Reja: “Fan” tushunchasi, uning mohiyati, rivojlanish qonuniyatlari va tamoyillari. Fanning shakllanishi, tarkibi va tuzilishi. Fanning tasnifi. Hozirgi zamon fanining о’ziga xos xususiyatlari. Tayanch s

1-Mavzu: Kursga kirish fanning predmeti, tadqiqot doirasi, maqsadi va vazifalari. Insoniyat tarixida fan texnikaning roli. Qadimgi ilmiy bilimlarning shakllanishi.

Reja:
1.“Fan” tushunchasi, uning mohiyati, rivojlanish qonuniyatlari va tamoyillari.
2. Fanning shakllanishi, tarkibi va tuzilishi. Fanning tasnifi.
3. Hozirgi zamon fanining о’ziga xos xususiyatlari.
Tayanch sо’z va iboralar: Fan, texnika, ishlab chiqarish, tafakkur, mifologiya, naturfalsafa, akademiya, Ilmiy tadqiqotlar, fundamental tadqiqotlar, amaliy tadqiqotlar, ellinizm.
Ilm-fan tushunchasi.
Hozirgi zamon tarixini va fan negizini tushunish uchun yirik bazaviy mutaxassislik tajribasiga ega bо’lgan soha egalarini tayyorlashga bog’liqdir. I. Karimov aytganlaridek, «Ilm-fan – jamiyatni olg’a yurituvchi kuch» bо’lib hisoblanadi. «Ilm-fan» о’zi nima? «Ilm-fan» - bu kо’p qirrali, shu bilan birga, bir butun ma’lumotki, uning tarkibi alohida-alohida gumanitar va aniq fanlarning о’zaro jipsligidan iboratdir.
Fanimizning maqsadini quyidagi kо’rinishga ega ekanligini anglashimiz zarur:
fan rivojini tarixiy xarakterini va ilmiy bilimlar majmuasini kо’rsatish;
ilmiy tadqiqotlarni о’zgarishi va dunyoning rivojlanishini о’rganishda ilmiy inqiloblarning ahamiyatini kо’rsatish;
zamonaviy, dunyoviy va Vatan tarixiga oid fanlar rivojini kо’rsatish.
Fan - yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi sohadir.
«Fan» - tadqiqot faoliyati sohasi bо’lib, tabiat, jamiyat va tafakkur haqidagi yangi bilimlar hosil qilishga qaratilgandir.
Fan - ijtimoiy mehnat taqsimotining natijasidir.
Ilm-fan - bu insoniyat madaniyatidagi eng qadimgi komponentlardandir. Bu kо’p qirrali boy inson bilimlari dunyosi bо’lib, insonga yashashga va dunyoning barcha ma’naviy va moddiy boyliklaridan foydalanishga imkon beradi.
Fan tushunchasi – talabalarga fan tushunchasi mohiyatini yetkazish ancha mushkul. Fan kо’p tarmoqli tabiiy va gumanitar fanlarga bо’lib о’rganiladi. Har ikkala tarmoq о’zaro o’zviy holda ilmiy – texnika inqilobi jarayonida ishtirok etadi.
Fan – dunyo haqidagi obyektiv bilimlar sistemasi: ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Tarixiy taraqqiyot jarayonida, ayniqsa ilmiy texnika inqilobi davrida fan jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga aylana boradi.
Fan – tabiat, jamiyat va tafakkur haqidagi yangi bilimlar xosil qilishdan to ularni tadbiq qilishgacha bо’lgan faoliyatni о’z ichiga oladi.
Insoniyat – atrof muhit, olam sirlarini va rivojlanish mexanizmlarini о’rganib, ulardan jamiyatning ravnaqi uchun foydalanish ilm-fanni maqsadini tashkil etadi. Fan keng ma’noda voqelikni nazariy jihatdan yorituvchi ilmiy mexanizmdir.
Fan bilan san’at, din, axloq о’rtasida muayyan munosabat mavjud. Fan obyektiv voqelikni о’rganadi va baholaydi, mushohada qiladi. San’at bilan axloq “fan”ga ijobiy yondoshuvchi tarmoqdir.
Fanshunoslik fanlarning о’sishi. Tuzilishi va dinamikasi, jamiyatning moddiy va ma’naviy hayotini о’rganadigan fandir. Fan rivojlanishining ba’zi sohalari olimlar diqqatini о’ziga tortgan.
Ilm-fan rivojiga ta’sir kо’rsatuvchi ijtimoiy, ruhiy va boshqa faktorlarni birinchi bо’lib, shveytsar botanigi Dekandol о’zining «Fan tarixi va ikki asr olimlari» kitobida 1873 yilda tahlil qilib berishga harakat qilgan.
Fan tarixi asosiy fan sifatida ijtimoiy fanlardan 1892 yil ajralib chiqdi, Fransiyada birinchi bо’lib, “Fan tarixi” degan kafedra ochildi. Fan tarixini kompleks о’rganish XX asrning birinchi yarmida ilmiy – texnik rivojlanish jarayoni bilan boshlandi.
“Fan” – ijtimoiy institut sifatida Yevropada XVII-XVIII asrlarda dastlabki ilmiy jurnallar joriy etilishi bilan shakllana borgan edi.
“Fanning sinfiy bо’linishi” – fanlarni ma’lum tadqiqot prinsplari asosida о’zaro bog’liqliklarini aniqlashtirish:
Bu jarayon uch bosqichdan iborat;
qadimda va ilk о’rta asrlarda falsafiy bilim rivoji;
XV-XVIII asrlarda ilmiy bilimlarning tarmoqlari va differensiyasi;
Ilm- fan integratsiyalashuvi jarayoni XIX-XX asrlar.
Fanning asosiy maqsadi - о’zi ochayotgan, yaratayotgan qonunlar asosida hayotiylikni voqea va hodisalarni tushuntirib berish, oldindan aytib berishga qaratilgan.
