TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə



Yüklə 3,9 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/37
tarix26.02.2017
ölçüsü3,9 Mb.
#9663
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37

 

AZƏRBAYCAN   MİLLİ   ELMLƏR   AKADEMİYASI 



 

A.BAKIXANOV   ADINA   TARİX   İNSTİTUTU 

 

 

AZƏRBAYCAN 



 

TARĠXĠ 

 

ən qədimdən 



bizim eranın III əsri 

 

 



YEDDĠ    CĠLDDƏ 

I CĠLD 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

                                                   BAKI – 2007 

 


 

Bu kitab "Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild" (Bakı, Elm, 1998) 



nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır 

 

 



 

Məsul redaktor: 



Iqrar Əliyev 

                                                Akademik 

 

 

 



 

ISBN 978-9952-448-36-8 

 

947. 5402-dc22  

Tarix – Azərbaycan 

 

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). 

 Bakı. "Elm". 2007. 520 səh. + 40 səh. illüstrasiya. 

 

Azərbaycan  dünyanın  ən  qədim  insan  məskənlərinden  və  sivilizasiya 



mərkəzlərindən  biridir.  Yeddicildlik  "Azərbaycan  tarixi"nin  I  cildi  Azərbaycan 

tarixinin  ən  qədim  zamanlardan  başlayaraq  eramızın  III  əsrinin  birinci  rübü  ilə  başa 

çatan böyük bir dövrünü əhatə edir. 

Kitabda arxeoloji mənbələr və yazılı abidələr əsasında ölkəmizdə ibtidai insan 

cəmiyyətinin  mərhələləri,  mənəvi  həyatı,  onun  dağılması,  ilkin  sinifli  cəmiyyətin  və 

dövlətlərin meydana gəlməsi, onların taleyi, şəhər həyatı, mədəniyyəti, xalqın yadelli 

işğalçılarla mübarizəsi, etnik məsələlər və s. açıqlanır. 

 

"Elm" nəşriyyatı, 2007 



 

ĠNSTĠTUTDAN 

 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun kollektivi ötən əsrin 



70-ci  illərindən  başlayaraq  Elmlər  Akademiyası  Rəyasət  Heyətinin  təsdiq  etdiyi  Baş 

Redaksiya  Şurasının  rəhbərliyi  altında  yeddicildlik  "Azərbaycan  tarixi"  üzərində 

işləməyə başladı. Artıq 1990-cı ildə iki cildi istisna olmaqla, bütün cildlərin yazılması 

başa çatdırılmış, I, IV, V və VI cildlər Baş Redaksiya Şurası tərəfindən nəşr olunmağa 

tövsiyə  edilmişdi.  Lakin  bu  cildlər  öz  dövrünün  siyasi  konyunkturasından  azad 

deyildi.  Azərbaycan  tarixinin  bir  sıra  dövr  və  aspektləri  hakim  ideologiyanın  təsiri 

altında  birtərəfli  işıqlandırılır,  faktlar  və  hadisələr  siyasiləşdirilir,  bir  sıra  görkəmli 

tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyəti təhrif edilir, ya da tamamilə unudulurdu. 

Tarixçi  alimlər  özlərinin  professional  səviyyəsini  saxlamaqla  Azərbaycan 

tarixinin obyektiv, həqiqi mənzərəsini bərpa etməlidirlər. Azərbaycan tarixinin müasir 

tələblər  səviyyəsində  akademik  nəşrini  hazırlamaq  üçün  sənəd  və  mənbələrin 

araşdırılması,  eləcə  də  zəngin  çoxcəhətli  faktik  materialların  tam  dərk  edilməsi 

sahəsində böyük işlər görülməlidir. 

Geniş ictimaiyyətin tarixi biliklərə, xüsusilə Ana vətənin tarixinə daim artmaqda 

olan  marağını  nəzərə  alaraq,  Elmlər  Akademiyasının  Rəyasət  Heyəti  1997-ci  il 

sentyabr  ayının  24-də  çoxcildli  "Azərbaycan  tarixi"nin  hazırlanıb  nəşr  edilməsini 

qərara aldı. 

Oxuculara 

təqdim 

edilən, 


əhəmiyyətli  dərəcədə  yenidən  işlənib 

təkmilləşdirilmiş bu nəşr tarixçi alimlərimizin həmin qərara cavabıdır. 

