Reja: Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi

3-Mavzu: Og‘ishgan xulq klasifikatsiyasi.
Reja:

1.Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi

2.Og'ishgan xulqning psixologik tasnif turlari
3.Axloqiy parokandalikni tibbiy tasniflash
4.Axloqiy fenomenlarning qiyosiy tavsifnomasi.
Tayanch so’z va iboralar: Axloqiy fenomenlar, Ijtimoiy-huquqiy yondoshuv, Sotsiologiya axloqiy dyeviatsiya, Jinoyatlar harakatlarning xarakteri, Ijtimoiy moslashmaganlik.
1.Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi
Psixologik ryeallikni tahlil ilmiy qilish shakllaridan biri uning ko'rinishlari tasnifi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning axloqiy og’ishlarni tizimlashtirishdagi ko'p sonli urinishlari qali yagona tasnif yaratishga olib kyelmadi. Murakkabliklarni bir nyecha sharoitlar bilan tushuntirish mumkin.
Axloqiy dyeviatsiyaning muammosiga asosiy sabab uning fanlararo xaraktyerda ekanligidadir. Modomiki, “dyeviant (og'ishgan) xulq ” atamasi turli fanlarda turli ma'noda ishlatilarkan, shu sabab axloqiy og’ishlarning ko'p turli xil tasniflari mavjud.
Muammo mavjudligini tushuntiruvchi boshqa sabablar orasida inson axloqining o'ta turli-tuman shakllari va “mye'yor” tushunchasining o'zi noaniq ekanligini aytish mumkin. Bularning barchasi umumiy myezonlarni ajratishdyek, og'ishgan xulqning har xil ko'rinishlarining yagona tasnifini yaratishda ham qiyinchilik tuqdiradi.
Ayni damda tizimlashtirish mavjud va alohida fanlar doirasida kyeng foydalaniladi. Shartli ravishda axloqiy og’ishlar tasniflash muammosida uchta asosiy yondoshuvni ajratish mumkin: ijtimoiy-huquqiy, klinik va psixologik.
Ijtimoiy-huquqiy yondoshuv doirasida, o'z navbatida, sotsiologik va huquqiy yo'nalishni ajratish mumkin.
Sotsiologiya axloqiy dyeviatsiyanibir nyecha asoslar bo'yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko'rinish sifatida ko'rib chiqadi:
masshtabdan qat'i nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlar ajratiladi;
oqibatlar aqamiyati bo'yicha - salbiy (zararli oqibatlar kyeltirib chiqaruvchi va potyentsial xavf tuqdiruvchi) va ijobiy;
v) sub'yekt bo'yicha - aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo'lto'sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) og’ishi;
g) ob'yekt bo'yicha - iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar;
d) muddati bo'yicha - bir vaqtli va davomli;
ye) buzilgan mye'yor turi bo'yicha - jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o'z-o'zini o'ldirish, axloqsiz xulq , daydilik, fog’ishabozlik, byezorilik, boqimanda bo lish, sotqin, rasmiyatchilik, tyerrorizm, irqchilik,
gyenotsid, dyestruktiv madaniyatlar [1, 13].
huquqda og'ishgan xulq atamasi ostida qozirgi vaqtda qabul qilingan va jazolash xavfi bilan taqiqlangan qonuniy mye'yorlarga qarshilik qiluvchi barcha narsa tushuniladi. Shaxs harakatlarini huquqiy baholashdagi yetakchi myezon ularning jamiyatga xavf solish darajasi hisoblanadi. harakatlarning jamiyatga xavf solish xaraktyeri va darajasi bo'yicha ularni jinoyat, ma'muriy va fuqarolik- huquqiy dyeliktlar, intizomiy qiliqlarga bolinadi [5].
Jinoyatlar, o'z navbatida, jamiyatga xavf tuqdirish darajasiga ko'ra quyidagi katyegoriyalarga bo linadi: uncha oqir bo'lmagan - ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish; o'rtacha oqir - byesh yilgacha ozodlikdan maxrum etish; oqir jinoyatlar - on yilgacha ozodlikdan maxrum etish; alohida oqir - ikki yilgacha ozodlikdan maxrum etish yoki ancha qat'iy jazo byelgilash.
Jinoyatlar harakatlarning xarakteri bo'yicha ham bolinadi: shaxsga qarshi jinoyat, iqtisod soqasidagi jinoyat, davlat qokimiyatiga qarshi jinoyatlar, qarbiy xizmatga qarshi jinoyat, insoniyat tinchligi va xavfsizligiga qarshi jinoyat. Shunday qilib, Jinoyat va Fuqarolik kodyekslari qonuniy nuqtai nazar dan og'ishgan xulqning turli shakllari tasnifi hisoblanadi.
Vaqt huquqiy og’ishning yanada yangi shakllarini tuqdirmoqda, masalan, rekyet, uyushgan jinoyatchilik, xakyerlik. Bu, o'z navbatida, qonunchilikka doimiy o'zgartirish kiritish zaruriyatini tuqdiradi.
Ko'rib chiqilgan tasniflarga axloqiy dyeviatsiyaga pyedagogik yondoshuvni qo'shimcha qilish mumkin. Bizning fikrimizcha, pyedagogik tasniflar kamroq diffyeryentsiyalangan va ko'pincha boshqa fanlardan o'zlashtirilgan. Ko'pincha “og'ishgan xulq” tushunchasini “moslashmaganlik” tushunchasi bilan tenglashtiriladi. O'quvchini tarbiyalash va o'qitishning asosiy pyedagogik vazifalari olamida maktab o'quvchisining og'ishgan xulqi maktabga moslashmaganlik [2] kabi ijtimoiy moslashmaganlik xaraktyeriga ham ega.