FAN — dunyo haqidagi bilimlar sistemasi, ijtimoiy ong shakllaridan biri. U yangi bilimlarni egallash bilan bog’liq, faoliyatni ham, bu faoliyatning mahsuli — olamning ilmiy manzarasi asosini tashkil etuvchi bilimlarni ham о’z ichiga oladi; inson bilimlarining ayrim sohalarini ifodalaydi. Fanning bevosita maqsadi о’zining о’rganish predmeti hisoblangan voqelikning qonunlarini kashf etish asosida shu voqelikning jarayon va hodisalarini ta’riflash, tushuntirish, oldindan aytib berishdir.
Fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bо’lishi bilan bog’liq holda maydonga kelgan. Dastlabki bilimlar amaliy xarakterga ega bо’lgan.
Tafakkur - sistemasining kurtaklari mifologiya sifatida qad. Sharq va Yunonistonda paydo bо’la boshlagan.
Izoh-(tafakkur-bu inson aqliy faoliyatining yuksak shakli, obyektiv vokelikning ongida aks etish jarayoni).
Mifologiya fanga о’tish bо’sag’asida malum bosqich vazifani bajargan.
Izoh (yun.- mifos, afsona, rivoyat, asotir. Qadimgi odamning borliq olam haqidagi ibtidoiy tasavvurlari majmui bо’lib,koinotning yaratilishi, inson,о’simliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, samoviy jismlarning paydo bо’lishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar,ma’budalar va ilohlar tо’g’risidagi e’tiqodiy qarashlarni о’z ichiga olgan).
Rivojlanish davom etishi bilan mifologiya о’rninini naturfalsafa egalladi. Avestoda mifologiya va fan unsurlari ham о’z aksini topgan.
Izox-(naturfalsafa-ya’ni tabiatfalsafasi, tabiatni bir butun tizim sifatida, asosan, jonli mushohada negizida yoki tabiatshunoslikdan о’zlashtirilgan bilimlar orqali talqin etish va tushuntirish, uning umumiy manzarasini tasvirlash
borasidagi falsafiy о’rinishlar majmuasi. Masalan, Yunon faylasuflaridan Fales, Anaksimandr, Anaksimen, appoloniyalik Diogen, Geraklik naturfalsafaning asoschilari bо’lganlar).
Zenon, Demokrit, Aristotel va boshqa qadimgi zamon mutafakkirlari tabiat, jamiyat va tafakkurni goho birgalikda, goho ayrim ayrim ravishda bayon etishga о’rina boshladilar. Dunyoni bir butun, deb ifodalovchi tushunchalar, isbotlash usuli paydo bо’ldi.
Dunyoni bir butun, deb ifodalovchi tushunchalar, isbotlash usuli paydo bо’ldi. Ellinizm davrida Yevklid, Arximed, Ptolemey tomonidan geometriya, mexanika, astronomiya sohasida dastlabki nazariy sistemalar yaratildi.
Izoh-(Ellinizm-bu Makedoniya, Yunoniston, О’rta dengizning sharqiy sohillari G’arbiy Osiyo, Qora dengiz atrofidagi mamlakatlar tarixining Aleksandr istilosi mil.av.334-323y dan mil.av. 30 y.dan Misr Rim qо’shinlari tomonidan ishg’ol etilgan paytgacha о’tgan davr.
Ellinizm atamasi ilmda daslab nemis olimi I.G.Droyzenning 1836-43 y.da chop etilgan 2 jildli «Ellinizm tarixi» asarida qо’llangan va ushbu atama orqali ellinlarning Sharq mamlakatlaridagi hukmronligiga va ular madaniyatining Sharq xalqlari madaniyati bilan uyg’unlashib hosil qilgan Yangi madaniyat tushunilgan.
Izoh- (G’arbiy Osiyo-Old Osiyo-Osiyo qit’asining g’arbiy va Jan.-g’arb qismida joylashgan hududlarning shartli nomi. G’arbiy Osiyoga tabiiy jihatdan Kichik Osiyo, Arabiston,Sinay yarim orollari va ularga yondosh orol va hududlar-Kipr, Kavkaz bо’yni, Sharqiy Tavr toqlari va Eron tog’ligining kattaqismi, Mesopatamiya pasttekisligi hamda О’rta dengizning sharqiy sohilidagi hududlari)
Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti о’rtasidagi yaqinlashuv XV-XVIII asrlarda manufaktura ishlab chiqarish bilan bog’liq holda sodir bо’ldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan. Teologiya va sxolastika ta’siridagi tabiat haqidagi ilmiy nazariy bilimlar ham ishlab chiqarishga hech qanday salbiy ta’sir qilmasdan sekinlik bilan rivojlangan. Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot inson faoliyatining 2 ta nisbatan mustaqil yо’nalishi sifatida yuksala borgan.
XVI asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub о’zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan Uyg’onish davri g’oyalari ta’sirida sxolastika an’analarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bо’ldi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qо’llanilishi ba’zi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charx-palak g’ildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish ta’limotlari yaratildi. Fan bilan texnika yaqinlashuvining 2-bosqichi mashina ishlab chiqarishning XVIII asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bog’liq bо’lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga ta’sir kо’rsatdi. Bu davrda ishlab chiqarish faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga da’vat etuvchi fanning maxsus bо’g’inlari paydo bо’ldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar va h.k.
