Suitsidal xulq motivlari

SUITSIDAL XULQ MOTIVLARI
Reja:
KIRISH
1. Chet el psixologiyasida suitsidal xulq-atvor muammosining o‘rganilishi
2.Rus psixologiyasida suitsidal xulq-atvor psixologiyasining
o‘rganilishi
3. O‘zbekistonda o‘z joniga qasd qilish muammosining psixologik tahlili
4 .Suitsidal motivatsiya
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

KIRISH
Suitsidal axloqni tushuntiruvchi asosiy kontseptsiyalarni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: sotsiologik, psi-xopatologik va ijtimoiy-psixologik. Sotsiologik yondoshuv doirasida suitsidal axloq va ijtimoiy sharoitlar o’rtasidagi aloqa deklaratsiyalanadi. Bunga o’xshash qarashlar asosida E.Dyurkgeymning "anomiya" -jamiyatning qadriyatli-me’yoriy tazimidagi buzilish haqidaga ta’lim yotadi. Dyurkgeym ta’kidlaydiki, jamiyatda o’z joniga qasd qilshp miqdori dunyo (qadriyatlar, axloqiy me’yorlar) ni individual ko’rishni belgilovchi ijtimoiy hayotning alohida faktlari kabi "jamoaviy tasavvurlar" aniqlaydi. Masalan, jamoaviy aloqa, jamshtning jipslashganligi bu ma’noda o’z joniga qasd qilishni to’xtatadi. Qachonki jamiyatning jipsligi zaiflashsa, shaxs ijtimoiy hayotdan chekinadi va umumiy farovonlikka o’zining shaxsiy maqsadlarini qo’yishga intiladi, bu esa hayotdan ketish qaroriga sabab bo’lishi mumkin.
Oilaviy ta’sir muhim bo’lib qoladi. Oila tarixida o’z joniga qasd qilishning mavjudligi szchyadid yuzaga kelishining xavfini oshiradi. Bundan tashqari, ota-onalarning shaxsiy xususiyatlari, masalan, ruhiy azoblanganlik suitsidal dinamika omili bo’lib chiqishi mumkin.
Boshqa, psixopatologik yondoshuv suitsidni o’tkir yoki surunkali psixik buzilish sifatida ko’rib chiqadi. O’z joniga hasd qiljpni alohida nozolog’ik birlik — suitsidomag’g’^ga ajratashga urinish bo’ldi, biroq muvaffaqiyatli chiqmadi. Suitsidal axloqqa birmuncha o’xshash nuqtai nazarni chegaradagi holat kabi qarash ifodalaydi. A.E.Lichko yozadi: "O’smirlarda suitsidal axloq - bu asosan cheklangan chegara yonidagi psixiatriya muammosi, ya’ni xarakter aktsentuatsiyasi fonida reaktiv psixopatik va nopsixotik holatlarni o’rganish sohasidir". Muallifning kuzatishi bo’yicha faqat 5 foizgina suitsid va urinish psixozga tushadi, ayni vaqtda psixopatayaga 20-30 foizi kiradi, qoltanlari esa o’smir krizisidir.
Umuman olganda, statistik jihatdan suitsidal axloq va aniq psixik buzilish o’rtasidagi etarlicha aloqa aniqlanmagan. SHu bilan birga, ba’zi bir patologik holat va buzilishlar, masalan, o’tkir psixotsh holatlar va ruhiy azoblanish holati uchun suitsidal xarf yuqori. Ruhiy azoblanish holati suitsid bilan aloqada birmuncha tez yodga olinadi, bu esa uni izchil ko’rib chiqish zaruriyatini belgilaydi.
Tashhisiy ma’noda "ruqiy azoblanish holati" atamasi turlicha etiologiya va klinik ko’rinishlar bilan nozologik birlikning keng spektrida ishtirok etuvchi affektiv buzilishni biddiradi. Ruhiy azoblanish holati sub’ektiv jihatdan tushkun kayfiyat, ruhiy ezilgan, umidsizlik, zaiflik, aybdorlik sifatida boshdan kechiriladi.