Biz  əminik  ki,  oxucu  kütləsinin  mühakiməsinə  verilən  bu  kitabların 

"Azərbaycan tarixi"nin çoxcildli akademik nəşri üçün böyük faydası olacaqdır. 

Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Tarix  İnstitutunun  rəhbərliyi,  müəllif 

kollektivi oxucuların qeyd, təklif və arzularını minnətdarlıqla qəbul edəcəkdir. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

G Ġ R Ġ ġ  

 

Azərbaycan  yer  üzünün  ən  qədim  mədəniyyət  mərkəzlərindən  biridir.  Onun 



ərazisinin sakinləri minilliklər ərzində yaratdıqları zəngin mədəni irs qoyub getmişlər. 

Bu irs müxtəlif tarixi qaynaqlar – maddi və yazılı abidələr əsasında öyrənilir.  

Maddi  abidələrin  öyrənilməsi  ilə  arxeologiya  məşğul  olur.  Torpaq  özündə  bu 

abidələrin tükənməz "arxivi"ni - əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları, silah, məskən 

qalıqları,  qəbirlər,  qədim  mədən  və  metaləritmə  yerləri,  həmçinin  başqa  şeylər 

saxlayır.  

Ona  görə  də  ayrı-ayrı  elmlərin  qovuşuğunda  dayanan  arxeologiyanın 

əhəmiyyəti  son  dərəcə  böyükdür.  Müxtəlif  elmlərin  nümayəndələri,  ilk  növbədə, 

arxeoloq,  tarixçi  və  filoloq,  fizik  və  kimyaçı,  etnoqraf  və  antropoloq,  geoloq  və 

paleontoloq,  botanik,  zooloq  və  başqaları  öz  biliklərini  "arxeologiya  mehrabı"na 

gətirirlər.  

Axtarış  zamanı  aşkara  çıxarılan  arxeoloji  abidələr qədim  dövrlərdən  başlamış 

son  orta  əsrlərədək  Azərbaycan  tarixini  daha  əsaslı  şəkildə  və  daha  dərindən 

işıqlandırmaq  imkanı  verir.  Şübhə  yoxdur  ki,  azərbaycanşünaslığın  bir  çox  mühüm 

problemlərinin həlli birbaş arxeoloji axtarışlarla bağlıdır. 

Arxeologiya  təkcə  öyrənilən  ölkənin  ilk  sakinlərinin  maddi  və  mənəvi 

mədəniyyət  səviyyəsi  haqqında  mühakimə  yürütməyə  deyil,  həm  də  məhsuldar 

qüvvələr  tarixi,  sinfi  cəmiyyətin  yaranması  və  inkişafı,  miqrasiya,  etnogenez  və  bir 

çox başqa problemlərlə bağlı  olan mühüm məsələlərin bu və ya digər dərəcədə həll 

olunmasına imkan verir. 

Arxeologiya 

diyar 


tarixinin 

məkan 


üfüqlərini,  onun  çərçivələrini 

genişləndirmiş,  bizim  nəsil  şəcərəmizin  minilliklərin  dərinliklərinə  gedən  köklərini 

izləməyə imkan vermişdir.  

Lakin  təkcə  arxeologiyanın  köməyi  ilə  sosioloji  nəticələr  çıxarmaq,  yazılı 

qaynaqlar  olmayan  dövrlərin,  o  cümlədən  ibtidai  icma  cəmiyyətinin,  necə  deyərlər, 

canlı tarixini vermək, xüsusən də ibtidai icma dövründə sosial münasibətlərin, insanın 

mənəvi  aləminin  mənzərəsinin  yaratmaq  və  s.  qeyri-mümkündür.  Maddi  abidələri 

"canlandırmaq",  onları  izah  etmək  üçün  əlavə  məlumatlar,  ilk  növbədə,  primatoloji 

müşahidələr,  paleoantropoloji  tədqiqatlar  və  əlbəttə  ki,  etnoqrafik  materialların  cəlb 

olunması zəruridir. 

Arxeoloji  materiallar,  şübhəsiz  ki,  etnoqrafik  şərh  tələb  edir,  əks  halda 

bölgənin ibtidai icma cəmiyyəti tarixinin dolğun mənzərəsini bərpa etmək çətindir. 

