Shan’araqta perzent ta’rbiyası h’a’m a’deplilik qa’driyatlar Jobası

^{6-lektsiya teması:} Shan’araqta perzent ta’rbiyası h’a’m a’deplilik qa’driyatlar
Jobası:

1. 
   Bu’gingi shan’araqlarda perzent ta’rbiyası ma’seleleri
   
2. 
   Jaslar ta’rbiyasına ta’sir etip atırg’an faktorlar
   
3. 
   Shan’araqta a’deplilik qa’driyatlardan paydalanıw ma’seleleri
   

Tayanısh so’z ha’m ibaralar: Perzent ta’rbiyası; a’deplilik qa’driyatlar; ha’dis u’lgileri; moral talapları; estetikalıq talg’am ta’rbiyası; miynetsu’ygishlik ta’rbiyası; uqıplılıq ha’m epshillik; jeke qa’siyet; shaxs ta’rbiyası; du’nyaqaras; u’lgi ha’m ibrat; qızlar ta’rbiyası; ul bala ta’rbiyası; milliy miyraslar; arnawlı nızamlar.
Shan’araq eki u’stin-er ha’m hayaldan g’ana ibarat emes, bul eki u’stindi bir-birine bekkem birlestiriwshi-perzent bolıp esaplanadı. Sol sebepli jan’a shan’araq qurılıwı menen baylanıslı barlıq ma’resimlerde kelin-ku’yewlerge perzent tilew, ha’tte usı qatnasıqlarg’a baylanıslı u’rp-a’detlerdin’ barlıg’ında perzent tilegin bildiriwshi ırım-sırımlarg’a a’mel qılınadı. Mıs: Shımıldıqta kelin etegine tuqım salıw, ku’yew ha’m kelinge kiyimdi ko’p perzentli ha’m bir nekeli adam ta’repinen kiydiriliwi, kelin ku’yewge salıng’an baxıt to’segi u’stinde eki ha’mledar hayaldın’ gu’res tu’siwi ha’m basqa da usı sıyaqlı ırımlarda perzent ko’riw na’zerde tutılg’an.
Perzentsizlik bul tek hayalg’a emes, al ol tiyisli bolg’an shan’araqqa da baxıtsızlıq esaplang’an, bunday jag’dayda shan’araq «miywesiz daraq» esaplanıp xalıq og’an pa’s na’zeri menen qarag’an.
Bunday jag’daylar xalıqımızda «balalı u’y bazar, balasız u’y mazar», «balalı qatın-gu’l qatın, balasız qatın-tul qatın», «balalı u’y xandan, balasız u’y -zindan», «balalının’ beli shınar, balasızdın’ beli sınar», «balalı bas bolar, balasızda jas bolar» sıyaqlı naqıllardı payda etken. Bizin’ shan’araqlarımızda a’yyemnen bala sanı sheklenbegen, kerisinshe «on bolsa-ornı basqa, qırq bolsa-kılıg’ı» dep qaralıp ko’p perzentlik sharap dep belgilengen.
Sebebi ata-analar o’z balalarında, o’zleri qartayg’an payıtlarında tirishiligin ta’miyinlewshi, ata-babaları shıraqların jag’ıwshı, zu’rriyatının’ dawamshısı, o’zlerinin’ materiallıq ha’m ma’nawiy ma’datka’ri ha’m keleshekke tiyisli jarıq u’mitlerin ko’rgen.
İnsaniyat ja’miyetine na’zer salatug’ın bolsaq, balalıq huqıqının’ ta’n alınıwı an’satlıq penen bolmag’an. Qa’dimgi Spartada na’giran tuwılg’an bala tikkeley o’limge buyırılg’anı dereklerden ma’lim. Buddaviy arablarda Quranı Ka’rimge shekem qız bala tuwılıwı baxıtsızlıq esaplang’an. Ol tuwılg’an payıtta tiriley ko’milgen. İslam dini payda bolg’ang’a shekem sahralardı ko’ship-qonıp jasag’an arab qa’wimleri jawızlıq nızamları tiykarında jasag’an, olar bir-birleri menen barlıq waqıtta urıslar alıp barg’an. Qon’sı qa’wimlerge salıqlar salg’an, salıq to’lewge qu’direti kelmegen ka’wimlerdin’ hayal-qızları girewge alıng’an. Numon patsha zamanınan baslap qız balalar tuwılıwı menen tiriley ko’miw a’detke aylang’an. Numon patshanın’ qızı salıq to’lemegeni ushın girewge alınadı, son’ salıq to’lengennen son’ patsha qızına qanshelli jalınbasın qız sol el patshasının’ ulın jaqsı ko’rip qalıp, o’z u’yine, jurtına qaytqısı kelmeydi, bunnan qa’ha’rlengen patsha keyingi tuwılg’an qızların o’ltiriwge buyrıq beredi, qa’wimlesleri de baslıqlarına eliklep bul jaman illet u’rdiske aylanıp, awladtan-awladqa o’tedi.
