Reja: Iqtisodiy indekslar va ularning mohiyati Individual indekslar Agregat indekslar Indeks tushunchasi

IQTISODIY INDEKSLAR

• Iqtisodiyot fakulteti IM-90 guruh talabalari
• A’zamov Mirazizning Statistika fanidan mustaqil ishi

Reja:

• Iqtisodiy indekslar va ularning mohiyati
• Individual indekslar
• Agregat indekslar

Indeks tushunchasi

Indeks so’zi lotincha "indeks" atamasidan olingan bo’lib, belgi, ko’rsatkich degan ma’nolarni bildiradi. Statistikada indekslar deganda mahsus iqtisodiy ko’rsatkichlar tushuniladi. Ular iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganishda muhim ahamiyatga ega.

Indeks ko’p qirrali tushunchadir. U turli sohalarda qo’llanib, ma’lum maqsad uchun xizmat qiladi. Statistikada bu atama murakkab solishtirma iqtisodiy ko’rsatkich ma’nosida ishlatiladi. Indeks umumiy ko’rinishda o’rganilayotgan iqtisodiy hodisalarni ikki holatda olib, ularni maxsus yo’l bilan o’lchashdan hosil bo’lgan ko’rsatkichlarni taqqoslash hosilasidir. Bu natija solishtirma ko’rsatkich bo’lib, turli shakllarda: nisbiy, o’rtacha va mutlaq miqdorlar va ularning yagonaviyligida namoyon bo’ladi.

Indeks ko’p qirrali tushunchadir. U turli sohalarda qo’llanib, ma’lum maqsad uchun xizmat qiladi. Statistikada bu atama murakkab solishtirma iqtisodiy ko’rsatkich ma’nosida ishlatiladi. Indeks umumiy ko’rinishda o’rganilayotgan iqtisodiy hodisalarni ikki holatda olib, ularni maxsus yo’l bilan o’lchashdan hosil bo’lgan ko’rsatkichlarni taqqoslash hosilasidir. Bu natija solishtirma ko’rsatkich bo’lib, turli shakllarda: nisbiy, o’rtacha va mutlaq miqdorlar va ularning yagonaviyligida namoyon bo’ladi.

Hodisalarning ikki holati orasida iqtisodiy jarayon kechadi, rivojlanish yuz beradi. Indekslar ana shu rivojlanish jarayonining me’yori bo’lib xizmat qiladi, ular hodisalarning nisbiy, o’rtacha va mutlaq o’zgarishlarini bir butunlikda ifodalaydi. qiyoslash uchun hodisalar holatlarini turli jihatdan olib qarash mumkin va natijada rivojlanish jarayonining har xil qirralari oydinlashadi, jumladan ularning vaqt bo’yicha o’zgarishi, ob’ektlar va hududlararo yoki halqaro nisbatlari, reja, shartnoma yoki iqtisodiy normativlarni bajarish darajalari, iqtisodiy tuzilmalardagi ichki siljishlar namoyon bo’ladi

Iqtisodiy indekslar bevosita umum o’lchovga ega bo’lmagan murakkab iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganishda muhim ahamiyatga ega.

Iqtisodiy indekslar bevosita umum o’lchovga ega bo’lmagan murakkab iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganishda muhim ahamiyatga ega.

Iqtisodiy indekslar bevosita umum o’lchovga ega bo’lmagan murakkab iqtisodiy hodisa va jarayonlarning vaqt bo’yicha o’rtacha o’zgarishini ob’ektlararo yoki hududlararo taqqoslash natijasini ifodalaydi. Indekslar yordamida shuningdek shu hodisa va jarayonlarning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning roli va hissasi ham baholanadi.

Indekslar murakkab hodisaning ayrim birliklari uchun ham va umuman murakkab hodisa uchun ham hisoblanish mumkin. Ular individual (alohida) va umumiy indekslarga bo’linadi: Individual; Umumiy ( agregat).

Individual indekslar

To’plamning ayrim birliklari uchun hisoblangan indekslar individual indekslar deb ataladi.
Asosiy individual indekslar quyidagilardan iborat:
- ishlab chiqarilgan yoki sotilgan mahsulotning fizik hajmi indeksi;
- baho indeksi;
- tannarx indeksi;
- qiymat (tovar oboroti) indeksi;
- mehnat unumdorligi indeksi.
Umumiy indekslar quyidagilardan iborat:
- fizik hajm indeksi;
- baho indeksi;
- tannarx indeksi;
- qiymat indeksi;
- mehnat unumdorligi indeksi;

Agregat indekslar

Barcha to’plam uchun hisoblangan indekslar agregat (umumiy) indekslar deb ataladi.
Umumiy indekslar quyidagilardan iborat:
- fizik hajm indeksi;
- baho indeksi;
- tannarx indeksi;
- qiymat indeksi;
- mehnat unumdorligi indeksi;

O’rtacha indekslar

Statistikada umumiy indekslardan tashqari o’rtacha indekslar ham keng qo’llaniladi. O’rtacha indeksni o’rtacha arifmetik yoki o’rtacha garmonik ko’rinishda tuzish mumkin. O’rtacha indeksni qaysi shaklda hisoblashdan qat’iy nazar agregat indeks bilan birdek natija beradi. O’rtacha indeks umumiy indeksdan keltirilib chiqarilishi kerak.

O’rtacha ko’rsatkichlar dinamikasini faqat o’rtalashtirilayotgan belgining o’zgarishini ko’rsatish bilan cheklanmay ushbu to’plam tarkibi o’zgarishini ifodalashni ham taqozo qiladi.

Savol-javob

Indeks so’ziga ta’rif bering

• Indeks so’ziga ta’rif bering
• Individual indeks nima-?
• Agregat indeks nima-?
• O’rtacha indeks nima-?

Masalalar qani -?

Shu kitobning 111 -betidagi statistik indekslar degan mavzusidagi masalalarni keyingi parada yoki seminar darslarda yechamiz.