əsas kateqoriyalardan biridir. İdrak proseslərinə, iradi
proseslərə və emosional proseslərə birlikdə psixi proseslər deyilir. Müasir psixologiyada
proses sözü geniş və dar mənalarda işlənilir. Biz geniş mənada psixi olanı proses kimi
nəzərdən keçirəcək, bütün psixi hadisələri ( psixi proseslər, hallar və xassələri) eyni dərəcə
proses kimi təhlil edəcəyik.
Dar mənada isə psixi proses dedikdə duyğu, qavrayış, hafizə, diqqət, təfəkkür,nitq,
təxəyyül, iradə və hissləri nəzərdə tutacağıq. “Psixi proses” termini psixi faktın dinamikasını
nəzərə çatdırır. “Proses” latın sözü olub hər hansı bir hadisənin başlanması, gedişi və inkişaf
mərhələlərini əks etdirir.
“Psixi halət” psixi faktın nisbi davamlılığını bildirir. “Psixi xassə” və ya “psixi
xüsusiyyətlər” termini isə psixi faktın sabitliyini, onun şəxsiyyətin sturukturunda
möhkəmləndiyi və təkrar olunmasını ifadə edir. Psixi proses, hal və xassələr birlikdə psixika
və psixi hadisələr adlanır.
Deməli, psixologiya bir elm kimi psixikanın faktlarını, qanunauyğunluqlarını və
mexanizmlərini öyrənir. Bu cəhəti nəzərə alaraq psixologiya elminə daha dəqiq tərif vermək
olar. Psixologiya beyində obyektiv aləmin subyektiv surəti kimi əmələ gələn psixikanın
faktları, qanunauyğunluqları, mexanizmləri haqqında elmdir.
Psixoloogiya elmi bir elm kimi psixikanın faktlarını qanunauyğunluqlarını və
mexanizmlərini öyrənir.Psixologiya psixi proseslər,psixi xassələr və psixi hallar haqqında
elmdir.
2.Psixologiya elminin başqa elmlərlə əlaqəsi
Müasir psixologiya praktikanın müxtəlif sahələri ilə bağlı və müxtəlif təşəkkül
mərhələsində olan son dərəcə şaxələnmiş elmi fənlər sistemindən ibarətdir. Psixoloji
tədqiqatlar göstərir ki, psixoloji fənlərin əksəriyyəti konkret fəaliyyət sahələrini öyrənir.
Onların bir çoxu isə inkişafın psixoloji aspektlərini və şəxsiyyətin cəmiyyətə miünasibətini
öyrənir. Həmin cəhəti nəzərə alsaq təsnifatın əsası kimi:
1)Konkret fəaliyyət;
2)İnkişafın psixoloji aspektləri;
3)Şəxsiyyətin cəmiyyətə münasibəti məsələlərini götürmək məqsədəuyğundur.
Əgər təsnifatın birinci əsasını qəbul etsək, onda psixologiyanın konkret insan fəaliyyəti
növlərinin psixoloji problemlərini öyrənən bir sıra sahələrini ayırd etmək mümkündür.
Məsələn, əmək psixologiyası insanın əmək fəaliyyətinin psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənir.
Pedaqoji
psixologiyanın
predmetini
insanın
təli-tərbiyəsinin
psixolji
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi təşkil edir. O, şagirdlərdə təfəkkürün formalaşmasını
tədqiqedir, intellektual fəaliyyətin priyom və vərdişlərinin mənimsənilməsi prosesinin idarə
olunmasını problemlərini öyrənir. Təlim prosesinin müvəffəqiyyətinə təsir göstərən amilləri,
pedaqoqla şagirdlər arasındakı qarşılıqlı münasibətləri və şagird kollekdivində münasibətləri,
şagirdlərin fərdi-psixoloji fərqlərini, uşaqlarla təlim- tərbiyə işinin psixoloji xüsusiyyətlərini,
psixi inkişafda özünü göstərən normadan kənara çıxma hallarını və s. aydınlaşdırır.