Bizə məlum olan antropoloji material çox az olsa da, onun böyük  əhəmiyyəti 

var. 


 

Bölgənin qədim onomastikası  (etnotoponimika  və  antroponimikası)  ən qədim 



tarixi  problemlər  dairəsinin  ayrı-ayrı  tərəflərini  başa  düşmək  üçün  müəyyən 

informasiya verə bilər. Lakin bizdə bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmamışdır. 

Son  zamanlar  Azərbaycan  ərazisində  aşkara  çıxarılmış  və  artıq  elmi 

dövriyyəyə  daxil  edilmiş  numizmatik  materiallar  da  tariximizin  öyrənilməsi  üçün 

böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Onlar  bölgənin  iqtisadi  inkişafı,  siyasi  tarixinin  bəzi 

hadisələri,  müəyyən  dərəcədə  həm  də  mədəni  səviyyəsi  haqqında  mühakimə 

yürütməyə imkan verir. 

Yazılı qaynaqların da çox böyük əhəmiyyəti var. Azərbaycan tarixi üzrə yazılı 

qaynaqları iki qrupa bölmək olar: sənədli və nəqli xarakterli qaynaqlar. 

Cənubi  Azərbaycan  və  həmsərhəd  ərazilərin  tayfaları  haqqında  məlumatlar 

verən,  ən,  qədim  qaynaqlar  Şumer-Akkad  mətnləridir.  Şumer  və  qədim  Akkad 

dillərində  tərtib  olunmuş  bütün  bu  kitabələr  e.ə.  III  minilliyə  və  II  minilliyin 

başlanğıcına aiddir. Bu mətnlərin meydana çıxması əsasən Şumer və Akkad çarlarının 

Zaqros  dağları  zonasına  yürüşlərinə,  habelə  kuti  hakimlərinin  Cənubi 

Beynənnəhreyndəki  birəsrlik  hökmranlığına  borcludur.  Ən  ilkin,  yazılı  qaynaqlar 

sırasında lullubi hökmdarlarının bir neçə qısa yerli kitabələrini də xatırlamaq lazımdır. 

Şumer-Akkad  qaynaqları  içərisindən  kuti  hakimlərinin  siyahısını,  Omina 

(əlamətlər,  nişanələr)  adlanan  bəzi  mətnləri,  o  cümlədən  kuti  və  lullubilərin 

xatırlandıqları, Şumer hakimi Utuxeqalın Mesopotamiyadakı sonuncu kuti hökmdarı 

Tirikanla  müharibəsinin  təsviri  verilmiş  mətnləri,  Zaqros  bölgəsinə  yürüşlər  etmiş 

Şumer-Akkad hökmdarlarının kitabələrini və başqalarını sadalamaq lazımdır. 

E.ə.  II  minilliyin  Elam  və  Aşşur  qaynaqları  çox  kasıbdır  və  Zaqros  zonası 

tayfaları haqqında, demək olar ki, heç bir  məlumat vermir. Aşşur qaynaqları  içərisində 

bizim  üçün  ən  vacibləri  II  Adadnerari,  II  Tukulti-Ninurta,  II  Aşşurnasirapal,  III 

Salmanasar,  V  Şamşi-Adad,  III  Adadnerari,  III  Tiqlatpalasar,  II  Sarqon,  Sinaxxerib, 

Asarxaddon və Aşşurbanipalın kitabələridir. 

Aşşur çarlarının kitabələrində çoxsaylı yürüşlərin, Azərbaycan vilayətləri və qonşu 

vilayətlərdə  məskunlaşmış  tayfaların  xarici,  müəyyən  dərəcədə  isə  daxili  siyasi  və 

iqtisadi  həyatının  gedişini  izləməyə  imkan  verən  təsvirlər  verilmişdir.  Onlarda, 

deyilənlərdən əlavə, dağlıq rayonların mürəkkəb etnik-dil mənzərəsindən baş çıxarmağa 

kömək edən xeyli onomastik material vardır. 

Aşşur  qaynaqlarının  Cənubi  Azərbaycan  vilayətləri  haqqında  məlumatları  xeyli 

dərəcədə Urartu kitabələrində mövcud olan məlumatlarla zənginləşir. 