Fan texnika taraqqiyotining 3-bosqichi fan-texnika inqilobi bilan bog’liq. Uning ta’sirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengayadi. Texnik masalalarni hal qilishda biologlar, fiziologlar, psIXologlar, mantiqshunoslar ishtirok etadi. Fan texnika taraqqiyoti shuningdek, ijtimoiy fanlar yо’nalishlari, iqtisod va ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita ta’sir qiladi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bо’ladi, fan texnikani o’zluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. О’z navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta’sir kо’rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qо’yadi. Hozirgi zamon fan-texnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xо’jaligi, transport, aloqa, tibbiyot, ta’lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.
О’rta asrlarda fan rivojiga arab, Sharq va О’rta Osiyo olimlari ulkan hissa qо’shdilar. Ular qadimgi fan yutuqlarini, ilmiy asarlarni saqlash, tarjima qilish va ularni tarqatish masalasiga katta e’tibor berdilar. Shuningdek, ular fanni yangi yutuqlar bilan boyitdilar, yangi kashfiyotlar qildilar.
О’rta Osiyonnng buyuk olimlari ilm-fanning eng yangi tarmoqlarini yaratdilar va yangi qonun-qoidalarni kashf etdilar.
Muhammad al-Xorazmiy tenglamalar haqidagi fan sifatida algebra va tо’ng’ich algoritmlarni kashf etdi.
Ahmad Farg’oniy astronomiyaga sistema tarzini berdi.
Ahmad Marvaziy trigonometriyani boyitdi (IX-asr).
Abu Nasr Forobiy falsafiy fikrni yuksaltirdi, mo’zikaning matematik nazariyasini yaratdi.
Hamid Xo’jandiy kub tenglamalar nazariyasini chuqurlashtirdi (X-asr).
Mahmud Qoshg’oriy о’z davrining qomusi bо’lgan «Devonu lug’otit turkni yaratdi.
Abu Rayxon Beruniy geodeziya, mineralogiya, farmakognoziyani yaratuvchilardan biri bо’ldi.
Abu Ali Ibn Sino meditsinaning ilmiy zaminini qо’ydi (XI-asr).
Ulug’bek, G’iyosiddin Koshiy, Ali Qushchi sonlar nazariyasiga muhim hissa qо’shdilar va ko’zatish astronomiyasini yuqori pog’onaga kо’tardilar (XV-asr).
Lekin Ulug’bek qora guruhlar tomonidan vahshiylarcha о’ldirildi, observatoriya hamda kutubxonalar vayron qilindi, ilm ahllari tarqatib yuborildi. Ulug’bekning ilmiy g’oyalari boshqa mamlakatlar (Mas., Turkiya, Hindiston)da qisman davom ettirildi. Yevropada Uygonish davri ilm-fanga ijobiy ta’sir kо’rsatdi.
Kutubxona (Eng yirik kutubxona mil. av. 1300 yilda Misrning qadimiy poytaxti Fivning yaqinida bunyod etilgan. Tarixchilarning fikriga qaraganda, u fir’avn Ramses II ga qarashli bо’lgan. Bu kutubxonaning о’ziga xos fazilatlari kо’p. Uning peshtoqida Qalb da’vati (Qalb darmonxonasi») deb yozib qо’yilgan. Muhtasham eshikda xudo Tot va ma’buda Seshatnnng tasviri tushirilgan bо’lib, ularni «kitoblarning ulug’ hukmronlar» deb atalgan. Kutubxonaning ichida yana ikki xudoning — Xu «Sо’z» hamda Sia “Bilim” xudolarining tasviri bor edi)
Fanning klassifikatsiyasi.
Bugungi kunda fan klassifikatsiyalashtirilgan. Fanning klassifikatsiyasi yо’nalishi tarix, falsafa va alohida fanlarning о’zaro munosabatlari asosida ajralib chiqishidir. Bu jarayon uch bosqichga bо’linadi:
Bu qadimgi ajralmagan falsafa va о’rta asr falsafasi dastlabki qismidir.
XV-XVI asr – differensiatsiyasi, ya’ni ilm-fanning bir–biridan ajralishi va alohida sohalarga bо’linishi.
Fanning alohida sohalari va sintetik fanlarning yo’zaga kelishi.
Bugungi kunda fan va bilim ishlab chiqaruvchi kuch sohasidir. Bu soha katta moddiy bazaga va aloqa tizimiga ega.
Zamonaviy fan bizning hayotimizga tobora chuqur kirib kelmoqda. Faqatgina ijtimoiy institutlarga emas, qishloq xо’jaligi ishlab chiqarishga va sanoatga shu qatori siyosat, harbiy soha va har qanday davlatning ijtimoiy – iqtisodiy kuchini faktori bо’lib, juda katta mablag’ sarf qilishni talab etadi. Aniq va texnik fanlar qatorida zamonaviy jamiyatda jamiyatshunoslik, ijtimoiy yо’nalishlarni belgilashda va insonni har tomonlama о’rganishda katta ahamiyatga egadir.
О’zining kelajagini о’ylayotgan jamiyat fan taraqqiyoti uchun ajratiladigan mablag’ning о’sishi haqida qayg’uradi.