Maktabga moslashmaganlik tuzilmasiga o'zlashtirmaslik, tyengdoshlari bilan o'zaro munosabatning buzilishi, hissiy buzilishlar kabi uning ko'rinishlari qatorida axloqiy og’ish ham kiradi.
Pedagoglar bilan qamkorlik tajribasi maktabga moslashmaganlik bilan uyqunlashuvchi birmuncha kyeng tarqalgan quyidagi axloqiy og’ishlar qaqida gapirishga imkon byeradi. Bu intizom buzilishi, sababsiz maktab kyelmaslik, gipyerfaol axloq, tajovuzkor axloq, oppozitsion axloq, chyekish, byezorilik, o'qrilik, yolqon.
Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli byelgilari bo'lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam istye'mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy dyeviatsiyalar, fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab oquvchilarining og'ishgan xulqida nisbatan kompyutyer o'yinlari yoki diniy syektalarga qaram bo'lib qolish bilan bog’liq bo'lgan yangi shakl kuzatilmoqda.
Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og'ishgan xulq ko'rinishlari qaqidagi masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo'lmagan” bu bosqichida dyeviant axloq qaqida gapirish mumkinmikinq Pyedagoglar va ota-onalar ko'pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so'rish, tirnoqini chaynash), ovqat yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, gipyerfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko'rinishlari bilan to'qnashadilar.
Afsuski, jamiyatda og'ishgan xulqqa nosoqlomlik kabi munosabatda bo'lish ustundir. Uning ko'zga ko'ringan shakllari bilan to'qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashhis va unga tyegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar.
Dyeviant axloq masalalari bo'yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv qukmronlik qiladi. Ayni damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan - shaxsning o'ziga nasiqat qilib ta'sir ko'rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og'ishgan xulq tasnifiga ikkita yetakchi yondoshuvni aniq diffyeryentsiyalashi zarur - psixologik va klinik.
Og'ishgan xulq turlarining psixologik tasnifi
Psixologik yondoshuv shaxsning og'ishgan xulqidagi alohida ko'rinishlarni ijtimoiy-psixologik tafovutini ajratishga asoslangan. Psixologik tasniflar quyidagi myezonlar asosida quriladi: buzilgan mye'yor turi;
axloq va uning motivatsiyada psixologik maqsad; ushbu axloq oqibati va u kyeltirgan zarar; axloqning shaxsiy-uslubiy tavsifnomasi.
Psixologik yondoshuv doirasida og'ishgan xulqning turli tipologiyasidan foydalaniladi. Ko'pchilik mualliflar, masalan, Yu.A. Klyeybyerg axloqiy dyeviatsiyaning uchta asosiy guruhini ajratadi: salbiy (masalan, giyohvand
moddalar istye'mol qilish), ijobiy (masalan, ijtimoiy ijodkorlik) va ijtimoiy-xolis (masalan, tilanchilik) [3, 50-b.].
Shaxs og'ishgan xulqining ko'rinishlarini tizimlashtirishning birmuncha to'liq va qiziqarli variantlaridan biri bizning nazarimizda S.P. Korolyenko va T. A. Donskix [6] ga tyegishli. Mualliflar barcha axloqiy dyeviatsiyani ikkita katta guruhga bo'ladilar: nostandart va dyestruktiv axloq. Nostandart axloq
tafakkurning yangi shakli, yangi qoyalar, shuningdyek, axloqning ijtimoiy styeryeotiplari doirasidan chiquvchi harakatlarga ega bo'lishi mumkin. Bunday shakl garchi aniq tarixiy sharoitlarda qabul qilingan mye'yorlardan chyetga chiqsa- da, biroq jamiyatning kyelgusidagi rivojlanishida ijobiy rol o'ynovchi faollikni ko'zda tutadi. Nostandart axloqqa misol qilib, novatorlar, inqilobchilar, oppozitsionyerlar, bilimning qaysidir soqasini ilk ochuvchilarni kyeltirish mumkin. Ushbu guruh qat'iy ma'noda og'ishgan xulq dyeb tan olinishi mumkin emas.
Dyestruktiv axloq tipologiyasi uning maqsadlariga muvofiq tiziladi. Bir qolatda bu ijtimoiy mye'yorlarni (qonuniy, ma'naviy-etik, madaniy) buzishga yonaltirilgan tashqi dyestruktiv maqsadlar va munosib ravishda tashqi dyestruktiv axloq. Ikkinchi qolda - shaxsning ozini dyezintyegratsiyaga yonaltirilgan ichki dyestruktiv maqsadlar, uning ryegryessi va munosib ravishda ichki dyestruktiv axloq.
Tashqidyestruktiv axloq, o'z navbatida, ad-diktiv va antiijtimoiyga bo'linadi. Addiktiv axloq ryeallikdan kyetish va istalgan hissiyotni olish maqsadida maxsus faollik yoki qanday dir moddalardan foydalanishni ko'zda tutadi. Antiijtimoiy axloq mavjud qonun va boshqa odamlar huquqlarini qonunga qarshi, asotsial, axloqsiz-byeadab axloqlar shaklida buzuvchi harakatlardan iborat.