Urmiyayanı  hövzə  vilayətlərinə  Urartu  müdaxiləsi  haqqında  e.ə.  IX  əsrin 

sonuna  aid  olan  ən  ilkin  məlumatlarda  Minua,  I  Arkişti,  II  Sarduri,  II  Argişti  bu 

rayonlara öz yürüşləri barəsində xəbər verirlər. 



 

Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  aşkara  çıxarılmış  Urartu  kitabələri  xüsusən 



Urmiyanın  hövzə  vilayətlərinin  yaşayış  məntəqələrinin  yerini  müəyyənləşdirmək  üçün 

mühüm əhəmiyyətə malikdir. 

Babil qaynaqları içərisində e.ə. VII əsrin son rübünün hadisələrini işıqlandırmağa 

imkan verən məşhur "Kedd xronikası"nın adını çəkmək lazımdır. 

Cənubi Azərbaycan haqqında bəzi məlumatları "Bibliya"dan da almaq olar. 

"Avesta"  mühüm  mənbələrdən  biridir.  Zərdüştlük  və  onunla  bağlı  olan  dini 

fəlsəfi sistemlər Cənubi Azərbaycan ərazisində min ildən xeyli artıq olan uzun bir dövr 

ərzində  yayılmışdı.  Bizim  "Avesta"ya  diqqətimiz  də  bununla  izah  olunur.  "Avesta"nın 

kanonlaşdırılmalarından  biri,  şübhəsiz  ki,  Atropatenada  bu  məmləkətin  Sasani 

səltənətinin dövlət ziyarətgahı olduğu dövrdə baş vermişdir. 

Çar I Daranın Həmədan rayonunda sıldırım qaya üzərində üç dildə yazılmış Bisütun 

kitabəsi də bizə bəzi məlumatlar verir. 

Antik yazıçılar - Miletli Hekatey, Lampsaklı Xaron, Lidiyalı Ksanf, Hellanik və b. 

əsərlərində də Azərbaycan tarixi üzrə müəyyən məlumatlar var. E.ə. VI-V əsrlərin yunan 

yazıçısı, ən qədim coğrafi xəritə əlavə olunmuş məşhur "Yerin təsviri" əsərinin müəllifi 

Miletli  Hekatey  Cənubi  Azərbaycanda  məskunlaşmış  matienlər  tayfasının,  Arazboyu 

müklərin, Kaspi dənizi sahilində yaşayan hansısa katannların adlarını çəkir. 

Şərq  haqqında  yazılmış  ilk  yunan  müəllifləri  içərisində  əsas  yer,  şübhəsiz  ki, 

"tarixin  atası"  Herodota  (e.ə.  V  əsr)  -  qədim  dövrün  böyük  tarixçisinə  mənsubdur. 

Herodotun  madahlar  (midiyalılar)  və  Mada  (Midiya),  skiflər  və  onların  Asiya 

vilayətlərinə  yürüşləri,  Azərbaycan  tayfaları  -  müklər,  utilər,  saqartilər,  matienlər, 

kaspilər, ortokoribantlar haqqında məlumatları bizim üçün vacibdir. 

Herodotun özünün bilavasitə şahidi olduğu hadisələr, habelə sorğu yolu ilə aldığı 

məlumatlar onun "Tarix"nin əsas mənbələridir. İran şahları arxivlərinin rəsmi sənədlərinə 

yol Herodot üçün ilk növbədə ona görə bağlı olmuşdur ki, o, yunan dilindən başqa heç 

bir dil bilmirdi. Lakin bəzən onun əsərlərində, nəticə etibarilə bu rəsmi sənədlərlə bağlı 

olan  məlumatlara  rast  gəlinir.  Şübhəsiz  ki,  Herodot  onlardan  üçüncü  əldən  götürməklə 

istifadə 

etmişdir.  Onun  bəzi  şeyləri  öz  sələfi  Hekateydən  götürdüyü 

müəyyənləşdirilmişdir. Bəzi səhv və xətalara baxmayaraq, Herodotun müstəsna dərəcədə 

düzlüyünə  və  vicdanlılığına  şübhə  etmək  üçün  əsas  yoxdur.  Onun  əsəri  bütövlükdə 

indinin  özünədək  tariximizin  bir  sıra  məsələləri  üzrə  ən  mühüm  qaynaqlardan  biri 

olaraq qalır. 