XII asrning boshlaridan Xorazmiy, Ibn Sino, Al-Kindiy, Ibn Rushud va boshqalarning asarlari latin tiliga tarjima qilina boshladi. Leonardo da Vinchi, R. Bekon, T. Gobbs, N. Kopernik, J. Bruno, G. Galiley, I. Kepler, R. Dekart kabi olimlar tabiat haqidagi bilimlarni rivojlantirdilar. Astrologiya о’rnini astronomiya, alkimyo о’rnini Kimyo egalladi.
О’rta asrlardan boshlab Yevropada universitetlar Fanni rivojlantirishda muhim rol о’ynadi. О’rta Osiyoda vujudga kelgan madrasalarda asosan diniy bilimlar о’qitilgan bо’lsa-da, ba’zan ilg’or mudarrislar tomonidan dunyoviy Fanlar, chunonchi, matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot elementlarid ham ta’lim berilgan.
Akademiya tarzidagi muassasa va jamiyatlar Sharq, mamlakatlarida VIII-IX asrlarda tarkib topa boshlagan. Yevropada bunday jamiyatlar XV-XVI asrlardan boshlab tashkil qilingan Yangi davrda Fanning ijtimoiy roli yanada oshdi. U madaniyatning muhim tarmog’i va texnikaning nazariy asosiga aylana boshladi. XV-XVII-asrlarda klassik fizikaning poydevori qurildi. Fanning nazariya darajasiga kо’tarilganligi fikrnnng (tafakkur) induktiv va deduktiv rivojlansh ga yо’l ochib berdi.
Izox ( Induktiv-uyg’onish, deduktiv- mantiq, mantiqan).
Mavjud ilmiy faktlar I. Nyuton tomonidan dinamikaning asosiy qonuni sifatida ta’riflandi. Bu umumlashtirilgan qonundan XVII-XIX asrlarda xususiy qonuniyatlar kashf etildi. Lagranj, Eyler ,Gauss va boshqalar ijodi mexanikani moddiy nuqtalar sistemasi tarzida shakllanishga olib keldi. Olamning mexanistik surati ilmiy tus ola boshlashi bilan yangi ilmiy dalillar olamga dialektik qarashni taqozo qildi.
I Kant, P. Laplas va b. tabiat tug’risidagi dialektik g’oyalarni bayon qildilar. M. V. Lomonosov moddaning saqlanish qonunini kashf etdi.
XIX-asrda tabiat qonunlaridan biri — energiyaning saqlanishi va shaklining о’zgarishi haqidagi qonun kashf etilishi (R.Mayer, J. Joul, G. Gelmgolts) boshqa va kimyoning barcha sohalarini umumiy asosga keltirishga sabab bо’ldi.
Hujayra nazariyasining bunyodga kelishi (T. Shvann, M. Shleyden) barcha jonli organizmlarning strukturasi bir Xil ekanligini kursatdi.
CH. Darvinning biologiyadagi evolyutson ta’limoti jonli tabiatga rivojlanish g’oyasini olib kirdi.
Geometriya sohasida revolyusion ta’limot yaratildi: asrlar davomida hukm surib kelayotgan Yevklid geomotriyasi yagona emasligi, balki noevklid geometriyalar ham borligi N. Lobachevskiy tomonidan bayon etildi va u keyinchalik isbotlandi. D. I. Mendeleeyevning davriy sistemasi har xil kimyoviy elementlar orasidagi ichki dialektik bog’lanishni ifodaladi.
Matematika va fizikada XX-asrda hal katta yutuqlar qо’lga kiritildi, texnika Fanlarida radiotexnika, elektronika kabi sohalar paydo bо’ldi.
Fan va texnikaning yanada rivojlanishiga ta’siri borgan sari ortib borayotgan kibernetika vujudga keldi. Fizika va kimyo Fanlaridagi muvaffaqiyatlar xujayralardagi biologik jarayonlarni yanada chuqurroq, о’rganishga imkon berdi, bu hol qishloq xо’jaligi va tibbiyot fanlarining rivojlanishiga olib keldi. Fanning ishlab chiqish bilan yaqin hamkorligi yo’z berib uning ijtimoiy hayot bilan aloqlari mustahkam„ ana boshladi. Hozirgi Fanlar fan-texnika inqilobning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Fanlar tizimi umuman qо’yidagi katta guruhlarga bо’linadi:
1. Tabiiy fanlar,
2. Gumanitar fanlar,
3. Texnika fanlar
4. Ijtimoiy fanlar
Bu guruhlarning har qaysisidan juda kо’p mustaqil fan sohalari ajraladi. Mustaqil fanlar bir-biriga bog’liq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli muammolarini yechishga tо’g’ri keladi, bu hol hozirgi paytda fanlararo va kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol bо’la oladi. Bu muammo texnika fanlari, yer to’g’ri sidagi fanlar, biologiya,, matematik. tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar bilan qо’shilib ketgan. Bu Xildagi ilmiy va ilmiy-texnik muammolarni hal qilish uchun hozirgi (fanlarda tadqiqotlarni dasturiy-maqsadli tashkil etish metodi kent qullaniladi.
Ilmiy tadqiqotlarni 2 ga:
1. Fundamental va 2 amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqotlarning, bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiy-amaliy muammolarni xal qilish uchun qо’llash amaliy tadqiqotarning vazifasidir.
Fundamental tadqiqotlar, odatda, amaliy tadqiqotlardan oldinda boradi va ular uchun nazariy asos yaratadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar о’rtasidagi о’zaro bog’liklikni mustahkamlash, ilmiy yutuqlar natijalarini amaliyotga tezroq joriy etish — hozirgi davr Fani uchun muhum vazifalardan biridir.
Hozirgi davrda fan jamiyat taraqqiyotink olga siljituvchi kuch va vosita bo’lib kolayotganligini ko’zatish mumkin. Xalq va millat dunyoqarashini shakllantirish, ta’lim-tarbiyaviy, axloq. normalarini vujudga keltirish, ma’naviy barkamol ishunni tarbiyalashda fan aloxida о’rin tutmoqda.
3-savolga javob.
Mustaqillik sharoiti О’zbekistonda Fanning rivojiga katta ijobiy ta’sir kо’rsatdi. Avvalo, Fanimiz strukturasi keskin o’zgardi: ma’naviy Fanlar hisoblanuvchi tasavvuf ilmi tiklandi, xadis bilimlariga yul ochildi.
Izoh-(Tasavvuf-sufiylik-islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari yullovchi ta’limot.Tasavvuf so’zining о’zagi va mazmuni xaqida, turlicha fikrlar mavjud.
Ular ichida Ibn Xaldunning fikri haqiqatga yaqinroq. U Muqaddima asarida Tasavvuf-suvf-jun, pustin so’zidan olingan bo’lib qadimda tarqi dunyo qilgan zoxidlar jundan tо’qilgan kiyim yoki pustin kiyib yurishni odat qilganlar. Tasavvuf yoki sufiy so’zlari IX asrning boshlarida yashagan Abu Xoshim Sufiydan boshlab joriy etilgan. Ungacha zuxd-zohidlik, tarkidunyochilik, taqvodorlik parxezkorlik kabi so’zlar ishlatilgan.)
Binobarin, ziyolilarimiz, talabalarniag ruhiy dunyosi ancha boyidi, yangi oliy uquv yurtlari, universitetlar tash. qilindi; ilm axli chet eldagi olimlar bilan mustahkam ijodiy aloqalar о’rnatdi. Buning natijasida tabiat va texnika-texnologiya xaqidagi Fanlarimiz ham jaxon andozasi darajasiga kutarila boshladi. Olimlarimiz ilm-fanning dolzarb sohalarida tadqiqotlarlar olib borishga kirishdilar. Tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni matematik modellash, informatika va Hisoblash texnikasi hamda extimollar nazariyasi soasidagi, geologik ja-rayonlarning qonuniyatlarni, molekulyar genetik, genetik xo’jayra sohasidagi tibbiyot, qishloq xo’jaligi, paxta seleksiyachiligidagi, moddalarning kompleks fizikaviy-kimyoviy xossalarini о’rganish bilan bog’liq, energiyaning noananaviy turlarini yaratish — Quyosh energiyasini kompleks va samarali suratda boshqa turdagi energiyaga aylantirish borasidagi tadqiqotlar ana shular ju m l asid andir..
Fanning rivojlanishi uchun imkon yaratish va uni boshqarish muhum ahamiyatga ega. Ilmiy muassasalarni bir joyga jamlash va markazlashtirish umummilliy hamda xalqaro ilmiy tashkilot, markazlarning paydo bulishiga olib keldi. XX asrda ixtisoslashtirilgan tadqiqot muassasalari keng taraqqiy etdi.