Ichki dyestruktiv axloq guruhida S.P.Korolyenko va T.A.Donskix quyidagilarni ajratadilar: suitsid, konformistik, nartsissik, fanatik va autik axloq. Suitsid axloq o'z-o'zini o'ldirishning yuqori xavfi bilan xaraktyerlanadi. Konfor­mistik - individuallikka muqtoj, faqat tashqi avtorityetga yo naltirilgan axloq. Nartsissik - shaxsiy buyukligi tuyqusi bilan boshqariladi. Fanatik - qandaydir qoya, nuqtai nazarga ko'r-ko'rona byerilgan shaklda yuzaga chiqadi. Autistik - odamlar va atrofdagi harakatlardan byevosita chyegaralanganlik, shaxsiy fantaziyasi olamiga sho'nqiganlikda ko'zga tashlanadi
Dyestruktiv axloqning barcha sanab o'tilgan shakllari, olimlar fikriga ko'ra, qayot sifatining yomonlashishi, o'z axloqiga tanqidni pasaytirish, kognitiv xatolar (sodir bo'lganlarni qabul qilish va tushunishda) o'z-o'zini baholash va hissiy buzilishlar kabi dyeviant myezorlarga javob byeradi. Nihoyat, ular katta eqtimol bilan shaxsning yakkalanib qolishigacha bo'lgan ijtimoiy moslashmasligiga olib kyeladi.
Psixologik adabiyotlarda shaxs og'ishgan xulqining ko'rinishlarini tasniflashda boshqa yondoshuvlarni ham uchratish mumkin.
Kyelgusida biz axloqiy og’ishlarning og'ishgan xulqning salbiy oqibatlari va buzilgan mye'yor ko'rinishlari kabi yetakchi myezonlarga asoslangan shaxsiy tasnifimizga suyanamiz.
Sanab o'tilgan myezonlarga muvofiq og'ishgan xulqning uchta asosiy guruhini ajratamiz: antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, asotsial (axloqsiz) axloq, autodyestruktiv (o'z-o'zini parchalovchi) axloq.
Antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq - bu qonun mye'yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o'z ichiga oladi.
Katta odamlar (18 yoshdan kattalar) da dyelinkvyent axloq, ayniqsa, o'z ortidan jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tyegishli jazoni boshlab kyeluvchi qonunbuzarlik shaklida namoyon bo'ladi. O'smirlarda (13 yoshdan boshlab) dyelinkvyent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: byezorilik, mayda o'qrilik, o'qrilik, vandalizm, jismoniy zo'rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida (5 yoshdan 12 yoshgacha) o'zidan kichik yoshdagi bolalar va tyengdoshlariga nisbatan zo'ravonlik, qayvonlarga shafqatsiz munosabat, o'qrilik, mayda byezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha kyeng tarqalgan.
Asotsial axloq - bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga byevosita xavf soluvchi, axloqiy-ma'naviy mye'yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U tajovuzkor axloq, jinsiy dyeviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqalar, fog’ishabozlik, yomon yo'lga kirish, vuayyerizm, eksgibitsionlik va boshqalar), pulga azart o'yinlarga tortilish, daydilik, boqimandalik sifatida namoyon bo'ladi.
O'smir yoshida uydan chiqib kyetish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki ta'lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuityet (tartibsiz jinsiy aloqa), graffiti (dyevorga uyatsiz xaraktyerdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy dyeviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan.
Bolalarda esa uydan qochib kyetish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, qiybat qilish, yolqon, o'qrilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi korinishlarda uchraydi.
Asotsial axloqning chyegaralari, ayniqsa, o'zgaruvchan, chunki u boshqa axloqiy dyeviatsiyalardan ko'ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir.
Autodyestruktiv (o'z-o'zini parchalovchi axloq) - bu tibbiy va psixologik mye'yorlardan og'ishgan, shaxsning rivojlanishi qamda umuman o'ziga xavf soluvchi axloq. O'z-o'zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi asosiy shakllarda yuzaga chiqadi: suitsidal axloq, ozuqaga muqtojlik, kimyoviy moddalarga muqtojlik (psixofaol moddalarni suiistye'mol qilish), fanatik axloq (masalan, dyestruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, viktim axloq (jabrlanuvchining axloqi), qayot uchun aniq ko'rinib xatarli faoliyat (sportning ekstryemal turlari, avtomobilda yurganda tyezlikni o'ta oshirish va boshqalar).
O'smir yoshda autodyestruktiv axloqning xususiyati (avvalgi shakliga o'xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi hisoblanadi. O'smir kiritilgan guruh autodyestruktsiyaning quyidagi shakllarini tuqdiradi: giyohvandlikka mutye bo'lib qolgan axloq, o'z-o'zini kyesish, kompyutyerga boqlanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq - suitsidal axloq.
Bolalik yoshida tyekish va toksikomaniyaga o'rin bor, biroq umuman olganda ushbu yoshdagilar uchun autodyestruktsiya davri kam xaraktyerlidir.
Biz shaxs og'ishgan xulqining turli ko'rinishlari ikkita - o'ziga yoki boshqalarga qarama-qarshi yo'nalishli “dyestruktiv axloq”ning yagona o'qida joylashganini ko'ramiz.
Dyestruktiv ifodalanganlikning yo'nalishi va darajasi bo'yicha og'ishgan xulqning quyidagi shkala bo'yicha taqdim etish mumkin: antiijtimoiy (faol-
dyestruktiv) - proijtimoiyye (antiijtimoiy guruhlar mye'yoriga moslashgan, nisbatan dyestruktiv) - asotsial (passiv-dyestruktiv) - o'z-o'zini parchalovchi (passiv-autodyestruktiv) - o'z-o'zini o'ldiruvchi (faol-autodyestruktiv).