İyirmi  ilə  qədər  İran  sarayında  yaşamış,  Əhəmənilərin  (Haxamanişilərin)  saray 

həkimi olmuş, e.ə. V əsr müəllifi Knidli Ktesinin "Persika" əsərinin qorunub saxlanılmış 

azsaylı parçalarından isə çox şey əldə etmək mümkün deyil. 

Ktesi ayrı-ayrı hallarda ola bilsin ki, Əhəməni şah arxivinin rəsmi sənədlərindən 

istifadə  etmişdir.  Onun  əsərinin  müəyyən  məşhurluğuna  baxmayaraq,  hələ  qədim 

oxucular  orada  həqiqətə  uyğun  olmayan  çoxlu  məlumat  görə  bilmişdilər.  Ktesi  tarixçi 


 

olmadığından  xalq  ənənələrindən  istifadə  edərək,  tarixi  əsasən  bu  ənənələrin  işığında 



göründüyü  şəkildə  söyləyirdi.  "Persika"da  döyüşkən  Cənubi  Azərbaycan  tayfası 

kadusilər  haqqında  ən  qədim  məlumat  vardır.  Ola  bilsin  ki,  əsərdə  Kaspiananın  da  adı 

çəkilirmiş. 

E.ə. V-IV əsrlər müəllifi Ksenofontda da bəzi tarixi məlumatlar vardır. Onların bir 

hissəsinin kökü Herodota və Ktesiyə gedib çıxır. 

Ktesinin  bizi  maraqlandıran  məsələlər  üzrə  bəzi  məlumatları  yunanca  yazıb-

yaratmış  e.ə.  I  əsr  müəllifi  Siciliyalı  Diodorun  "Tarixi  kitabxana"sında  qorunub 

saxlanılmışdır. O, kadusi və tapürlərin torpaqlarının, Kaspiana, Kaspi dənizi və skiflərin 

adlarını çəkir, yunan-Makedoniya istilaları dövrünün hadisələrini və s. xatırlayır. 

Makedoniyalı  İskəndərin  müasiri  və  bematisti  (addımölçəni)  Amintanın,  Babil 

kahini Berosun (e.ə. IV-III əsrlər), e.ə. III əsr müəllifi Hermippin, e.ə. II əsrin məşhur 

tarixçisi, əsəri məlumatlarının xüsusi dəqiqliyi ilə seçilən, qırxkitablıq "Tarix"in müəllifi 

Polibinin  və  başqalarının  əsərlərində  bəzi  mühüm  məlumatlar  qorunub  saxlanılmışdır. 

Polibinin Atropatena barəsində məlumatları xüsusilə əhəmiyyətlidir. 

Amasiyalı  Strabonun  (e.ə.  63-cü  il  -  b.e.  23-cü  ili)  yunan  dilində  yazılmış  və 

"Coğrafiya"  adlanan  sanballı  əsəri  bizim  üçün  əvəzolunmaz  qaynaqdır.  Strabon  öz 

dövrünə  görə  yaxşı  təhsil  almış,  çoxlu  səyahət  etmiş,  müstəsna  müşahidəçiliyi  və 

dərin  zəkası  ilə  fərqlənmişdir.  Amasiyalı  müəllifin  əsərində  Makedoniyalı  İskəndərin 

müasirlərinin  və  hətta  daha  əvvəlki  müəlliflərin  əsərlərindən  başlamış  Strabonun  öz 

müasirlərinin əsərlərinədək saysız-hesabsız müxtəlif qaynaqlardan istifadə olunmuşdur. 

Strabon  Aristobulun,  Patroklun,  Eratosfenin,  Skepsili  Metrodorun,  Hipsikratın, 

Dellinin əsərləri, Roma sərkərdəsi Pompeyin e.ə. 66-65-ci illərdə Zaqafqaziya səfərində 

onun  yol  yoldaşı  Mitilenli  Feofanın  qeydləri  və  bir  sıra  digər  müəlliflərin  işləri  ilə 

tanışdır və öz "Coğrafiya"sında bu əsərlərdən bol-bol parçalar gətirir. 

Qafqazın,  ayrı-ayrı  hallarda  isə  bəzi  digər  qonşu  ölkələrin  Strabon 

"Coğrafiya"sındakı  təsviri,  ətraflılığına  görə  bu  ölkələrin  tarixi,  coğrafiyası  və 

etnoqrafiyası üzrə yeganə qaynaqdır. 