Somatikka qo’shimcha ravishda quyvdagi psshologik belgilar aytiladi: o’z-o’zini past baholash; o’z-o’zini sababsiz muhokama kilshp tuyg’usi; aybdorlikning haddan tashkari va noteng tuyg’usi; o’lim haqida takrorlanuvchi xayollar, suitsidal axloq; qatiyatsizlik. Odamga jiddiy xavotir keltiradigan boshqa tez-tez uchraydigan simptom ba’zida shunchalik aniq ko’rinib, hatto organik dementsiya kabi qabul qilish mumkin bo’lgan yaqqollikning yoki tafakkur samaradorligining buzilishi hisoblaiadi. Ruhiy azoblanish holati, shunday qilib, sub’ektiv yomon kayfiyatdan tashqari, aniq ko’rinib turgan somatik ko’rinish, o’z-o’zini past baholash, tafakkurning buzilishiga ega.
Suitsidal axloqning psixik buzilish (ayniqsa, affektiv buzilishlar) bilan aloqasiga birday bo’lmasa-da, o’rin bo’lishiga qaramay, hozirgi vaqtda ko’pchilik mualliflar suitsidal harakatni psixik kasalligi bo’lgan odamlar bilan bir tsatorda soglom shaxslar ham sodir etshilari mumkin. Birinchi holatda gap ko’pincha tibbiy aralashuvchi talab qiluvchi patologiyaning ko’rinishlari haqida borishi lozim. Ikkinchi holatda esa butunlay sog’lom odamning psixik jarohat etkazuvchi vaziyatga javoban tezda ijtimoiy-psixologik yordam ko’rsatishni taqozo qiluvchi og’ishgan axloqi haqida so’zlash mumkin.Ijtimoiy-psixologik kontseptsiyalar suitsidal axloqni ijtimoiy-psixologik yoki individual omillar bilan tushuntiradi. Dastavval, o’z joniga qasd qilish hayot mazmunining yo’tsolishi bilan bog’lanadi. V.Franklning ko’rsatishicha, bu bilan bog’liq ekzistentsial xavotir umidsizlik, bo’shliq va ma’nosizlik tuyg’usi, aybdorlik va muhokamalardan qo’rqish oldidan dahshat kabi boshdan kechiriladi .
A.G.Ambr}'mova va boshqa qator tadqiqotchilar suitsidal axloqni shaxsning mikroijtimoiy nizolar sharoitida ijtgshoiy-psixologik moslatmaganligi oktsbati sifatida baholaydilar . Ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik organizm va muhitning nomuvofiqligi kabi turli daraja va turli shaklda namoyon bo’lishi mumkin. Muallif limitatsshtangan (nopatologik) va transformatsiyalangan (patologik) moslashmaganlpkni farqlaydi. Bu shakllarning har biri partsial (qisman) va total (butunumum) bo’lishi mumkin. Ekstremal vaziyat sharoitlarida shaxs o’zining moslashuvchan taktikasini birday qaytadaya tuzadi. Individlardan birmuncha mahkamlari plastiklik va zahira hisobiga moslashuvning avvalga umumiy darajasini saqlab qoladi. Odamlarning boshqa guruxi darajaning vaqtinchalik pasayishi bilan xarakterlanadi, biroq bunda moslashuvning asosiy yo’nalishi sinmaydi. Bu holatda moslashmaganlik miqdoriy xarakterni oladi, u limitatsiyalangan va moslashuv jarayonining sifatli muqarrarlik chegarasidan chiqmaydi, yani moslashmaganlik kasallikka olib kelmaydi, moslashuvning patologik shaklini tug’dirmaydi. Qachonki ekstremal yuklama individual muammolar (masalan, nevroz) bilan uyg’unlashgan hollardagina buzilish ehtimoli ahamiyatli tarzda o’sadi. Bunday holatda ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik o’z ortidan moslashuvchi jarayonning sifatli transformatsiyasi, moslashuvning patologik shakli namoyon bo’lishini ergashtirib keladi. Bu variant