Tibbi psixologiya həkimin fəaliyyətinin və xəstənin davranışının psixoloji aspektlərini
öyrənir. O, psixi hadisələrin fizioloji beyin strukturları ilə münasibətini öyrənərkən
neyropsixologiyaya, dərman maddələrinin insanın psixi fəaliyyətinə təsirini öyrənən
psixoformakologiyaya, xəstənin müalicəsi üçün psixi təsir vasitələrini öyrənən və istifadə
edən psixoterapiyaya, adamların psixi sağlamlığının təmin olunması üçün tədbirlər sistemini
işləyən psixoprofilaktikaya və psixogigiyenaya bölünür.
Hüquq psixologiyası hüquq sisteminin reallaşdırılması ilə bağlı olan psixoloji
məsələləri aydınlaşdırır. O, cinayət prosesi iştirakçılarının davranışının psixi xüsusiyyətlərini
öyrənən məhkəmə psixologiyasına, caninin davranışının və şəxsiyyətinin formalaşmasının
psixoloji problemləri, cinayətin motivləri və s. ilə məşğul olan kriminal psixologiyaya, islah-
əmək koloniyasında məhkumun psixologiyasını, inandırma və məcburetmə metodları ilə
tərbiyənin psixoloji problemlərini öyrənən islah-əmək psixologiyasına bölünür. Bütün
bunlarla yanaşı hərbi psixologiya, idman psixologiyası, ticarət psixologiyası, elmi yaradıcılığın
psixologiyası, bədii yaradıcılıq psixologiyasının adını da şəkmək olar.
Əgər psixologiyanın qollarının təsnifat əsası kimi inkişafın psixoloji aspektlərini qəbul
etsək, onda qarşımıza onun problemlərində inkişaf prinsipi həyata keçirilən bir sıra yeni
sahələri şıxar. Bunlardan biri kimi yaş psixologiyası psixi proseslərin yaş xüsusiyyətlərini,
biliklərin mənimsənilməsinin yaş imkanlarını, şəxsiyyətin inkişaf amillərini və s. tədqiq edir.
Yaş psixologiyasının mərkəzi problemlərindən biri təlim və əqli inkişaf, həmşinin onların
qarşılıqlı asılılığı problemidir.
Anomal inkişafın psixologiyası və ya xüsusi psixologiya psixikanın inkişafı prosesində
kənara çıxma hallarını, beyin patologiyasının müxtəlif formalarında psixikanın pozulmasını
tədqiq edən patopsixologiyaya, oliqofrenpsixologiyaya- beynin anadangəlmə qüsurları ilə
bağlı olan psixi inkişafın patologiyası haqqında elmə, surdopsixologiyaya və
tiflopsixologiyaya şaxələnir.
Əgər psixologiyanın qollarını şəxsiyyət və cəmiyyətin münasibətinin psixoloji
aspektləri baxımından təsnif etsək, onda psixologiyanın sosial psixologiya anlayışı ilə birləşən
bir sıra sahələrini də ayırd etmək olar. Sosial psixologiyada üç əsas problem qrup, ünsiyyət və
şəxsiyyət problemləri araşdırılır.
3.Psixologiyanın tədqiqat metodoları
Metod (yun.methodos)-nəyəsə doğru yol mənasını verir.Metod fəaliyyətin bir növüdür.
Müəyyən məqsədə doğru yönəlmiş fəaliyyə kimi də dərk etmək olar.Bir sözlə metod elmi
tədqiqatın həyata keçirilməsi yoludur.Elmi metod isə ümumi şəkildə qəbul edilmiş qayda və
əməliyyatların cəmidir. Hər hansı bir psixoloji hadisəni öytənmək üçün istifadə edilirsə bu
psixoloji metod adlanır.psixoloji tədqiqat metodları 4 əsas mərhələyə bölünür
1.Hazrılıq mərhələsi-ilkin məlumatlar toplanılır,müşahidə aparılır,anket və bioqrafik
əmlumatların toplanılamsından istifadə oluna bilər,anamnez (tədqiq olunan faktın əmələ
gəlməsində əvvəlki şəraitin təsviri) toplanıla bilər.