Ilm-fan deyilganda, asosan ma’lum bilim turlari tushuniladi, shuningdek maxsus vazifasi bilim olish, to‘plash, tekshirish va ularni haqqoniyligini mantiqiy hamda tajribaviy usullar bilan isbotlash kabi inson va jamiyat faoliyati, “fan”ga ta’rif sifatida qabul qilinishi mumkin. Fan – hodisalarning ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganadi, shu tufayli fan hodisalarni oldindan ko‘ra oladigan, bashoratchilik funksiyasiga ega.

Fan, jamiyatning yuqori, taraqqiyotini belgilasa, bunga aloqador millat esa zamonaviy sivilizatsiyani belgilab beradi. Shunga qaramasdan ilm-fani umuman yo‘q xalqlar ham mavjud – Avstraliya aborigenlari, Janubiy Amerikadagi ba’zi hindu qabilalari. Ushbu fikr nisbatan olingan, sababi yuqorida ko‘rsatilgan xalqlar ilmiy bilish metodlari, xususan kuzatish, o‘lchov, tajriba va shu kabi metodlardan primitiv holda bo‘lsa ham foydalanishgan.
Ilm – kishining o‘qish, o‘rganish va hayotiy tajriba natijasida orttirgan bilishi. Ilm – ob’ektiv hodisa qonunlarini o‘rganadi va oldindan ko‘ra oladi. Insonlarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan ma’lumotlari, ya’ni voqelikni inson tafakkurida aks etishi – bilimdir.
Insonning moddiy dunyo to‘g‘risidagi bilimi nisbiydir, u doimo kundalik tajriba, kuzatishlar orqali to‘planib, rivojlanib turadi.
Fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Dastlabki bilimlar amaliy tavsifga ega bo‘lgan. Benihoya serqirra bo‘lgan fanda, u bajaradigan quyidagi uchta funksiyani alohida ajratib ko‘rsatish lozim:

1. fan madaniyat tarmog‘idir;

   
   

2. fan dunyoni bilish usulidir;

   
   

3. fan maxsus institutdir (bu tushunchaga oliy o‘quv yurtlari bilan bir qatorda ilmiy jamiyatlar, akademiyalar, laboratoriyalar va boshqalar kiradi).