A.G.Ambrumovaning fikricha, moslashish jarayonining jadalligi va plastikligini umumiy pasayishida qadriyatli-orientatsion va kommunikativ faoliyatni birmuncha ko’tarilishga mubtalo qilgan chegarali buzilishlar uchun xarakterlidir. Psixotik buzilish o’zida patologik reaktsiya qilshshshng yangi sifat darajasiga o’tish bilan global moslashmaganlikni aks ettiradi. Ob’ektt sabablar va sub’ektiv kechinmalar bir biriga mos tushmasligi mumkin. Moslashmaganlik — suitsidning faqat ehtimoliy shartlaridan biridir. Suitsidga odib keluvchi ijtimoiy-psixologik moslashmaganlikni dinamikada ko’rib chiqib, muallif ikki fazani ajratadi: predispozitsion va suitsidal. Predispozits’t (moslashmaganlshning mavjudligi) suitsidal axloqning to’gridan-to’gri determinanti bo’lib xizmat tsilmaydi. Uning suitsidal fazaga o’tishida shaxs tomonidan boshdan kechirgtgan nizolar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Nizolar shaxslararo va shaxslar ichidagi xarakterni olishi mumkin. U holda ham, bu holatda ham u ikki yoki bir necha turli yo’nalishli tendentsiyalardan tashkil topadi, bittasi asosiy, inson uchun ushbu daqiqada dolzarb ehtiyojdan, boshqasi esa — uni qondirishga to’sqinlikdan iborat. Nizolarni echish u sodir bo’lgan muhit va zaxiradagi moslashuv mexanizmlari tizimining ahamiyatiga bog’lik. SHaxsning moslashmaganlik ostonasidan o’tuvchi nizolar krizisli xisoblanadi. SHunday qilib, moslashmaganlik va nizoli vaziyatni o’zgartirishga qodir real usullarning imkonsizligi sharoitida suitsidning o’zida boshqa hamma harakatlarni almashtiradigan yagona reaktsiyasi sifatida har qanday faoliyatdan o’zini chetlatish usuli bo’lib chiqadi.
E.SHneydman suitsidni pstologik ehtiyojlar nuqtai nazaridan ko’rib chiqishni taklif qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq suitsidal axloq ikki tayanch lahzani aniqlaydi:
— qolgan boshqa hamma narsadan kuchli bo’lgan qalb og’rig’i;
- frustratsiya holati yoki shaxsning birmuncha ahamiyatli ehtiyojiga noto’g’ri ma’no berish. Ijtimoiy-psixologik yondoshuvlar doirasida shaxsiy xususttlar va suitsidal axloqo’rtasidagi alohani o’rganuvchi ishlar ham keng taqdim etilgan. Deviatsiya tipi, masalan, zo’ravonlik yoki o’z-o’zini destruktsiyalash tipi shaxsning xususiyati bilan aniqlanishi haqidagi fikr tarqalgan. A.E.Lichko o’smir xarakterining aktsentuatsiyasi tipi va suitsidal axloq o’rtasidagi aloqani ta’kidlaydi. Xullas, suitsidal namoyishlar 50 foiz hollarda asabiy, noturg’un,gipertim tiplar bilan, suiqasd esa sensitiv (63 foiz), tsikloid (25 foiz) tiplar bilan uyg’unlashadi. E.I.Lichko shizoidlarning o’ta past suitsidal faolligini ta’kidlaydi. V.T.Kondratenko, aksincha, shizoid, psixastenik, sensitiv, qo’zg’aluvchan va epileptoid tiplar foydasiga ma’lumotlar keltiradi. Mualliflar bir fikrga qo’shilishadilar, o’smirlarning astenik, gipertim, noturg’un tiplari suiqasd va suitsidga moyil emasdirlar. N.V.Konanchuk, V.K.Myager suitsident uchun uchta asosiy xislatni ajratdilar:
1) ehtiyojlarning yuqori zo’riqishi;
2)yuqori ahamiyatli munosabatlarda hissiy yaqinlikka yuqori ehtiyoj;
3)past frustratsiyali tolerantlik va kompensatsiyalarga zaif qobiliyat.