2.Eksperimental mərhələ
3.Tədqat materiallarının kəmiyyətcə işlənilməsi-riyazi statistik məlumatlarla yanaşı əvvəlki
fərziyyələrin nəticələri barədə də mühakimələr yürüdülə bilər.
4.Alınmış məlumatların interpretasiyası (incələnməsi)-psixoloji nəzəriyyə əsasında
şərhindən,fərziyyənin düzgünlüyünü və ya səhv olmasını son nəticədə aydınlaşdırmaqdan
ibarətddir.
Psixoloji metodların B.Q.Ananyevə görə isə təsnifatı aşağıdakı kimidir.
1.Təşkilati metodlar.Təşkilati metodlara daxildir:
I. Təşkilati metodlar-eyni psixoloji xüsusiyyətlər müxtəlif qruplarda müxtəlif insanlarda
öyrənilir.Qruplarakı nəticələrə əsasən qərar qəbul edilir.
II. Longityud mütodlar (longitude-ing.-uzunluq)-Eyni insanların uzun müddət ərzində
dəfələrlə tədqiq olunması
III. Kompleks metodlar- psixoloji hadisələrin müxtəlif üsul və metdoların vasxitəsilə
öyrənilməsinin həyata keçirilməsi.Burada başqa elmlərin ölçü vasitələrindən də istifadə etmək
olar.
2.Empirik metodlar
Empirik (yun.empera- təcrübə) mənasında işlənir.Empirik metodlara
daxildir.Müşahidə,eksperiment,ana
gündəlikləri,psixologenetik,əkizlər,söhbət,psixodiaqnostik,Anket sorğusu,fəaliyyət
məhsullarının incələnməsi,psixoloji testlər və s.
Müşahidə metodu-insanın psixikasını onun fəaliyyət hərəkət və işlərini,danışıq və
münasibətlərini,rəftar və davranışını,müəyyən məqsədlə izləyərək öyrənməkdən ibarətdir.
Elmi müşahidənin güzəran (məişət)kor koranə müşahidədən əsas fərqləri aşağıdakılardır:
Elmi müşahidə məqsədyönümlü,sistemli,planlı,analitik,nəticələrin qeydiyyatı,eyni mənalı
anlayılların sistemli əməliyyatı
Müşahidə metodunun nəticəsi o zaman obyektiv və etibarlı hesab oluna bilər ki,o məqsədə
yönəlmiş məzmun kəsb etsin.Müşühidənin müddəti nə qədər uzundursa bir o qədər əldə edilən
faktların verdiyi psixoloji nəticələr daha etibarlı hesab edilir.Müşhidə metodunun üstün
cəhətləri bunlardır:əldə ediıən məlumatların çoxluğu,fəaliyyətin təbii şəraiti,müxtəlif texniki
vasitələrdən istifadə olunması,öncədən müşahidə etdiyinlə razılaşma şərt hesab edilmir.
Müşahidə metodunun çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır:
Tədqiqatçının subyektiv münasibəti,hadisəni idarə edə bilməmək,çoxlu miqdarda zaman itkisi.
Müşahidənin iki əsas növü var:ümumi müşahidə və xüsusi müşahidə
Müşahidə metoduna kamera metodu da daxildir.Buna Gizel güzgüzü metdu da deyilir.İlk dəfə
bu metdoddan alim Arnold gizel istifadə etmişdi.Otağa bir tərəfi görünməyən güzgülü şüşə
quraşdırmış və güzgünün görünən tərəfi ilə digər otaqdakı hadisələri müşahidə etmişdir.Gizel
güzgüsü ilə fiti və kinoşəkilişləri də aparmaq olar.
Ana gündəlikləri metodundan bir çox alimlər öz uşaqlarını mühaidə etməklə bir çox elmi
faktların üzə çıxarılmasına nail olmuşlar.Məsələn Mençinskaya N.A.oğlu Saşa
üzərində,Ladıgina Kot oğlu Rudolf,Muxina isə 1-ci sinif şagirdləri üzərində müşahidə
aparmışlar.