Yazıları  dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmış  antik  müəlliflərin  heç  birində  albanlar 

haqqında  "Coğrafiya"da  verilənlər  yoxdur.  Strabonun  Atropat  Madası  və  ya 

Atropatenanın Böyük Madanın bir hissəsi olması, bu ölkənin öz adını Atropatın adından 

alması və s. kimi məlumatları müstəsna qiymətə malikdir. 

Lakin  "Coğrafiya"nın  albanlar  haqqında  danışılan  yerlərində  xeyli  ziddiyyətlərə 

də rast gəlinir ki, bu da, görünür, Albaniyanın müxtəlif vilayətlərinə aid olan və heç də 

bütövlükdə  ölkə  və  onun  əhalisini  səciyyələndirməyən  müxtəlif  dövrlü  fakt,  olay  və 

hadisələrin ümumiləşdirilməsinin nəticəsidir. 

Məşhur Roma tarixçisi, 35 kitabı və itib-batmış cildlərinin bir qədər fraqmentləri 

qorunub saxlanılmış "Roma tarixi"  əsərinin  müəllifi Tit Livi (e.ə. 59-cu il - e. 1-ci ili) 


 

Roma  müdaxiləsi  dövrü  albanları  haqqında  bəzi  məlumatlar  verir,  madalılar  və 



kadusilərin adlarını çəkir. 

Tit  Livinin  müasiri  latın  müəllifi  Pompey  Troqun  əsəri  "Filippin  tarixi"  bizim 

dövrümüzə  qısa şərh şəklində -  II və  ya III  əsrdə  yaşamış Yustinin epitoması vasitəsilə 

gəlib  çatmışdır.  Pompey  Troq  əksər  hissəsi  bizə  gəlib  çatmamış  xeyli  miqdarda 

qaynaqlardan  istifadə  etmiş  və  bütövlükdə  hellinist  dünyasının  tarixi  üzrə  çox  qiymətli 

əsər  yaratmışdır.  Pompey  Troq  hellinist  tarixşünaslığında  üstün  yer  tutmuş  meylin  - 

yunan-Roma  mifologiyası  və  toponimiyası  ilə  bir  sıra  Şərq  ölkələrinin  coğrafiyası  və 

tarixinin  əlaqələri  haqqındakı  meylin  tərəfdarı  idi.  Məsələn,  romalı  müəllif  Qafqaz 

albanları haqqında məlumat verərkən onları Heraklın işləri ilə bağlayır və onların kökünü 

İtaliyaya,  Alban  dağına  aparıb  çıxarır.  Pompey  Troqanın  əsərlərində  skiflər  və  onların 

Asiyadakı  hökmranlığı,  parfiyalılar,  madalılar,  kadusilər  və  b.  haqqında  xeyli  maraqlı 

məlumatlar var. 

Müəllifi  Kvint  Kursi  Ruf  olan  "Böyük  Aleksandrın  tarixi"  bizim  mövzu  üçün 

müəyyən maraq kəsb edir. Bu müəllif öz əsərini e.ə. I əsrin sonu ilə e. I əsrinin ortaları 

arasında  yazmışdır.  Bu  əsər  kompilyasiya  olsa  da,  bizim  üçün  mühüm  əhəmiyyəti  var. 

Belə ki, burada əsərləri itmiş müəlliflərin məlumatları qorunub saxlanmışdır. 

Pomponi Melanın I əsrin ortalarında yazılmış "Yerin təsviri" adlı həcmcə kiçik 

(bütöv halda bizə gəlib çatmış cəmi üç kitab) əsərində bizim bölgənin coğrafiyası, burada 

məskunlaşmış tayfalar haqqında müxtəlif, bir hissəsi çox qiymətli məlumatlar var. Mela 

həm  qədim  müəlliflərin,  həm  də öz  müasirlərinin əsərlərindən  istifadə etmişdir. Bu da 

ona  Roma  ədəbiyyatında  coğrafiya  üzrə  bir  növ  bitkin  bir  dərslik  yaratmaq  imkanı 

vermişdir. Mela Kaspi dənizi, kaspilər, skiflər, albanlar, amardlar, kadusilər və başqaları 

haqqında danışır. 