Suitsid.-, , axloq xarakteri va determinatsiyasini yorug’likka olib chiquvchi nazariyalar sharhi ushbu ko’rinishning murakkabligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. SHu bilan birgalikda, shaxs suitsidal axloqining bir necha xatar omillarini ajratish mumkin:
- suitsidning avvalgi urinishlari (ushbu odamning);
- suitsidning oilaviy tarixi;
- krizisli vaziyat (tuzalmaydigan kasallik, yaqin kishisining o’limi, ishsizlik va moliyaviy muammolar, ajrashish);
- oilaviy omil (ota-onalarning ruhiy azoblanish holati, bolalar jarohati, surunkali janjallar, uyg’unlashmagan tar-biya);
- hissiy buzilishlar (dastavval ruhiy azoblanish holati);
- psixik kasalliklar (piyonistalik, giyohvandlik, shizofre-niya);
- ijtimoiy modellashtirish (OAV dagi suitsid namoyishi, ularning adabiy asarlardagi surati — "Verter samarasi").
Tashqi va ichki sharoit suitsidal axloqning paydo bo’lishini osonlashtiradi, biroq uni oldindan aniqlamaydi. Suitsidni "chiqarib yuboruvchi" haqiqiy sabablar ichki motiv hisoblanadi. Ko’pincha suitsidal motivatsiya krizisli vaziyatga hissiy sado shakliga ega. SHaxs boshiga yog’iladigan tipik hodisa yaqin odamni yo’qotish, ajrashish yoki firoq hisoblanadi. Ish yoki sog’liqni yo’qotish, jinoiy jazo xavfi yoki fosh bo’lish ham suitsidal axloqning paydo bo’lishiga yordamlashadi. Ba’zida o’xshash reaktsiyalar yirik muvaffaqiyatlar ketidan keladi -xizmat bo’yicha ko’tarilish, mas’uliyatning keskin oshishi, orzu qilingan maqsadga erishish va h.k.
Turli vaziyatlarda suitsidal axloqning turli motivlari ta’sir ko’rsatishi mumkin: e’tiroz; o’ch; o’tinish (e’tibor, yordam); qochish (jazo, azobdan); o’z-o’zini jazolash; rad etish (mavjudlikdan). Masalan, o’smirlarning suitsidal urinishlarida quyidagi tilakni ajratish mumkin. Bu "Menga e’tibor qiling, men sizning yordamingizga juda muhtojman" deguvchi distress sigaali bo’lishi mumkin. SHuningdek, o’smir boshqalarni manipulyatsiya qilishga urinishi mumkin, masalan, qizlar do’stlarini o’zlariga qaytarish uchun katta dozadagi tabletkani qabul qilishlari mumkin. Boshqa variant - boshqalarni jazolashga intilish, ehtimol, ota-onalariga "Men o’lsam, afsuslanasizlar" deyish uchundir. YUqori kuchli uyat yoki aybdorlik tuyg’usiga reaktsiya, o’ta og’riqli vaziyat bilan to’qnashishdan qochishga intilish; giyohvand moddalarning ta’siri - bularning hammasi motivatsiyalovchi omillarga misoldir.
Stressli vaziyatlar mustahkam-shaxsiy bo’lganiday, vaziyatli xarakterni oluvchi individual bo’yalgan yutsori tsadriyatli kechinmalar (individual mazmunlar) ni dolzarblashtiradi. A.G.Ambrumova suitsidal axloqli katta odamlarda nopatologik reaktsiyaning olti tipini ajratab ko’rsatadi:
- hissiy disbalans (salbiy affektlarning mavjudligi);
- pessimizm (hammasi yomon, chorasiz vaziyat, kelgusida hech qanday yaxshilik yo’q);
- salbiy balans (ratsional yuqori tanqidiy "hayotiy yakunni taqarish");
- demobgshizatsiya (yolg’izlik va rad etilgayushk tuyg’usi tufayli aloqalar va faoliyatdan voz kechish);
- oppozitsiya (atrofdagilar adresiga ayblov bilan ko’pincha namoyishkorona autotajovuzkorlikka o’tuvchi tajovuzkor nuqtai nazar);
- tartib-iyatizomni buzish (aniq ko’rinib turgan somatovegetativ buzilish bilan xavotir holati).