Eksperiment (lat.experimentum-sınaq.təcrübə)-Eksperiment metodunun müşahidə metodundan
əsas fərqli cəhəti odur ki,burada aktiv şəkildə tədqiqat işinə müdaxilələr edilir,psixoloji faktın
üzə çıxması üçün şərait qurulur,ekperimentator eksperimenti istədiyi istiqamətdə yönəldə
bilir,bir neçə dəfə eyni eksperimenti hərtərəfli baxış və istənilən nəticə olunana qədər təkrar
edə bilər.
İki növü müəyyən edilir.Laborator və təbii eksperiment.Təbii eksperimenti ilk dəfə lazurski
(1910) təklif vermişdir.Təbii eksperimentin laborator eksperimentən əsaslı fərqi burada
ekperimentdə işitrak edənlərdə həyəcanın,gərginliyin,qorxunun olmamasıdır.Həmçinin təbii
eksperiment əykləncəli və maraqlı ola bilər.Təbii eksperimentin yoxlayıcı və öyrədici növləri
müəyyən edilir.Laborator eksperimentdə isə eksperiment laboratoriya şəraitində müxtəlif
cuhazların iştirakı ilə həyat keçirilə bilər.
Psixogenetik metod- irsi amillərlə mühitin psixi inkişafa təsirini öyrənir.
Əkizlər metdoundan isə əkiz uşaqların psixoloji xüsuiyyətlərini öyrənmək üçün istifadə edilir
Söhbət (soğru) metoduna psixokonsultasiya metdou da deyilir.Söhbət metodunda suallar
düzgün,yaş səviyyəsinə uyğun,söz ehtiyatının miqdarına görə seçilir.Suallar anlaşıqlı və
maraqlı olmalıdır.Suala verilən cavabların sualın xarakteri ilə yanaşı tədqiqatçıya olan
münasibətindən də asılıdır.
Kliniki söhbət metodu-(yun.klinike xəstəyə qulluq)-insanın hissləri fikirləri,söz ehtiyatı,arzu
və ideyaları burada əsas deyil.Əsas olan gizli davranışları üzə çıxarmaqdır.İlk dəfə bu metodu
J.Piaje tədbiq etmişdir.Söhbət metodu zamanı verilən tələblər:tədqiqatın mövzusuna uyğun
olmalı,öncədən düşünülmüş,qısa,konkret və anlayışlı,səmimi,nəticələr dəqiq qeydə
alınmalıdır.
Diaqnostik sorğu metodu-əsasən tibbi psixologiyada istifadə olunan metdolar hesab edilir.
Anket sorğusu-statistik materialların toplanmasına xidmət edir.Qrupda insanın
mövqeyi,kollektivdə qarşılıqlıqlı münasibətləri öyrənir.Anket sorğusu əsasən sosiometrik
metodların əsasında aparılır.Misal olaraq sən kiminlə dostluq edirsən,kiminlə dostluq
etmirsən,nə üçün və s kimi sualları tərtib edilərək təqdim olunur.Nəticədə kimlər daha çox səs
topladısa buna əsasən sosioqramma qurulur.
Fəaliyyət məhsularının öyrənilməsi metodu-Bu metodda daha çox psixi fəaliyyətin
nəticələrinə diqqət yetirilir.Qurub hazırladıqları oyuncaqlar,cizdikləri rəsmlər,gildən və yaxud
plastilindən yapdıqları fiqurlar,ağacdan qurduqları məmulatın görünüşündən detallarını
incələməklə psixi sfera barədə nəticələr üzə çıxarmaq.