Og'ishgan xulqning alohida turlarini ajratish va ularni o'xshash byelgilar bo'yicha tizimlashtirish garchi ilmiy tahlil maqsadida oqlangan bo'lsa-da, shartli hisoblanadi. Ryeal qayotda alohida shakllar ko'pincha uyqunlashadi yoki kyesishadi, og'ishgan xulqning alohida aniq qollari individual bo'yalgan va takrorlanmas bo'ladi.
Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi
Og'ishgan xulqning ba'zi turlari mye'yorning so'nggi chyegarasidan kasallikka o'tishi va tibiyotni o'rganish pryedmyeti bo'lishini aytib o'tish mumkin. Xullas, masalan, tibbiy maqsadlarda giyohvand moddalarni epizodik istye'mol qilish suiistye'mol qilish shakliga (psixologik bog’liqlik) o'tishi va jismoniy bog’liqlik (giyohvandlik) byelgilari bilan dardchil ishtiyoq rivojlanishi mumkin. Tibbiy bo'lmagan kasblar mutaxassislari o'z vakolatlari chyegarasidan chiqmasliklari va shifokor ishtiroksiz axloqning patologik shakli bilan shuqullanmasliklari lozim.
Yuqorida ta'kidlab otilgandyek, oqriqli, shu jumladan, axloqiy buzilish kasalliklar tasnifida sanab o'tilgan va yoritib byerilgan. Shuning uchun kim og'ishgan xulq bilan profyessional tarzda shuqullanayotgan bo'lsa eng kam darajada tibbiy mye'yorlar bilan boshqariladigan axloqning turlari qaqida umumiy tasavvurga ega bo'lishi kyerak.
Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi psixopatologik va yosh myezonlariga asoslangan. Ularga muvofiq tibbiy tashhisiy myezonlarga munosib, ya'ni kasallik darajasiga yetgan axloqiy buzilishlar ajratiladi. Kasalliklar xalqaro tasnifining o'ninchi qayta ko'rib chiqishdagi (MKB-10) “Psixik va axloqiy buzilishlar tasnifi” [9] bo'limida quyidagilarni axloqiy buzilish (katta yoshdagilar uchun) dyeb aytadi:
F10-19 - psixik va axloqiy buzilish oqibatida psixofaol moddalarni (spirtli ichimliklar, opioidlar, kannabinoidlar, syedativ va uxlatuvchi moddalar, kokain, kofyeinni kiritgan qolda qo'zqatuvchilar, gallyutsinogyenlar, tamaki, boshqa psixofaol moddalardan foydalanish yoki istye'mol qilish bilan uyqunlashgan uchuvchi eritmalar) istye'mol qilish;
F50-59 - fiziologik buzilish va jismoniy omillar (ovqat qabul qilishning buzilishi; noorganik tabiatda uyquning buzilishi, organik buzilish yoki kasallik sabab bo'lmagan jinsiy disfunktsiya, tuqishdan kyeyingi davr bilan bog’liq bo'lgan psixik va axloqiy buzilishlar, bog’liqlik chaqirmaydigan moddalarni suiistye'mol qilish, masalan, syetroidlar, vitaminlar) bilan bog’liq bo'lgan axloqiy sindromlar;
F63 - odatlar va intilishlarning(azart o'yinlarga patologik moyillik; piromaniya - patologik kuyishlar; patologik o'qrilik - klyeptomaniya; soch yulish
trixotilomaniya; odatlar va intilishlarning boshqa buzilishlari) buzilishi;
F65 - jinsiy afzal ko'rish bo'lishi (fyetishizm; fyetishistik transvyestizm; eksgibitsionizm; vuayyerizm; pyedofillik; sadomazoxizm; jinsiy afzal ko'rish ko'plab buzilishlari). Aytib o'tish lozimki, ushbu taqrirda gomosyeksualizm yo'q.
Ko'rsatilgan bo'limlar ushbu axloq tyegishli bo'lishi mumkin bo'lgan kasalli buzilishlarga muvofiq byelgilar va aniq tashhisiy myezonlardan iborat. Masalan, «Patologik o'qrilik (klyeptomaniya)» rubrikasi quyidagi tashhisiy byelgilardan iborat: a) yoki shaxs yoki boshqa odam uchun ko'rinmas sabablarsiz ikki yoki undan ortiq o'qirlik qollari; b) individ o'qirlikka kuchli intilish harakatni sodir etish oldidan zo'riqish tuyqusi va undan kyeyingi yengillikni yoritib byeradi [9, 162-b.].
MKB-10, shuningdyek, bolalar va o'smir yoshidagilar uchun xaraktyerli bo'lgan boshlanish bilan axloqiy buzilish tipologiyasini ham o'z ichiga oladi.
F90 - gipyerkinyetik buzilishlar;
F91 - axloq buzilishi (F91.0 - oilaviy muqit bilan chyegaralangan axloqning buzilishi; F91.1 - axloqning ijtimoiylashmagan buzilishi; F91.2 - axloqning ijtimoiylashgan buzilishi; F91.3 - oppozitsion-chaqiruvchi axloq; F91.8 - boshqalar; F91.9 - aniqlanmagan axloq buzilishi);
F92 - axloq va hissiyotlarning kulgili buzilishi;
F94 - ijtimoiy ishlashning buzilishi;
F95 - tikozli buzilish;
F98.0 - noorganik enuryez;
F98.1 - noorganik enkopryez;
F98.2 - ilk yoshdagi bolalarda oziqlanishning buzilishi;
F98.3 - tanovul qilib bo'lmaydigan narsani yeyish;
F98.4 - styeryeotipli harakatlanuvchan buzilish;
F98.5 - duduqlanish;
F98.6 - shoshilib gapirish.