Ko’pincha suitsid bshan ishtsiy mayl o’rtasida zich aloqa ta’kidlanadi. Bu holda o’lim sevuvchi odam uchun alohida mazmunga ega - sevgan odami bilan o’limdan keyin birlashish yoki hayotligida u behuda umid qilgan muhabbatga erishish imkoniyati. Ehtirosli sevishda suitsidal axlok o’zi ustidan yo’qotilgan nazoratni tiklash, chidab bo’lmas zo’riqishni olib tashlashga urinish hisoblanadi.
Seyr suitsidal harakatlar ortida turgan tuyg’ularni tahlil qilib, o’z joniga qasd qilishning to’rtta asosiy sabablarini ajratdi:- izolatsiya (seni hech kim tushunmaydi, sen bilan hech kim qiziqmaydi degan tuyg’u);
- zaiflik (o’z hayotingni nazorat qilolmasliging, hamma narsa senga bog’liq emasligi hissiyoti);
- umidsizlik (qachonki kelajak hech qanday yaxshi narsadan darak bermaydi);
- shaxsiy (tsamiyatsizlik tuygusi (o’z qimmatining haqoratlangan tuyg’usi, o’z-o’zini past baholash, vakolatsizlikkechinmasi, o’zidan uyalish).
Psixoanalitik an’ana suitsidal axloqning chuqur mexanizmlari - uning ongsiz motivlarini tushunishga yaqinlashish imkonini beradi. Allaqachon ta’kidlanganki, axloqning deklaratsiyalangan motivlari ko’pincha uning asl sabablariga mos kelmaydi. Psixoanalitik tadqiqotlar suitsidallikning ongli va ongsiz determinantlarini chegaralash imkonini beradi .
Psixotaxlizda dastlab K.Abraxam (1912) va Z.Freydning (1916) suitsidal axloqni ob’ektni yo’tsotish otsibatida tajovuzni o’z shaxsiga tsarshi yo’naltmrish natijasi sifatida tushuntiruvchi gipotezasi qabul qilingan. 3. Freyd "Qayg’u va melanxoliya» nomli ishida "Men"ning jarohatlangan (yo’qotilgan) ob’ektini introyetsirlovchi qismiga tajovuz orqali o’z joniga qasd qilish dinamikasini ochib beradi. SHunday qilib, Men "yomon" ichki ob’ektlarning ta’zirini beradi. Ushbu nazariya bitta muxim yangilikdan iborat - suitsidal axloq dinamikasida yaqin odamning etakchi rolini tan olish.
Ruhiy azoblanish holatiga beriluvchan odam ob’ektni yo’qotishga (mahrum bo’lish, ixlosi qaytish, buzilish) boshida nafrat bilan reaktsiya qiladi. Biroq ob’ektaing o’ta ahamiyatliligi kuchida u affektdan himoyalanishga majbur. Himoya yo’qotilgan ob’ektni singdirish hakvdagi fantaziyali oral kechinmalarga tajovuz orqali amalga oshiriladi. Endi ob’ekt sub’ekt shaxsi bilan bir xillik sharofati evaziga qutqarildi. Ob’ekt o’z shaxsining qismiga aylandi. Yo’qotilgan ob’ektga dastlab yo’naltirilgan nafrat endi o’z shaxsiga qarshi qaratiladi. Og’ir ruhiy azoblanish holati (Freyd bo’yicha melanxoliya) rivojlanadi, oqibatda suitsid boshlanadi.
Z.Freyd ta’kidlaydiki, melanxolik mexanizm bo’yicha suitsidal axloqning rivojlanishi faqat ikki sharoitda mumkin: 1) agar oral pallasi qayd qilingan bo’lsa; 2) agar ob’ektli munosabatlarda ambivalentlik mavjud bo’lsa.
3. Freyd o’zining hiyla keyingi ishlarida (1920 yildan 1923 yilgacha) o’z joniga qasd qilishni o’limga tugma maylning ko’ringshsh sifatida ko’rib chiqadi. Suitsidal axloq - parchalash impulslari o’z-o’zini saqlash impulsidan ahamiyatli tarzda ustunlik qilgan hollardagina o’ringa ega. Urush vaqtida o’z joniga qasd qilishning kamayganligi, qotillikning yuqori darajasi bo’lgan davlatlarda, masalan, Lotin Amerikasida ular darajasining pasayganligi kabi faktlar o’z joniga qasd qilishga tubdan o’zgartirilgan qotillik sifatada qarash foydasiga so’zlaydi.