Mövzu. Psixologiyanın təşəkkül tarixi
Plan:
1. Qədim dövrlərdə psixoloji fikrin inkişafı
2. XVII-XVIII əsrlərdə psixologiyanın inkişafı
3. Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişafı
1. Qədim dövrlərdə psixoloji fikrin inkişafı
Psixologiya yun.psyuxe sözündən əmələ gəlib.Mənası ruh deməkdir. Psyuxe ruh,loqos-
elm.Beləliklə psixologiya ruh haqqında elm mənasını verir.Tarixi dövr ərzində insanların ruh
barədə müxtəlif düşüncələri olmuduşdur.Misal olaraq ibtidai insanlarda ruh barədə
animistik(lat.anima-ruh) təsəvvürləri olub.Onlar belə hesab edirdilər ki,ruh insanın fiziki
bədəninə daxil olan sanki onun fiziki əksidir və yuxuya gedərkən,huşu başından çıxanda və
öləndə onu tərk edir.İbtidai insanların düşüncəsinə görə ruhun da öz həyatı və öz dünyası
var.Sadəcə müəyyən müddət və dövr ərzində bədənlə birgə yaşayır.Sonrakı dövrlərdə müxtəlif
mədəniyyətlərdə və inanc sistemlərində ruh özünəməxsus şəkildə izah edilirdi.Slavyan dilində
ruh dux dıx dıxanie yəni nəfəs almaq sözünün kökü ilə əlazələndirən fikirlər də var.Daha
doğrusu ruh nəfəs almaqla əlaqələnir,ruhun bədəni tərk etməsi nəfəsi ilə birgə tərk edir,nəfəsi
çıxdı kimi səciyyələnir.Misal olaraq lat.animus və yun psyuxe sözlərinin kökündə də
hava,külək,nəfəs durur. Sonrakı arxaik təsəvvürlərdə ruh insanın və heyvanın qanı ilə
əılaqələndirilirdi.Məsələn xristianlıqda qanla qidalanmaq haram hesab edilirdi. Bibliyada açıq
şəkildə (levitianlara 17,14) qeyd olunurdu ki,istənilən bir bədənində olan qan onun
ruhudur.Buna görə də qanı yeməyin.Sonralar bu qadağa islamda da özünü göstərdi.Qurani
kərimdə belə bir ayə var.Biz insana onun şah damarından daha yaxınıq.Bəzi xalqlarda ruh
insanın gölgəsi ilə əlaqələndirlirdi.Amerika,okeaniya və şamanlarda insanın ruhunun
cadugərlər tərəfindən oğurlana bilməsi və ya onların xəstələndirilməsinin mümkünlüyü barədə
qeyd edilirdi.Şamanlar deyirdilər ki,insanın ruhu digər canlı və cansızlarda ünsiyyətdə olarkən
öz ruhunun müəyyən hissələrini itirir.Sağlam insanın ruhu tam olur,parçalanmır.Qədim çində
ruhun bir neçə növündən bəhs edilirdi.Misal olaraq xun və po.Xun insan öləndən sonra onu
tərk edib gedir.Po isə bədən çürüyənə qədər onunla bir yerdə qalır.Lin bütün canlı və cansız
aləmin tərkibində mövcuddur.Tsi (çi)-həyat qüvvəsi,quy-pis ruh,şen yaxşı ruh.Qədim Misir
insanc sistemində ruh Ka adlandırılırdı.Hind inanc sistemində isə ruh civatman kimi
verilirdi.Qədim
hind
fəlsəfi
psixoloji dünya görüşündə ruh müxtəlif hissələrə
bölünür.Bunlardan ölməz və əbədi civa-atmandır.Civa-atman fərdi məndir.İnsan həyatının
dünyaya gəlişinin əsas məqsədi fərdi mən olan civa-atmanı ali mən sayıkan parma-atmana
birləşdirməkdir.Civatman mənəvi aləmdən (puruşa) maddi aləmə (prakriti) əks olunduqda
canlı həyat yaranır.
Alman alimi Ebbinhauz deyirdi ki,psixologiya elminin uzun keçmişi,amma qısa tarixi
var.Psixologiyanın inkişaf tarixi 3 mərhələyə bölünür:
1.Elmə qədər (güzəran) psixologiya- yuxarıda bu barədə qeydlər vermişik.Əlavə olaraq deyə
bilərik ki,xalqalrın dastan,nağıl,əfsanə,ata sözləri və digər deyimlərində müxtəlif səpkidə
psixoloji fikirlərə rast gəlmək mümkündür.
2.Fəlsəfi psixologiya-Qədim dövrdən müxtəlif filosof və alimlərin ruh barədə ümumi
fikirlərini əhatə edir.
3.Elmi psixologiya- XVII-XVIII əsrlərdən ta bu günə qədər olan dövrü əhatə edir.