Ushbu axloqiy buzilishlar 6 oydan kam bo'lmagan muddatda saqlanishi zarur bo'lgan bir nyecha xaraktyerli simptomlarga ega bo'lganda tashhis qo'yiladi. Masalan, axloq buzilishiga quyidagi simptomlarni [9, 190-192-b.] o'z ichiga oluvchi takrorlanuvchi va turqun axloq taalluqlidir:
byemor o'z yoshi uchun qayrioddiy tarzda jaqlning tyez-tyez yoki oqir ko'tarilishini namoyon qiladi;
kattalar bilan tyez-tyez baqslashadi;
tyez-tyez kattalarning talablarini bajarishdan faol bosh tortadi yoki ularning qoidalarini buzadi;
ko'pincha ataylab shunday ishlarni qiladiki, boshqa odamlarning xo'rligini kyeltiradi;
o'z xatolari yoki axloqida ko'pincha boshqalarni ayblaydi;
ko'pinchi xafa bo'ladi yoki uni osongina o'ksitadilar;
ko'pincha qazablanadi yoki achchiqlanadi;
ko'pincha qazabnok yoki qasoskor;
ko'pincha foyda olish yoki majburiyatdan qochish maqsadida aldaydi yoki va'dasini buzadi;
ko'pincha mushtlashuv chiqaradi (bunga sibslar - aka-ukalar va opa- singillar bilan mushtlashish kirmaydi);
boshqa odamlarga jiddiy jismoniy zarar yetkazishga qodir bo'lgan qurollardan foydalanadi (masalan, chavgan, qisht, singan butilka, pichoq, o'qotar qurollar);
ota-onasining ma'n etishiga qaramay kyech qoronqigacha ko'chada qoladi (agar og’ishning boshlanishi bo'lsa - 13 yoshgacha);
boshqa odamlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyon etadi (masalan, qurbonni boqlaydi, uni kyesadi, kuydiradi);
qayvonlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyish etadi;
byegonalar mulkini qaraz bilan buzadi;
qasddan xatar yoki jiddiy zarar yetkazish maqsadida olov yoqadi;
uydan yoki boshqa joydan qimmatbaho buyumlarni o'qirlaydi;
tez-tez dars qoldiradi;
uydan kamida ikki marta yoki bir marta qochgan, biroq bir kyechaga (zo'ravonlikdan qochish qolatidan tashqari);
jabrlanuvchining ko'z o'ngida jinoyat sodir etadi (qamyonni yulib olish, sumkani qirqishni kiritgan qolda);
boshqa birovni jinsiy faoliyatga majburlaydi;
tyegajoq axloqni tyez-tyez namoyish etadi (qasddan oqriq, kamsitish, qiynov yetkazish);
byegona uy va avtomobillar ichiga kiradi. Izoq. 11, 13, 15, 16- simptomlar konstatatsiyasi uchun.
20, 21, 23-bandlar uchun ularning loaqal bir marotaba yuzaga kyelishi talab etiladi. Axloq buzilishi faqat agar buzilish shaxsning disijtimoiy buzilishi, shizofryeniya, maniakal epizod, gipyerkinyetik buziish, ruqiy azoblanish qolatidagi epizod, hissiy buzilish kabi boshqa buzilishlar myezoniga javob byermagan taqdirda tashhislanadi.
Asosiy tizimlashtirishga qo'shimcha ravishda qiyla xususiy tasniflardan ham foydalaniladi. M.Rattyer bola yoshidagi axloq buzilishini ikkita asosiy guruhchalarga bo'ladi: jamiyatga qarshi aqloqning ijtimoiylashgan shakllari va ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq [12, 280-b.]. Birinchi guruhdagi bolalar va o'smirlar jamiyatga qarshi guruhlar ichida yaxshi moslashadilar, guruhda antiijtimoiy harakatlar sodir etayotib, hissiy buzilishlar byelgilarini namoyish etmaydilar. Ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq vakillari, aksincha, yaqin atrofdagilar - boshqa bolalar va oilalari bilan juda yomon munosabatda bo'ladilar. Ular uchun dushmanlik, salbiylik, qo'pollik va qasoskorlik xaraktyerlidir.
N. Oudsxorn bolalar yoshidagi axloqiy buzilishni gipyerfaollik va antiijtimoiy tajovuzkor(yoki oppozitsion) axloqqa bo'lishni taklif qiladi [I, 114- b.]. O'msir yoshidagilar uchun antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, giyohvand moddalarni suiistye'mol qilish, nomaqbul jinsiy axloq xaraktyerlidir [11, 136-b.].
A.Ye.Lichko fikri bo'yicha bola va o'smir yoshida axloq buzilishining 7 turini o'z ichiga olgan R.Djyenkins tasnifi tarqalgan: gipyerkinyetik ryeaktsiya, kyetish ryeaktsiyasi, autistichyeskogo tipdagi ryeaktsiya, xavotir ryeaktsiyasi, qochoqlik ryeaktsiyasi, «ijtimoiylashmagan tajovuzkorlik», guruhli qonunbuzarlik [8, 31-b.].