Bu g’oyalarni rivojlantirib, Menninger (1938) har bir suitsidal harakatda uchta tevdentsiyani aniqlash mumkinligini ta’kidlaydi:
- o’ldirish istagi (tajovuzdan tashqariga yo’naltarilgan derivat);
- o’ldirilgan bo’lish istagi (birinchi istak bilan bog’liq vijdon ta’nasi oqibati);
- o’lish istagi - jonsiz bo’lish (toza ko’rinishda o’limga yasama qiziqish)-Bunda "jonsiz bo’lish istagi" o’limning real bo’lmagan oqibatlarini emas, muhofazalanganlik, xotirjamlik, tinchlik haqidagi ongsiz fantaziyani ko’zda tutadi. Uchta tendentsiya qasos, autotajovuz, ketish, "vaqtincha o’lish", o’z-o’zini jazolash, jinsiy istaklarni ramziy bajarish va h.k. motivlarda ko’rinadi.
Modomiki, o’limga mayldan tashqari hayotga (jinsiy mayl va o’z-o’zini saqlashga mayldan tarkib topgan ) mayl ham bor, demak suitsidal harakat destruktiv bilan bir qatorda konstruktiv sabablarrdan iborat. Bunday bo’lishi mumkin: yordam haqida chaqiruv, xavfdan qochish, pauza yoki ketash istagi. SHunday qilib, har bir suitsidal harakatda bir vaqtning o’zida tajovuzkorlik-autotajovuz, chaqiruv-qochishning qarama-qarshi maqsadlari namoyon bo’ladi.
Ringel (1953) har qanday suitsidal harakatga undan oldin yuz bergan uch komponentdan tashkil topgan sindrom sabab bo’ladi, degan muhim xulosaga keldi. Bular:
- tajovuz inversiyasi (o’zga murojaat);
- suitsvdal fantaziyalar;
- siqilish.
Xafagarchilik, ko’ngil sovushi va omadsizlik bilan chaqirilgan siqilish rivojlanishning (avvalgi bosqichga qisman qaytash) regressiv tendentsiyasidir. Natijada rivojlanishning ichki va tashqi imkoniyatlari cheklanadi, shaxslararo munosabatlar redutsiyalanadi, ob’ektiv anglash buzib ko’rsatiladi. Muallif regressiya asosida bolalikdagi "himoyalanmaganlik" kechinmasi bilan og’ir asabiylashish yotadi, deb xisoblaydi.
O`ziga yo’naltarilgan internalizatsiyalangan ob’ekt yoki tajovuzni o’ldirish suitsidal dinamikaning yagona varianti emas. Xendin (1963) uchta Evropa davlati aholisining suitsidlari motivatsiyasvdagi farqlarni tadqiq etishga urinishga kirishdi. U ta’kidlaydiki, hayot darajasi o’xshash bo’lgan bir-biriga yaqin joylashgan davlatlar - Daniya, SHvetsiya va Norvegiya - o’z joniga qasd qilish darajasi bo’yicha ahamiyatli tarzda bir-biridan farq qiladi (100 ming aholiga nisbatan). U bu tafovutni madaniyatda deb tushuntiradi. Daniyaliklar - passiv, firoqqa ta’sirchan, tajovuzni bostirish va boshqalarda aybdorlik hissini uyg’otishga moyildirlar. SHvedlar esa yutuqqa, mustaqillik va o’z tajovuzini qat’iy nazorat qilishga mo’ljal olgan, nisbatan bolalarni barvaqt onasidan uzoqlashtiradilar. Norveglar - ular ham mustaqillikni rag’batlantaradilar, biroq hissiyotlarini erkinroq namoyish qiladilar, muvaffaqiyat va omadsizlikda o’z-o’zini jazolashga kamroq murojaat qiladilar.