Fəlsəfi psixologiya özünün inkişaf dövrünü antik yunan filosoflarının yaşadığı dövrdən
götürür.E.ə.VII-VI əsrlərdə qədim yunan filosofları Fales,Anaksimen və Heraklit bütün
həyatın ruh tərəfindən canlandırılması ideyasını irəli sürmüşlər.Bu ideya hilozoizm
adlanır.Atomistlərdən Demokrit,Epikür,Lukretsi isə ruhu maddi varlıq kimi təsvir edirdilər.İlk
dəfə ruh kəliməsini əsərində Heraklit istifadə etmişdir.Səbəb və nəticə determinizm
prinsipindən isə əsərlərində ilk dəfə Demokrit istifadə edib.Heraklit isə sən özünü dərk
et,allahları dərk edərsən deyib.Sokrat isə düşüncə və ünsiyyəti biri biri ilə bağlı hesab
edib.Platon (e.ə.428-347) ruhi aləmin hissələri anlayışından istifadə etmişdir.Bunları
ağıl,mərdlik və tamah deyə qruplaşdırmaqla insan bədənin müxtəlif hissələrində (başda,sinədə
və qarın boşluğunda) yerləşdiyini söyləşmişdir.Platona görə qeyd olunan ruhi hissələrinin
birinin digərinə üstünlüyü nisbətə görə fərdin bu və ya digər sosial qrupa daxil olmasını
müəyyənləşdirir.Sadə əmək adamları tamah ruhi hissəsi onlarda üstünlük təşkil edir və onların
əbədi qisməti ruhi aləmin əqli və ali hissəsinin üstünlük təşkil etdiyi hissəsinə aristokratlara
xidmət etməkdən ibarətdir.Platon ruhla bədəni ayrı ayrı qütblərdə yerləşdirməklə dualizmin
banisi banisi hesab edilir.Platon ruhun düşündüyünü,özünə sual etdiyini,inkar və qəbul etdiyini
qeyd edib.Platonun şagirdi Aristotel(e.384-322) ruhi aləm fikrini maddiləşdirməklə dualizmi
inkar etdiəAristotel ruhi elmlərin obyektiv təcrübi yolla araşdırılmasının tərəfdarı
idi.Aristotelin fikrincə ruh və bədən bir birindən ayrıdır.Amma biri digərindən asılıdr.Ruhun
ilkin qabiliyyəti olan duyğulardan bəhs etmişdir.İlk dəfər Aristotel cizim və hadisələrin
təsəvvür şəklində ruhun təsəvvür sahəsində yaranmasından bəhs etmişdir.Aristotelə görə bu
surətlər 3 istiqamətdə oxşarlıq,qonşuluq və əkslik üzrə birləşir.Buradan o psixi hadisələrin
assosasiyasının (rabiətsinin)əsas növlərini göstərib.e.ə.III əsrdə İskəndəriyyə həkimləri Herofil
və Erozisstrat sinirləri,bağları və vətərləri fərqləndirməklə kəşf etmişlər.Onların fikrincə psixi
funksiyalar beynin qıcıqlanmasından asılıdır.Müəyyən edilmişdir ki,bütövlükdə bədən beyin
psixika ilə bağlıdır.e.ə.Roma həkimi Qalen fiziologiya və təbiətin nailiyyətlərini
ümumiləşdirib psixikanın fizioloji əsaslarından qeyd edirdi.O insanın yuxu halında olarkən
vəziyyəti ilə real halını diqqət,hafizə və düşüncəyə görə fərqləndirirdi.O burada şüur
anlayışına yaxınlaşırdı.B.e.III əsrd Plotin b.e.IV-V əsrində Avqustin şüur anlayışını tam
şəkildə idealist nöqteyi nəzərindən izah edirdilər.