O'smirlarning dtviant axloqi mahalliy tibbiy adabiyotlarda yetarlicha yoritilgan. U, qoidadagidek, delinkvyent axloq, spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni barvaqt iste'mol qilish, jinsiy axloq deviatsiyasi, suitsidal axloq, uydan qochib ketish va daydilik kabi shakllarni o'z ichiga oladi [4, 8]. Bunda o'smir buzilgan axloqining, ayniqsa, klinik aspektlarini ishlab chiqib, tadqiqotchilar uning ijtimoiy-psixologik dyetyerminantining yetakchi rolini ta'kidlaydi.
Axloqiy fenomyenlarning qiyosiy tavsifnomasi
Axloqiy dyeviatsiya tasniflarini taqqoslab, biz turli axloqiy fyenomyenlarning farqli xususiyatlarini anchagina aniq ifodalashi mumkin.
Ijtimoiy axloqning asosiy variantlari:
Mye'yoriy («standart») axloq- ko'pchilik odamlar uchun xaraktyerli bo'lgan ijtimoiy mye'yorlarga mos tushadi, atrofdagilarning ma'qullashini uyqotadi va mye'yoriy moslashuvga olib kyeladi. Umuman olganda, u garchi individuallikdan maqrum bolsa-da, vaziyatga tyeng, mahsuldor.
Marginal (chyeklangan) axloq - ijtimoiy mye'yorlarning eng oxirgi chyegarasida turadi, mye'yor chyegaralarini yuvadi va kyengaytiradi, atrofdagi odamlarda zoriqish tuqdiradi.
Nostandart («nomye'yoriy») axloq - ushbu jamiyatda ushbu vaqtda qabul qilingan kamchilik odamlarga xos mye'yorlar chyegarasidan chiqadi. Ikki asosiy shaklda namoyon bo'ladi:
kreativ (ijodiy) axloq - yangi qoyalarni amalga oshiradi, o'ziga xos, mahsuldor, taraqqiyparvar, mye'yorning o zini o'zgartirishga olib kyelishi mumkin, biroq qator qollarda atrofdagilarning qarshiligini uyqotadi;
dyeviant (og'ishgan) axloq - mahsuldor emas, dyestruktiv yoki autodyestruktiv, atrofdagilarning ma'qullamasligini uyqotadi.
Patologik axloq - tibbiy mye'yorlardan og’ishadi, aniq simptomlar shaklida namoyon bo'ladi, mahsuldorlik va shaxsning ishga layoqati tushib kyetadi, atrofdagilarning qayrixoqligi yoki qo'rquvini. Patologik axloq vaziyatga tyeng emas, u shaxsning o'z harakatlarini anglash va ularni boshqarish qobiliyatining pasayishi bilan birga boradi. obiq Ittifok o‘smirlik psixiatriyasida asosiy diagnostik masala sifatida xarakter akqentuatsiyasi negizida shakllanuvchi xulq-atvorning tranzitor buzilishlarini psixopatiyadan ajratish nazarda tutiladi va uni quyidagi ko‘rinishda ifodalashga harakat qilinadi. Bolalik va o‘smirlik yoshidagi buzilishlar O‘zini chetga tortuvchi Xulq-atvor Qarshi harakat Shaxs buzilishlari Shizoid O‘zini chetga tortuvchi Aksil ijtimoiy Sust-tajovuzkorlik Chegara o‘zgarishlari Endi bolalik, o‘smirlik yoshlardagi buzilishlar va u bilan uxshash shaxc buzilishlarini qanday farqlash mumkin? - degan savolga javob topishimiz mumkin.
30
Shizoid buzilishlar. Bolalik va o‘smirlik yoshidagi shizoid o‘zgarishlar diagnozi quyidagi sharoitlarda quyiladi: a) mijozning o‘z tenghurlari ichida yakin do‘sti bulmasa va umuman do‘st orttirishga qiziqmasa; b) o‘z tengqurlari bilan muloqotdan ko‘nikmasa; v) oila a’zolaridan boshqa kishilar bilan muloqotdan qochsa; g) guruhiy faollikka (hamkorlikdagi o‘yinlar, sport jamoasida ishtirok etish) qiziqishning yo‘qligi. Ta’kidlash joizki, qayd etilgan xususiyatlar ma’lum muddat saklanadi va yana surunkali psixik shikastlanish bilan bog‘liq depressiya oqibati bo‘lishi mumkinligini ham unutmaslik kerak. Ular yolg‘izlikni yoqtiradilar, lekin ularni ijtimoiy yolg‘izlik azob-lamaydi, ammo o‘z yaqinlariga nisbatan boglangan bo‘ladilar hamda ayrim norasmiy mulokotlarni talab qiluvchi sharoitlar (masalan,. internat va yozdagi lager hayoti) va ijtimoiy vaziyatlarni yoktirmaydilar. O‘z navbatida tengqurlari bunday holatlardan ustamonlik bilan foydalanganligi tufayli ularga o‘zlari bajarishlari lozim bo‘lgan «ish»larini ham, o‘z ayblarini ham yo‘qlab qo‘yadilar. Jur’atsizliklari bois, har xil bahonalar tukiydilar. Ushbu muammoga oid adabiyotlar taxlilining ko‘rsatishicha, shizoidga oid buzilishlarni 5-yoshdan kuzatish mumkin. A.Ye. Lichkoning fikricha, bular xarakter akqentuatsiyasining shizoid tipiga tug‘ri keladi, fakatgina unga intuitsiyaning nuqsoni, hamdardlik layokatining etishmasligi, do‘st izlashning samarasizligi kabi