Milliy xarakterdagi tafovut suitsidning motivatsiyasida farqlar bilan uyg’unlashadi. Daniyaliklar uchun tobelik va yo’qotish; shvedlar uchun - omad frustratsiyasi motivlari, norveglar uchun - gajovuzkor (antiijtimoiy) axloq tufayli aybdorlik tuyg’usi bilan bog’liq suitsid xarakterlidir. SHu bilan bog’liq ravishda Xendin buyuklik va qudratlilshja talabgor bo’lib chiqish tuyg’usini suitsidal dinamikaning muhim omillari sifatida ko’rib chiqadi. Masalan, qudratli nartsissik tuyg’usi, uning yordamida vaziyatai yaxshiroq nazorat qilish, unga ta’sir ko’rsatish uchun o’z joniga qasd qilshpga itarishi mumkin.
Ruhiy azoblanish holati va suitsidal axloqning boshqa belgilari o’z-o’zini baholashni boshqarishning buzilishi hisoblanadi. Bunday nartsissik zaiflikning rivojlanishi uchun quyidagilar asos bo’lishi mumkin:
- olti oyligida onadan ayrilish va u bilan birga boruvchi analitik ruhiy azoblanish holati (R. SHpits);
- 16-24 oyligida, ya’ni ilk yoshida ona tomonvdaya hissiy qabul qilish va tushunishning yo’qligi (M. Maller).
Bu, o’z navbatida, ambivalentlikka, ota-onalarning tajovuzkor majburlashiga, ruhiy azoblanish affektiga olib keladi. Bolada o’z-o’zini baholashga qodir ichki psixologik tuzilmalar shakllanmaydi. SHubhasiz, suitsidal axloq shakllanishining ongsiz mexanizmlaridan yana biri o’ta nartsissik ehtiyojdir. Ma’lumki, nartsissizm buyuklik tuyg’usi va o’zining qadrliligiga tashqaridan tasdiq olish zaruriyati bilan bog’liq. Nartsissik dinamikaning boshqa tomoni uyat, hasad, bo’shliq va to’laqonli emaslik hisoblanadi. Omadsizlik, janjal, stresslar bilan bog’liq notinch vaziyatlar ob’ektiv ravishda ushbu affektlarni suitsidal axloqning paydo bo’lishi va ularga chidab bo’lmas darajagacha kuchaytirishi mumkin. Nartsissizm nazariyasiga muvofiq suitsidal axloq uyg’unlashgan dastlabki holatga regressiya hisobiga nartsissik krizis to’lovi hisoblanadi. Bu modeldan ham deviant axloqning boshqa shakllarini tushuntirish uchun foydalanish mumkin (tobelik, uydan ketish, daydilik). SHunday qilib, psixoanalitik kontseptsiya shaxsning yaqin odamlari bilan erta munosabatiga o’z ildizi bilan ketuvchi suitsidal axloqning chuqurlashgan motivatsiyalarini tushunishga yordamlashadi. SHaxsning keyingi axloqida oilaning ahamiyatini qayta baholash qiyin. Boshqa tomondan, shaxsning suitsidal axloqi atrofdagshar uchun ogir sinov hisobtnadi. Hammutelik bilan o’xshash bo’lgan fenomen haqida gapirish mumkin. Suitsidentni yaqin odamlarining hissiy kechinmalarini bir qismi qisqa muddatli, boshqalari uzoq yillar, ba’zilari esa butun hayotda davom etadi. Oilaning har bir a’zosi buning uchun ma’lum bir psixologik to’lov to’laydi. K.Lukas va G.Seygen buni kelishuv deb ataydilar. YAqin odamining o’limiga javob sifatida istalmagan axloqning quyidagi modeli kuzatiladi:
- sodir bo’lgan hodisani suitsidentning shaxsiy ixtiyori sifatida qabul qilish o’rniga o’z joniga qasd qilshp, odamning o’limi uchun javobgar bo’lishi mumkin bo’lgan insonlarni izlash;
- yashashda davom etish o’rniga uzoq yillar motam qabul qilish;
— aybdorlik va o’z-o’zini azoblash kechinmasi;
— somatizatsiya - tuyg’ularni yuzaga chiqarish o’rniga kasallikka ketish;
— o’z-o’zini cheklash - hayot quvonchlaridan ketish;
— o’z tuyg’ularini tan olish va uni ifodalash o’rniga ishga, jinsiy aloqalarga, addiktsiyaga qochib borish;
— nihoyat, yangi suitsid - "sen o’lding, demak men ham o’laman".