2. XVII-XVIII əsrlərdə psixologiyanın inkişafı
XVII əsrdə biloji və psixoloji biliklərin inkişafında yeni dövr açılır. Fransız alimi R.Dekart
(1596-1650) davranışın reflektor təbiətini kəşf edir.Dekartəzələlərin sinirlərlə idarə
olunduğunu sübut etməyə çalışırdı.Onun fikrincə sinirlərdəki proseslər işıq şüasının əks
olunması kimi beyindən əzələlərə əks olunur.Buna refleks(lat.refleks-əksetmə) deyilir.O psixi
hadisələri izah etməyə çalışırdı.Amma ruhun varlğını da qəbul edirdi.Onun firkində ruhi aləm
bədən aləmindən asılı olmayan bir sahədir və onun da öz refleksləri var.Dekart həmçinin
insanın özünü dərk etməsi üçün şüurdan bəhs edir.Dekarta görə şüurun introspektiv
xüsusiyyəti var.
İngilis alimi Hobbs (1588-1679) ruhi aləmi inkar edirdi,yalnız mexaniki hərəkəti yeganə
reallıq hesab edirdi.Onun fikrinə görə psixologiya ruhi təlim haqqında elm yox cismani
proseslər haqqında təlimdir.O ruhi qüvvəni tamamilə inkar edirdi.Belə bir fəlsəfi görüş
epifenomenalizm adlanır.Hobbs həmçinin obraz və təsəvvürlər arsında əlaqələrdən də bəhs
etmişdir.
Leybnits (1646-1716) idealist idi şüursuz psixika anlayışı haqqında ideya irəli sürüb.Onun
fikrincə psixi həyatın mənzərəsi riyazi cəm kimi deyil inteqral cəm kimi çıxış edir.Persepsiya
(dərkolunmamış qavrayş) Appersepsiya(diqqət və hafizəni öz tərkibinə daxil edən
dərkolunmuş qavrayış) bir-birindən fərqlənir.Kainat çox sayda ruhlardan (monadalardan)
əmələ gəlmişdir.
Empirik psixologyanın banisi ingilis edoqoqu və filosofu C.Lokk (1632-1704) yeni dünyaya
gələn insanın ruhunu təmiz lövhə (tabula rasa) kimi səciyyələndirib.Həyatda təcrübə ona öz
yazılarını köçürür.Təcrübə sadə və mürəkkəb ideyalardan irəli gəlir.C.Lokk refleksiya
anlayışına görə psixoloji faktor fiziki faktlardan fərqli olaraq introspektiv surətdə dərk
edilir.Şüur və xarici aləm müxtəlif üsullarla dərk edilir.Burada dualizm yenidən meydana
çıxır.Təcrübənin iki mənbəyini də qeyd edib.Bunlar hiss etmə və refleksiyadır.XVIII əsr
psixologiyasının inkişafında materialist istiqamətdə fikirlər üstünlük təşkil edir. XVIII əsrdə
psixikanin inkişafında materialist istiqamətdə fikirlər üstünlük təşkil edir. XVIII əsr
psixikasında materialist istiqamətin ən görkəmli numayəndəsi D. Hartli olmuşdur. O, refleks
haqda anlayışla assossasiya haqında anlayışı birləşdirdi.XVIII əsrdə psixologiyada yeni bir
istiqamət-qabiliyyətlər psixologiyası yaranmışdı. Onun liderləri almaniyada Xristian Volf,
İngiltərədə Tomas Rid idi. Qabiliyyətlər psixologiyası tərəfdarları sübut edirdilər ki, ruhi
aləmə əzəldən daxili qüvvələr xasdır. Bu qüvvələrin səbəbini izah etmək üçün heç bir əsas
göstərilmirdi. Ona görə də bu istiqamət özünü doğrulda bilmədi. XVIII əsrin sonuna qədər
psixologiyaya sözü nə fransiz, nə də ingilis ədəbiyyatında işlənməmişdir. Alman
ədəbiyyatında isə psixdologiya sözü Xristian Volfun 1732-ci ildə “Emprik psixologiya” və
1734-cü ildə isə “Rasional psixologiya” kitabları nəşr olunduqdan sonra məlum olmuşdur.