Quranı Ka’rimde bolsa bul a’detlerge shek qoyıladı. Quranı Ka’rimnin’ «Baqara» suresinin’ 223-ayatında balanın’ emiw huqıqı to’mendegishe buyırılg’an: «Analar balaların tolıq eki jıl emizediler. (Bul hu’kim) emiziwdi nuqsansız qılmaqshı adamlar ushın. Olardı (analardı) jaqsılıq penen jegizip-kiygiziw atanın’ wazıypası esaplanadı. Hesh kimnen shıdamınan artıq na’rse talap etilmeydi. Balaları sebepli ata da, ana da zıyan ko’rmesin» delingen. Balalardın’ salamat o’siriwinde ata-analardın’ juwapkershiligi usılayınsha berilgen. En’ a’hmiyetlisi balalarg’a beriletug’ın materiallıq ha’m ma’nawiy jemisler hadal bolıwı kerek.
Quranı Ka’rimde ko’terilgen balalıqtın’ haq-huqıqları mashqalası ha’dislerde ja’ne de teren’lestirilgen. Balanın’ shan’araqta ta’rbiyalanıwı da onın’ tiykarg’ı huqıqı bolıp esaplang’an. Bala du’nyag’a kelgennen son’, da’slepki huqıqı og’an mu’na’sip at qoyılıwı, xatna (sunnet) ettiriliwi, en’ a’hmiyetlisi, oynaw ha’m oqıw xuqıqlarına shekem nızam da’rejesinde hu’kim qılıng’anlıg’ı itibarg’a ılayıq.
İslam ta’liymatına ko’re ha’ykel (sanam)larg’a sıyınıw haram esaplang’an, biraq balalardın’ oyınshıq ha’m quwırshaq oynawların Muhammed payg’ambar haram esaplamag’an, bul menen quwırshaqlardın’ qız balalarda analıq sezimlerin ta’rbiyalawdag’ı a’hmiyeti ko’zde tutılg’an.
Ha’dislerde ha’mmenin’, solardan, balalardın’ da ilim alıw huqıqı ko’rsetilgen. «Barlıq muslim ha’m musılmanlar ilim alıwları parız» ha’diste ilim alıwda ulıwma erkek ha’m hayaldın’, olardın’ perzentleri bolg’an ul ha’m qız balalardın’ da huqıqlı ekenligi ko’zde tutılg’an.
İlimdi o’mir boyı turaqlı alıwg’a shaqırıp «Besikten qa’birge shekem ilim u’yren» delinse, basqa bir hadiste ilim alıw ushın barlıq mashaqatlarg’a tayar turıwg’a shaqırılg’an.
Balalardı ta’rbiyalawda ata-ananın’ wazıypa ha’m juwapkershilikleri «Balalar ata-ananın’ baxil ha’m qorqaq bolıwlarına sebepshidur», «Jas balanı jelkege mindiriw haqqında», «Ana mehir-shafqatlı ha’m rahimdil boladı», «Ata o’z perzentlerine a’dep u’yretiwi ha’m jaqsılıq qılıwı haqqında», «Jetim balanı ta’rbiya qılıwdın’ pa’ziyleti haqqında», «Jas balalar menen ha’zillesiw haqqında», bir qatar ha’dislerde hu’kim qılıng’an bolsa, perzentlerdin’ de ata-anası, tuwg’an -tuwısqanları ha’m ulıwma jası u’lkenler ha’m ja’miyet aldındag’ı wazıypa ha’m juwapkershilikleri ju’zlep ha’dislerde sha’riyat nızamı da’rejesinde sa’wlelengen. Solardan «Ananı razı qılıw haqqında», «Atanı razı qılıw haqqında», «Ata-ana perzentlerge zulımlıq qılg’an bolsada olar ata-anag’a jaqsılıq qılıwları kerekligi haqqında», «Ata-anag’a mu’layım ga’piriw haqqında», «Ata-ana qarıg’an waqıtta xızmetlerin qılıp pa’tiyaların almastan ja’nnetke kire almag’an adam haqqında», «Ata-ananı so’kpeslik haqqında», «Ata-anaları o’lgennen keyin olarg’a jaqsılıq qılıw tuwrısında» ha’m basqa bir qatar ha’disler mazmun-a’hmiyetine ko’re ha’zirge shekem a’dep-ikramlılıq bahasın jog’altqan joq.