Böyük Plininin (23/24-79-cu illər) "Təbii tarix"i bizim üçün mühüm əhəmiyyətə 

malikdir.  Demək  olar  ki,  350  yunan  və  150-dək  Roma  müəllifinin  əksəriyyəti  bizə 

gəlib çatmamış bir çox əsərindən istifadə edilərək yazılmış bu ensiklopedik xarakterli 

əsərdə Azərbaycanın təbiəti, əhalisi, burada məskunlaşmış tayfaların məişəti haqqında 

bir sıra çox qiymətli məlumatlar var. 

Albaniyanın  paytaxtı  Qəbələnin  adının  ən  ilkin  xatırlanması  Plininin  hesabına 

bizə  gəlib  çatmışdır  (Plinidə:  Kabalaka).  O,  bu  ada,  çox  güman  ki,  e.ə.  II-I  əsrlərdə 

yaşamış romalı müəllif Varronun əsərlərində rast gəlmişdir. 

Plininin qaynaqlarından danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bir çox hallarda o özü 

bu qaynaqların adlarını çəkir və bununla da onun bu və ya digər məlumatının xarakteri 

və 


dolğunluq  dərəcəsini  müəyyənləşdirmək  sahəsində  tədqiqatçının  işini 

yüngülləşdirir.  Plininin istifadə olunan qaynaqlara müəyyən qeyri-tənqidi yanaşmasını 

və "Təbii tarix"in mətninin pis qorunub saxlanmasını da göstərmək lazımdır. 

Albaniya  və  Atropatena,  habelə  onlarla  həmsərhəd  bölgələrdə  baş  vermiş  bəzi 

siyasi hadisələr yunan dilində yazıb-yaradan yəhudi müəllifi İosif Flavinin iki əsərində -


10 

 

"Yəhudi  müharibəsi  haqqında"  və  "Yəhudi  asari-ətiqələri"  əsərlərində  öz  əksini 



tapmışdır.  Təxminən  37-ci  ildə  doğulmuş  və  təxminən  95-ci  ildə  vəfat  etmiş  Flavi 

məşhur  kahin  nəslinə  mənsub  olmuş,  63-cü  ildən  Romada  yaşamışdır.  Flavinin  əsəri 

orijinal  deyildir,  onun  məlumatlarının  çoxu  Bibliya  və  yunan  müəlliflərindən 

götürülmüşdür. 

Roma  dövrü  tarixçilərinin  hamısından  çox  tanınanı  və  məşhuru  yunanca  yazan 

Plutarx  (46-127-ci  illər)  olmuşdur.  O,  çox  səyahət  etmiş,  məhsuldar  yazıçı  olmuşdur. 

Məşhur  "Müqayisəli  tərcümeyi-hallar"  əsəri  Plutarxa  şöhrət  gətirmişdir.  Aleksandrın, 

Sullanın, Lukullun, Antoninin və b. tərcümeyi-halları xüsusən qiymətlidir. 

Plutarxın "İsida  və  Osiris haqqında"  əsəri də  bizim  üçün  mühüm  əhəmiyyətə 

malikdir.  Müəllif  bu  əsərində  e.ə.  IV  əsrdə  yaşamış,  Makedoniyalı  Aleksandrın 

tapşırığı  ilə  zərdüştiliyin  müqəddəs  kitablarını  öyrənən  Feopompun  ardınca  gedərək 

maqların təlimi və i.a. haqqında maraqlı məlumatlar verir. 

İçərisində  "Annallar"  ("Salnamələr")  və  "Tarixlər"  kimi  xüsusilə  seçilən  çoxlu 

əsərin müəllifi, məşhur romalı tarixçi Korneli Tasit (təxminən 55-117-ci illər) də bizə 

bir sıra qiymətli məlumat çatdırmışdır. Onun  əsərlərinin  Romanın Qafqaz ölkələri,  o 

cümlədən  Albaniya,  habelə  Parfiya  ilə  münasibətlərindən  bəhs  edilən  səhifələri 

müstəsna dərəcədə mühüm qaynaqdır. 

Eramızın  II  əsrində  (95-175-ci  illər)  yaşamış,  Vifiniyanın  Nikomediya 

şəhərində doğulmuş, parlaq təhsil almış Flavi Arrianın yunanca yazılmış "Anabazis" 

("Aleksandrın  yürüşü")  əsərində  albanlar  və  Atropatena  tarixi  barəsində  nadir 

məlumatlar  qorunub  saxlanılmışdır.  Yeddi  kitabdan  ibarət  olan  "Anabazis"də  xeyli 

miqdarda müxtəlif növlü qaynaqlardan, o cümlədən rəsmi sənədlərdən (Makedoniyalı 

Aleksandrın  silahdaşı  Nearxın  məlumatlarından,  "Saray  jurnalı"ndan  və  s.)  istifadə 

edilmişdir. 