Q.Ebbinqauz (1850-1909) hafizə problemini araşdırıb.E.Torndayk (1874-1949)-öyrənməni
işləyib hazırlamışdır.F.Qalton (1822-1911) eksperiment yolu ilə insanların bacarıq və
qabiliyyətlərini öyrənməyə çalışıb. Ədəbiyyatlarda qeyd olunur ki,müasir psixologiya elminin
əsasını 1879-cu ildə Alman alimi Vilhelm Vundt qoymuşdur. Həmin dövrdə o, Leyspiq
şəhərində yaratdığı psixoloji laboratoriyada ciddi psixoloji təcrübələr keçirirdi. Amma praktik
psixologiyanın əsasının qoyulmasını tanınmış Amerika psixoloqu Uilyam Ceymslə də
bağlayırlar. Çünki o, 1875-ci ildə Harvardda kiçik psixoloji laboratoriya yaradaraq orada
müxtəlif psixoloji təcrübələr apardığı qeyd olunur. Həmçinin psixologiya ilə bağlı ilk elmi
əsəri 1890-cı ildə Uilyam Ceyms (“Psixologiyanın əsasları”) yazmışdır. Eyni zamanda
psixologiyanın praktik istiqamətdə inkişafında mühüm rolu olan tanınmış alimlərdən D.Qartli,
D.Mill, A.Ben, Q.Spenser, İ.P.Pavlov, İ.Seçenov, A.A.Uxtomski, V.M.Bexterev,
D.Uots,Skinnerin və b.adlarını xüsusi şəkildə çəkmək olar. Psixoanalizin əsasını qoyan
tanınmış alim Z.Freyd 1900-cü ildə “Yuxunun təhlili” əsərini yazır. Bu əsəri də Müasir
Psixologiya elmi tarixində ilk yazılmış elmi əsər kimi dətərləndirilər. Öz növbəsində bu əsəri
psixoloji fikrin nəzəriyyəsi ilə yanaşı praktik hissəsinə də daxil etmək olar. Çünki Z.Freyd
fikirlərinin əksəriyyətini praktik olaraq özünün psixoanalitik təcrübələrində əsaslandırmağa
çalışmışdır. Qeyd olunur ki, Ç.Darvin 45-46 günlük uşaqlarda müşahidə xarakterli təcrübələr
aparmışdır. Alman psixoloqu V.Ştern (1871-1938) uşaq psixologiyası ilə bağlı maraqlı
təcrübələr aparmışdır. Rus psixoloqu L.A.Lazurski(1874-1917) şəxsiyyətin xarakterologiyası
ilə bağlı elmi təcrübələr aparmışdır. A.P.Neçayev (1870-1948) pedoqoji psixologiya sahəsində
mühüm elmi təcrübələr aparmışdır. psixologiya Tanınmış İsveçrə psixoloqu J.Piaje uşaq
psxigologiyası üzrə uşağqlarda intellektual fəaliyyətin öyrənilməsi istiqamətində maraqlı
eksperimentlər aparmış və mühüm elmi nəticələrə gəlmişdir. Rus psixoloqlarından
N.N.Ladıgina (1889-1963) meymun balası ilə oğlu arasında inkişaf xüsusiyyətlərinin fərqli
cəhətlərini işləyib hazırlamışdır. A.N.Qvozdiyeva 1949-cu ildə uşaqlarda nitqlə bağlı elmi
təcrübələr aparmışdır. D.B.Elkonin (1904-1984) uşaqlada əşyavi fəaliyyəti təcrübi yolla
öyrənməyə
çalışmışdır.1920-ci ildə Amerikan psixoloqu A.Gizell psixologyada
“Gizell”güzgüsü
üsulunu
kəşf
etmişdir.
Eyni
zamanda
rus
psixoloqlarından
V.S.Muxina,Dubrovina,Luriya,Rubinşteyn,Vıqotski,Leontyev,Bojoviç
və
b.
praktik
psixologiya sahəsi üzrə öz töhvələrini vermişlər. Test anlayışı ilk dəfə ingilis psixoloqu ser
F.Halton tərəfindən elmə gətirilsə də D.Kettel və A.Bine tərəfindən praktik psixologiyada
geniş tədbiq edilmişdir. Eyni zamada rus alimi Q.İ.Russolini də idrak prosesləri ilə bağlı 10
test işləyib hazırlamışdı.
Dostları ilə paylaş: |