Ja’miyette balanın’ balalıq huqıqın an’law ha’m qarar tabıwı uzaq protsessti o’z ishine alg’an gu’resler jemisi.
İnsaniyat tariyxında, K. Chukovskiydin’ ko’rsetkenindey: «balalardın’ bala bolıw huqıqlarının’ u’lkenler ta’repinen ta’n alınıwı ushın ju’z jıllar dawamında guresiwge tuwra keldi. Balalar o’zlerine, qızıg’ıwlarına ha’m za’ru’rliklerine hu’rmet penen qaralıwına ju’da’ a’ste-sekinlik penen eristiler».
Birlesken Milletler Sho’lkeminin’ 1959-jılı qabıl qılg’an «Bala huqıqı deklaratsiyası» ayrıqsha a’hmiyetke iye. Usı deklaratsiyada birinshi ma’rte «insaniyat o’zinde bar bolg’an en’ jaqsı na’rselerdin’ ha’mmesin balalarg’a beriwge ma’jbu’r» dep ja’riyalandı, balalardı ta’rbiyalawda ja’miyettin’ wazıypaları uqtırıldı.
BMSh Bas Assambleyası usı hu’jjettegi qag’ıydalardı ja’ne de rawajlandırıp 1989-jıldın’ 20-noyabrinde «Bala huqıqları tuwrısındag’ı konventsiya»nı qabıl qıldı. Bul, kirisiw, 3 bo’lim, 54 statyadan ibarat bolıp bul hu’jjette balalardın’ balalıq huqıqı, anıqırag’ı, balalardın’ a’dep-ikramlılıq, aqılıy ha’m ruwxıy qa’biletlerin ja’ne de rawajlandırıwları ushın barlıq imkaniyatlarg’a iye bolıwları, ja’miyet bunda juwapker ekenligi du’nyadag’ı barlıq ma’mleketlerdin’ sotsiallıq-siyasiy iskerliginde jetekshi printsip bolıwı nızım ku’shine kiritilgen. Konventsiyada du’nyadag’ı barlıq balalar, rasası, jınısı, tili, dini, siyasiy ha’m sotsiallıq qarasları, milleti, etnik kelip shıg’ıwı,salamatlıg’ı, ata-anası qaramag’ında yaki qa’wenderler qaramag’ında bolıwına karamastan ten’ huqıqqa iye bolıp, olardı usı qa’siyetlerine ko’re kemsitiw mu’mkin emesligi ko’rsetilgen.
Ulıwma konventsiyada 18 jasqa tolmag’an shaxs bala esaplanıwı, onın’ jasaw ha’m salamat rawajlanıw huqıqına, perzentlikke alıwg’a tiyisli huqıqqa, nashar balalar ha’m huqıqbuzarlıqtı sa’dir etken balalardın’ huqıqlarına tiyisli kag’ıydalar belgilep berilgen. Bul konventsiya 1990- jıl 2-sentyabrde ku’shke kirdi ha’m bug’an dunyanın’ ko’plegen ma’mleketleri ag’za boldı. O’zbekstan Respublikası o’z g’a’rezsizligine eriskennen son’, bul konventsiyag’a qosıldı ha’m onı 1992- jılı 9-dekabrde ratifikatsiya qıldı, sonnan berli O’zbekstan Respublikası usı konventsiyanı qalay orınlap atırg’anı tuwrısında BMSh Bas Assambleyasına jıllıq milliy bayanat berip turadı.
2007 jılı 7-yanvarda «Bala huqıqlarının’ kepillikleri haqqında» O’zbekstan Respublikası nızamı qabıl etildi. Bul nızam 4 bap ha’m 32 statyadan ibarat ed
Bul nızam xalqımızda mın’ jıllar dawamında qa’liplesken perzentsu’yiwshilikke tiyisli ko’z-qaraslarının’ demokratik printsiplerin ulıwmalastırg’anı menen ayrıqsha itibarg’a ılayıq. Xalqımızdın’ perzent su’yiwshilik pa’ziyletleri a’sirler dawamında balanı ulug’lap o’tkizilip atırg’an ha’r qıylı ken’ ko’lemdegi u’rp-a’det, da’stu’rlerde o’z ko’rinisin tapqan.