   
   

Fan quyidagi xususiyatlarga ega:

- universalllik – tadqiq etilayotgan ob’ekt to‘g‘risida mavjud bilimlarni ular qanday olingan bo‘lsa, shunday holatga taqdim etadi;
- fragmentarlik – ob’ektiv borliqning jamini emas, balki unga xos ayrim fragmentlarni yoki ularning parametrlarini o‘rganadi. Fan o‘z navbatida alohida predmetlarga bo‘linadi;
- umumahamiyatlilik – olingan bilimlar barcha insonlar uchun foydalidir, chunki fan tili yagona bo‘lib, u odamlarni birlashtirishga harakat qiladi;
- tizimlilik – fan bir-biri bilan bog‘lanmagan qismlardan tashkil topgan emas. U o‘ziga xos tartibga egadir;
- sinalganlik – xulosalar ma’lum qoidalarga binoan tekshirilishni talab qiladi va undan o‘tkaziladi;
- ratsionallik – bilimlar oqilona ish yuritish va mantiq qonunlariga tayangan holda olinadi, empirik daraja chegarasidan o‘tuvchi nazariyalar va ularni asoslarini shakllantiradi.
Tabiiy-ilmiy bilishning shakllariga – nazariy tizimning muhim elementlari hisoblangan muammo, gipoteza, nazariya, prinsiplar, kategoriya hamda qonunlar kiritiladi.
Muammo – tadqiqotchi tomonidan anglangan, mavjud bilimlar javob bera olmaydigan masalalardir. Ilmiy muammoni to‘g‘ri tanlash juda muhimdir.
Ilmiy gipoteza – bu haqiqiyligi yoki noto‘g‘riligi hali isbotlanmagan bilimlardir. Gipoteza ilmiy tadqiqot jarayonini ma’lum yo‘nalishda yo‘naltiradi, yangi-yangi dalillarni va ma’lumotlarni to‘plashga yordam beradi.
Nazariya – haqiqatligi isbotlangan bilimlardir. Nazariyaning gipotezadan asosiy farqi, uning tasdiqlanganligi, isbotlanganligidir. Nazariya muayyan shaklda rivojlangan ob’ektiv borliqning asosiy tomonlari munosabatlarini bilish jarayonida kelib chiqqan, boy, chuqur ma’nodagi bilimlar yig‘indisidir. Nazariyaning asosiy elementi – uning prinsiplari va qonunlaridir.
Prinsiplar – nazariyaning eng umumiy va fundamental holatidir.
Fanlar qonunlari – o‘rganilayotgan hodisa, ob’ekt va jarayonlarning umumiy aloqalarini nazariy tasdiqlar shaklida qayd etadi.
Fanlar kategoriyalari – nazariyaning eng umumiy va muhim tushunchalari bo‘lib, u nazariya ob’ektining va predmetining xususiyatlarini harakterlaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, nazariya miqdor va sifat jihatidan o‘zgarib tursa ham, u ilmiy bilimlarning eng muvozanatli shakllaridan biridir. Ma’lumki, yangi-yangi faktlarning to‘planishi nazariyani, uning prinsiplarini o‘zgarishga olib keladi, yangi prinsiplarga o‘tish esa o‘z mohiyati bo‘yicha yangi nazariyaga o‘tish demakdir.
Umumiy nazariyalardagi o‘zgarishlar nazariy bilimlar tizimida sifatiy o‘zgarishlarga olib keladi, natijada ilmiy inqilob ro‘y beradi. Ilm-fandagi mashhur ilmiy inqiloblar N.Kopernik, I.Nyuton, A.Eynshteyn kabi buyuk olimlarning ismlari bilan bog‘liq.
Ilmiy tadqiqotning asosiy usullari quyidagilardan iborat:
- kuzatish – predmet, voqea va hodisalarni muayyan maqsadga qaratilgan hissiy bilish usulidir. Ilmiy kuzatish faktlar yig‘ish uchun o‘tkaziladi. Lekin, kuzatishda kuzatuvchining kuzatilayotgan jarayon yoki hodisaga to‘liq bog‘liqligi saqlanadi. Tadqiqotchi kuzatuvni olib borishda ob’ektni o‘zgartira olmaydi, uni boshqaraolmaydi yoki nazorat qila olmaydi;
- eksperiment – kuzatishga qaraganda aktiv harakterga ega bo‘lgan tadqiqot usulidir. Eksperiment kuzatishga nisbatan yuqoriroq darajadagi bilish usulidir. Eksperiment paytida o‘lchashlar olib boriladi, o‘rganilayotgan hodisalar ob’ektiv baholanadi. Ilmiy eksperiment hozirgi zamonda insoniyat amaliyotining muhim qismidir. Ilmiy tadqiqotlarning sohalariga qarab, tadqiqot qiluvchi predmetlarning tabiatiga qarab, eksperimentlar fikriy bo‘lishi ham mumkin;