muhim xususiyatlarni ham kushish kerak. Bular amerikalik mutaxassislar tomonidan «o‘zini chetga tortuvchi buzilish» tipining xususiyatlariga xosdir. O‘zini chetga tortuvchi tip buzilishlari. Shaxsning mazkur buzilishlari kattalar uchun ham, mijozlar uchun ham bir xil ma’no kasb etadi. Rus psixologlarining fikricha, bu psixopatiyaning sensitiv tipiga tug‘ri kelib, u shizoid buzilishlardan emotsional munosabatlarga layokat muammosi bilan farq qiladi. Uning ilk ko‘rinishlari taxminan 2-2,5 yoshlarga tug‘ri kelishi, ularning «begonalardan» kechishga intilishi, o‘zgalardan kurkishlari va dovdirashlari, xatto, ba’zilarda mutizm holatining kechishi bilan izoxlanadi. Ammo oila a’zolariga va oilaning eng yakin kishilariga boglanib qoladilar hamda ular bilan «sirlashadilar» ham. O‘smirlik yoshiga kelib, bu holat ularda «jinsiy qiziqishlarning seinlashishi»ga olib keladi. Amerikalik mutaxassislar kattalardagi (18 yoshdan boshlab) quyidagi belgilarga binoan diagnoz ko‘yadilar:a) xafagarchilikka asos bo‘lmaydigan xodisalarga ham «kulgi» deb harash, o‘z g‘ururini o‘zgalar oldida toptalishi, o‘zini «yerga» urilgan deb harashi va undan uyalishi, o‘zgalar tomonidan o‘zini xo‘rlagin degan kechinmalar bilan bog‘lih xislarning ortishi; b) xali uni tankid k.ilmasliklaridan oldin, yaxshisi ular bilan munosabat urnatmaslik; v) xurlanishdan kurkishi tufayli hammadan o‘zini chetga tortish; g) aslida o‘zgalar tomonidan «qabul kilinishini» xoxlash; d) o‘z xatolaridan kaygurish va muvaffakiyatlarini kamsitish, o‘zini o‘zi past baholashdan azoblanish va boshqalar. Yana shuni qayd etish mumkinki, shizoidlardan farq kilgan holda, begonalar bilan kechadigan har qanday alohalar ularni kiynaydi. Shu-nisi ahamiyatliki, atrofdagilar ularni «ortiqcha» deb biladilar. Eng asosiysi, o‘smirlik davriga xos bo‘lgan giperkompensatsiya reaksiyasi ularda uchramaydi. Aksincha, ularga depressiyaga moyillik, xadik-sirash va xususan «ijtimoiy fobiya» xos xususiyatdir. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lum bo‘lishicha, ushbu tipda xuddi shizoid tipiga taallukli «bolalik va o‘smirlik davri buzi-ishlari» hamda «shaxs buzilishlari» ayrim yosh xususiyatlarini xisobga olmaganda aytarli darajada farq uchramaydi. Shizotipik buzilishlar. Ushbu muammoni o‘rgangan amerikalik olimlarning fikricha, shizoid va o‘zini chetga tortuvchi tiplari buzilishlaridan tashqari fakat kattalar uchun xos bo‘lgan «shizotipik buzilishlar» qayd etiladi. Demak, bu shaxs buzilishlarini quyida qayd etilajak 8 ta belgilaridan 4 tasi uchraganligida tan olinadi. Ular:
1) oldindan bilish, «oltinchi sezgi», telepatiya, mo‘jizaviy kuchga ishonch, sirli tafakkur, ya’ni irim-sirimlarga ishonish, bolalar va o‘smirlarda esa galati, ajoyib hamda kurkinchli xayollarga berilish; 
2) munosabat bilan bog‘liq fikrlar; 
3) kundalik extiyojlarni konadirish bilan bog‘liq, ijtimoiy alokalarning cheklanganligi, ishonchli va yakin insonlarning yo‘qligi; 
4) vahimali qo‘rquvga asoslanmagan depersonalizatsiya va derealizatsiya, qandaydir tashqi, aslida yo‘q kuchning ta’sirini sezish yoki aslida yo‘q kimsaning borligini his etish (ulgan onam men bilan yonma-yon turganligini sezayapman); 
5) g‘aroyib nutq; a) mavzudan chetlashgan uzuq-yo‘luq kovushmagan fikrlar yoki b) o‘ta muhim pishiq, ishonarli fikrlardan iborat holat;
6) sovuqqonlik va begonalashishdan iborat nomuvofiq vaziyat; 
7) shubhali va paranoidal tafakkur (amerikaliklar parnoyyal holat deb ataydilar);
8) o‘z sha’niga aytiladigan hakikiy yoki xayoliy tanqiddan ta’sirlanish va qo‘rqish. Ammo bu «og‘ishlar» shizofreniya bo‘yicha diagnoz quyish uchun yetarli darajada yorqin ifodalanmaydi. Shart bo‘lmagan simptomlardan xavotir, depressiya, disforiya uchrashi mumkin. Ba’zan stress holatining distressga aylanishida muvaqqat xususiyatga ega bo‘lgan reaktiv psixoz, e’tiqod va fanatizmga kuchli mayl uchraydi. Bizning fikrimizcha, yuqorida qayd etilganlardan 2- va 4-belgilarning o‘zi shizofreniya deb faraz qilishimizga yetarli, shu bilan birga 3, 5, 6, 7, 8-belgilar esa shizoid tipiga xos, ya’ni u aloxida shizotipik belgi emas.
Xulqi og‘ishgan bolalarning o‘ziga xosligi
Ayrim tadqikotchilar bolalar va o‘smirlarda xulqi og‘ishning kelib chiqishida ijtimoiy muhit, oilaviy munosabatlar va tengdoshlar guruhining ta’siri kattadir deb ta’kidlaydilar. Jumladan V.V.Kovalev o‘smirlar xulqi o‘zgarishi psixogen vaziyatning situatsion ta’sirlanishlarini keltirib chiqarishi va bunday vaziyatlarning xulq og‘ishining kelib chiqishiga ta’siri haqida gapirib, xulq o‘zgarishini keltirib chiqaruvchi psixologik, patologik reaksiyalar xaqida alohida to‘xtaladi. U psixologik situatsion ta’sirlanishlarni xarakterologik ta’sirlanishlar o‘smirlar xulq-atvori va xarakteridagi o‘zgarishlarni keltirib chiqarishlari mumkin deb uqtiradi. Bunday ta’sirlanishlar asosan
oila, maktab yoki turli xil uyushgan guruhlar ta’siri tufayli vujudga kelib, ma’lum shaxsga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
O‘smirlar va o‘spirinlar xulqi og‘ishiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha ijtimoiy moslashishning izdan chiqishi asosiy sabab sifatida ko‘rsatilib o‘tiladi. Jumladan o‘smir xulqi buzilishi mexanizmining rivojlanishida adaptatsiya (moslashish) va dezadapatatsiya (moslashishning izdan chiqishi)ning o‘rni katta ekanligini ta’kidlaydi. Muallifning fikricha bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan bu ikki tushuncha inson organizmining ichki mezanizmi bilan tashqi muhit o‘rtasidagi o‘zoro murakkab bog‘lanishni ta’minlashda xizmat qiladi. Ijtimoiy-psixologik moslashishning izdan chiqishi deyilganda.
Organizm va tashqi muhit o‘rtasidagi murakkab bog‘lanishning izdan chiqishiga aytiladi. Shuningdek, xulqi og‘ishning kelib chiqishi haqida g‘arbda sotsiogenitik nazariya deb nomlangan , o‘zimizda esa «nasli buzuq» deb ta’riflanadigan ta’limotning xato ekanligini alohida ko‘rsatib o‘tish kerak.
Xulqi og‘ish xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan manbaalar tahlilidan ma’lum bo‘lishicha xulqi og‘ish bir qancha turlarga bo‘linadi.
Jumladan V.V.Kovalevning fikricha xulqi og‘ishning to‘rt xil ko‘rinishi mavjud:
1. Mavjud tartib, talab va qoidalarga bo‘ysinmaslik ko‘rinishidagi og‘ma xulq.
2. Ijtimoiy muhitga, jamiyat normalariga nisbatan noroziligini namoyon qilish maqsadidagi og‘ma xulq.
3. Mavjud xuquqiy normalarga, qonun qoidalarga bo‘ysinmaslik zamirida yuzaga keladigan og‘ma xulq.
4. Shaxsning situatsion vaziyatda o‘zini boshqara olmay qolishl

Mavzu bo’yicha nazorat savollari.

1.Axloqiy og’ishlarning yagona tasnifini yaratishda qiyinchilik tuqdiruvchi sabablarni ayting?
2.Ijtimoiy og’ishishlarning asosiy turini sanab byering?
3.Axloqiy og’ishlarning ishchi tasnifini yodga oling?
4.Og'ishgan axloq ko'rinishlarida o'z tasnifingizni taklif qiling?

Asosiy adabiyotlar:

1. N .G ’.Kornilova Xulqi og'ishgan yoshlar psixologiyasi - Т.: TDPU 2014
2. Август Айхорн Трудный подросте - М.: СпБ 2001
3. Л.М.Семенюк Психологические особенности агрессивного повединия подростков и условия его коррекции - М.: Речь 1998
Q o ‘shimcha adabiyotlar
4.Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил катыий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятини кундалик коидаси булиши керак Ўзбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истикболларига багишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутки //Халк сўзи газетаси 2017 йил 16 январ №11.
5.Мирзиёв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. “Узбекистон” 2016.
6.Мирзиёв Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халкимиз билан бирга курамиз. “Ўзбекистон” 2017
7.Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2017— 2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакат стратегияси. 7 январ 2017 йил.
8.В.Казанская. «Подросток. Трудности взросления». Учеб.пос. 2008 6 9.K.Raximova, A.Abdullaeva «Tarbiyasi kiyin usmirlar psixologiyasi». 0 ‘quv qo‘llanma. 2007
10.М. Тутушкина. «Психологическая помощь и консультирование». 2001 11.Дубровина И.В. «Практическая психология образования». 2004 12.Таланов Л.В., Малкина-Пих И.Г. «Справочник практического психолога». 2005
13.Волкова Е.Н., Балашова Т.Н., «Зашита детей от жестого образования». 2007
14.Корнилова Н. «Подростки группа риска». 2005
15.Хадиров Г.П. «Введение в современний девиантологии». 2001
Internet saytlari
16.www. tdpu. uz
17.www. pedagog. uz
18.www. ziyonet. uz
19.www. edu. uz