- o‘lchashlar – bilish jarayonida narsaning miqdor tavsifnomasini aniqlash usulidir. O‘lchov odatda o‘rganilayotgan predmetni aniq qayd etilgan xossa va belgilarga ega bo‘lgan boshqa biron-bir predmet bilan nisbatlash yo‘li orqali amalga oshiriladi.
- analogiya (moslik, aynanlik, o‘xshashlik) – narsa va hodisalar biror xususiyatlarning o‘xshashligini o‘rganish usulidir. Bu usul o‘rdamida ikki, yoki bir necha predmetning o‘xshash xususiyatlari o‘rganiladi. Analogiya usuli modellashtirish jarayonida ishlatiladi;
- modellashtirish – ob’ektning ayrim xususiyatlari va belgilarini uning o‘zida emas, balki uning o‘lchamlari kichiklashtirilgan, o‘ziga aynan o‘xshash nusxasida (modelida) ilmiy izlanishlar olib borish jarayonidir. Modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan ob’ekt bilan uning modeli o‘rtasida o‘xshashlik, muvofiqlik yotadi. Masalan, Nils Borning atom modeli atomning murakkab xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.
Amaliy, texnika fanlarida, ko‘pincha, ilmiy tadqiqotlar ham eksperimental ham nazariy izlanishlarni o‘z ichiga olgan kompleks holda olib boriladi.
Fan tizimi umuman quyidagi katta guruhlarga bo‘linadi: tabiiy fanlar, gumanitar fanlari, texnika fanlar va ijtimoiy fanlar. Bu guruhlarning har qaysisidan juda ko‘p mustaqil fan sohalari ajraladi. Mustaqil fanlar bir-biriga bog‘liq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli muammolarini yechishga to‘g‘ri keladi, bu hol hozirgi paytda fanlararo va kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu muammo texnika fanlari, Yer to‘g‘risidagi fanlar, biologiya, tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar bilan qo‘shilib ketgan. Bu xildagi ilmiy va ilmiy-texnik muammolarni hal qilish uchun hozirgi fanlarda tadqiqotlarni dasturiy – maqsadli tashkil etish metodi keng qo‘llaniladi. Ilmiy tadqiqotlar 2 ga: fundamental va amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqotlarning, bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiy-amaliy muammolarni hal qilish uchun qo‘llash amaliy tadqiqotlarning vazifasidir. Fundamental tadqiqotlar, odatda, amaliy tadqiqotlardan oldinda boradi va ular uchun nazariy asos yaratadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni mustahkamlash, ilmiy yutuqlar natijalarini amaliyotga tezroq joriy etish – hozirgi davr fani uchun muhim vazifalardan biridir.
Fanlarni klassifikatsiya qilish juda qadimdan boshlangan. X asrda sermazmun ijod etgan buyuk ensiklopedik olim va mutafakkir Abu Nasr al-Farobiy (873-950 yillar) “Kitob fi ixso al-ulum va at-ta’rif” (“Fanlar klassifikatsiyasi”) asarida fanlarni quyidagicha guruhlarga, bo‘limlarga bo‘ladi.
I. Til to‘g‘risida ilm (“Isxo al-ulum”), 7 bo‘limdan iborat:
1) Oddiy so‘zlar to‘g‘risida fan;
2) Ibora va gaplar to‘g‘risida fan;
3) Oddiy so‘z qonunlari va so‘z ohanglari to‘g‘risida fan;
4) So‘z ibora va gaplar qonunlari to‘g‘risida fan;
5) To‘g‘ri yozish qonunlari to‘g‘risida fan;
6) To‘g‘ri o‘qish qoidalari to‘g‘risida fan;
7) Sh’er yozish to‘g‘risida fan.
II. Mantiq ilmi (Logika). Tafakkur qonunlari va fikrlash haqida so‘z ketadi. Aristotelning mantiqqa oid asarlariga tahlil va ta’rif beriladi.
III. Matematika. Ushbu fanlar guruhida Farobiy 7 mustaqil fanlarni ajratadi. Bular:

1. Arifmetika;

   
   

2. Geometriya;

   
   

3. Optika/yorug‘lik va uning xususiyat, qonuniyatlari haqidagi fanlar;

   
   

4. Yulduzlar to‘g‘risida fan;

   
   

5. Musiqa to‘g‘risida fan;

   
   

6. Og‘irlikni o‘lchash to‘g‘risida fan;

   
   

7. Mexanika to‘g‘risida fan.

   
   

IV. Tibbiyot va diniy fanlar.

Farobiy tasnifiga ko‘ra “Tabiiyot” yoki “Fizika” – tabiat to‘g‘risidagi fanlar guruhini tashkil etib, modda va jismlarni tabiatga bir-biri bilan bog‘liqligi, tabiiy va sun’iy jism to‘g‘risida; tabiat unsurlari – olov, havo, suv va yer to‘g‘risida 8 bo‘limda o‘z fikr-mulohazalarini bildiradi. Diniy yoki metafizika to‘g‘risida ham Farobiy o‘z mulohazalariga ega.
V. Shahar – davlat to‘g‘risida fanlar (“Ilmiy madaniyat”).
Farobiy bu bo‘limda davlatni boshqarish, etika va ta’lim-tarbiya to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi.
Abu Nasr al-Farobiyning X asrda tuzgan fanlar klassifikatsiyasi o‘z davrining eng mukammal, bekami-ko‘st klassifikatsiyasi bo‘lgan. Uning fanlar bo‘yicha tuzgan klassifikatsiyasidan G‘arbiy Yevropa olimlari: tabiatshunos Rodjer Bekon (1214-1280), musiqashunos Simon (1389), filolog Raymon Lulliy (1235-1315) va boshqalar o‘z asarlarida keng foydalanishgan.
Hozirgi vaqtda fanlar ilmiy yo‘nalishlariga ko‘ra, fundamental va amaliy guruhlarga ajratiladi. Fundamental fanlar tabiat, jamiyat va tafakkur qonuniyatlarini o‘rgansa, amaliy fanlar fundamental fanlar natijalarini faqat bilish jarayoniga tatbiq etib qolmay, balki ijtimoiy-amaliy masalalarni hal etishga ham tatbiq etadi. Fundamental fanlar amaliy fanlarga nazariy asos yaratadi.
Biz fan-texnika inqilobi davrida yashamoqdamiz. Bu tushuncha orqali fan va texnikaning hayotimizda katta ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanadi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida shunday bo‘lgan emas. Fan va texnika kurtaklari qadimda shakllangan, ammo ular bir-biridan ayrim tarzda rivojlanib borganlar. Masalan, qadimgi yunonlar ajoyib madaniyatni vujudga keltirib, tabiatni bilishga intilishgan, lekin ular uchun og‘ir ishlarni ilmiy taraqqiyot natijasida yaratilgan mashinalar emas, balki qo‘llar bajarishgan. Faqatgina yangi davrda (o‘rta asrlarda) g‘arb madaniyatida insonning tabiatga munosabati kuzatuvchanligidan amaliylikka aylandi. Insonning tabiatga hayoliy munosabati amaliy ahamiyat kasb eta boshladi. Endi ular tabiatni qanday bo‘lsa shunday qabul qilmasdan, uni o‘zgartirish imkoniyatlarini qidira boshladilar. Bu esa tabiatshunoslikni texnikaga aylantirdi.
Fan bilan texnikaning o‘zaro boliq, yagona, ilgarilab boruvchi taraqqiyoti fan-texnika taraqqiyoti deyiladi. Fan texnika taraqqiyoti – ijtimoiy taraqqiyot asosi. Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti o‘rtasidagi yaqinlashuv 16-18-asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bog‘liq holda sodir bo‘ldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan.
16-asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o‘zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan O‘yg‘onish davri g‘oyalari ta’sirida sxolastika an’analarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bo‘ldi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qo‘llanilishi ba’zi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak g‘ildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish ta’limotlari yaratildi. Fan bilan texnika yaqinlashuvining 2-bosqichi mashina ishlab chiqarishning 18-asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bog‘liq bo‘lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda ilmiy tadqiqot faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga da’vat etuvchi fanning maxsus bo‘g‘inlari paydo bo‘ldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar. Fan-texnika taraqqiyotining 3-bosqichi fan-texnika inqilobi bilan bog‘liq. Uning ta’sirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengayadi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo‘ladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. O‘z navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qo‘yadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning tub sifat o‘zgarishlarida fanning asosiy ishlab chiqarish omili bo‘lishiga fan-texnika inqilobi katta rol o‘ynaydi. 20-asrning o‘rtasida boshlangan. Fan-texnika inqilobi mehnatning mazmuni, harakteri va sharoitini, ishlab chiqaruvchi kuchlar strukturasini, mehnat taqsimotini, jamiyatning professional strukturasini o‘zgartiradi; mehant unumdorligining o‘sishiga olib keladi; jamiyat hayotining hamma tomonlariga, madaniy-maishiy hayotga, inson psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Elektron hisoblash mashinalari fan texnika inqilobining ramzi hisoblanadi. Uning paydo bo‘lishi bilan inson funksiyalarini asta-sekinlik bilan mashinalarga berishga, ishlab chiqarish va boshqaruvni avtomatlashtirishga olib keldi.
Hozirgi zamon fan-texnika inqilobining harakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xo‘jalik, transport, aloqa, tibbiyot, ta’lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.
Fan-texnika inqilobi global muammoga aylangan ayrim salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqardi. Bu muammolar – ekologiya, xalqaro terrorizm, demografiya, energiya tanqisligi bilan bog‘liq va boshqalarni hal qilish uchun kuchlarni birlashtirish taqozo qilinadi. Hozirgi zamon ilm-fanining yutuqlarini qo‘llash natijasida butun global muammolar kompleksida, eng avvalo jamiyat va tabiat orasidagi munosabatlarda ziddiyatlar kuchaydi. Ma’lumki, olimlar ancha vaqtdan buyon planetamizda ekologik holat yomonlashganligini aytib kelishmoqda.
Hozirgi davrda ekologik muammolar birinchi o‘ringa ko‘tarildi. “Hech narsa o‘z-o‘zidan berilmaydi”, - deb ekologik qonunlarni birini ta’rifini bergan edi B.Kommoner. Atom energetikasining rivojlanishi ham katta xavf tug‘dirmoqda. Chernobil halokatining oqibatlari hali ko‘p yillar ta’sirini ko‘rsatadi. Taniqli futurologlar E.Viner va G.Kan “2000 yil” deb ataluvchi kitobida: “amalda industrilizatsiya boshlangandan buyon, deyarli hamma asosiy texnologik o‘zgarishlar kutilmagan oqibatlarga olib keldi. Insonning tabiat ustidan hukmdorligining o‘zi bizning nazoratimizdan tashqarida hukmdorlik manbaiga aylanishi xavfi paydo bo‘lmoqda”, - deb yozishgan.
Ilmiy-texnik inqilob (ITI)ning umumbashariy harakteri xalqaro ilmiy-texnik hamkorlikni talab qiladi, chunki global ilmiy-texnik loyihalar uchun katta-katta moliyaviy harajatlar kerak bo‘ladi. ITIning ko‘pgina oqibatlari milliy chegaralar bilan chegaralanib qolmaydi. Shunday halqaro aloqalarga Orol dengizini saqlash va qutqarish bo‘yicha, ilmiy loyihalar qurilishlari misol bo‘la oladi. Fan tufayli yuzaga keluvchi xalqaro ilmiy-texnik hamkorlik barcha millatlar uchun universal (birdek) ilmiy til (ilmiy esperanto)ni shakllantirish bilan bir qatorda, xalqlarning o‘zaro yaqinlashuvi uchun asosiy vazifani o‘taydi.
Hozirgi davrda fan jamiyat taraqqiyotini ancha siljituvchi kuch va vosita bo‘lib qolayotganligini kuzatish mumkin. Xalq va millat dunyoqarashini shakllantirish, ta’lim-tarbiya, ahloq normalarini vujudga keltirish, ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashda fan alohida o‘rin tutmoqda.