"Anabazis"ə  əsaslanaraq  albanların  e.ə.  IV  əsrin  son  otuzilliyində  tarix 

səhnəsinə  çıxdıqlarını  müəyyənləşdirmək  və  onlar  haqqında  məlumatı  Əhəməni 

dövləti  və  Makedoniyalı  Aleksandr  arasında  müharibə  ilə  əlaqələndirmək  mümkün 

olur. Arrianda Atropatena tarixi üzrə də bir sıra maraqlı məlumatlar var. 

Albanlar  haqqında  maraqlı  məlumatlara  II  əsr  müəllifi  Appianın  "Mitridatın 

müharibələri" adlı məşhur əsərində də rast gəlmək mümkündür. 

II  əsr  müəllifi  Klavdi  Ptolemeyin  "Coğrafiya  dərsliyi"ndə  Azərbaycanın 

coğrafiyası  haqqında  xeyli  material  var.  Ptolemey  bir  çox  vilayətlərin,  dağların, 

çayların, keçidlərin, şəhər, iri yaşayış məskənlərinin və xalqların adlarını çəkir. Lakin 

onun xəritəsində xeyli miqdarda təhrif və uyğunsuzluqlar vardır. 

Dion  Kassi  Kokkeianın  (təxminən  150-235-ci  illər)  "Roma  tarixi"ndə 

Atropatena  və  Albaniya  haqqında  məlumatlar  var.  Yunan  dilində  yazılmış  bu  əsərin 

səksən kitabından bütöv şəkildə ancaq iyirmi beşi (XXXVI-LX kitablar) və müəyyən 

miqdarda  fraqmentlər  qorunub  saxlanılmışdır.  Dion  Kassinin  albanlar  və 



11 

 

atropatenalıların  Roma  müdaxiləsinə  qarşı  mübarizəsini  işıqlandıran  məlumatları 



bizim üçün xüsusilə maraqlıdır. 

II-V  əsrlər  müəllifləri  Eli  Qordian,  Flor,  Dionisi  Perieget,  Yuli  Solin,  Elian, 

Ammian Marsellin, Eli Spartian, Orozi, Bizanslı Stefan və  b. əsərlərində  Atropatena 

və Albaniya haqqında bir sıra mühüm məlumatlar var. 

Antik  qaynaqların  müstəsna  əhəmiyyətinə  baxmayaraq,  onlara  ehtiyatla 

yanaşmaq lazımdır, çünki antik müəlliflərin məlumatları tez-tez təsadüfi, çox vaxt isə 

ziddiyyətli xarakter daşımış və heç də həmişə dəqiqliyi ilə fərqlənməmişdir. 

Qədim Suriya, erməni və gürcü qaynaqlarının da müəyyən əhəmiyyəti vardır. 

Sovet  hakimiyyətinin  qurulmasından  əvvəl  Azərbaycanın  qədim  tarixi 

məsələləri  ilə  tək-tək  həvəskarlar  məşğul  olmuşdular.  Rus  elmində  bu  tarixə  maraq 

ancaq  Şimali  Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  işğal  edilməsindən  sonra  meydana 

çıxır. 


XIX  əsrin  birinci  yarısı  Azərbaycan  tarixşünaslığının  ən  parlaq  siması  və 

əslində  ilk  Azərbaycan  tarixçisi,  "Gülüstani-İrəm"in  müəllifi,  antik,  Şərq,  Qərbi 

Avropa  və  rus  qaynaqları  və  ədəbiyyatı  əsasında  ən  qədim  dövrlərdən  əsrin 

əvvəllərinədək Azərbaycan tarixinin xülasəsini verməyə cəhd göstərmiş A.Bakıxanov 

olmuşdur. 

Qafqaz Albaniyasına həsr olunmuş ilk məqalələrdən biri Derpt Universitetinin 

professoru  F.Kruzenin  1835-ci  ildə  "Xalq  Maarifi  Nazirliyinin  jurnalı"nda  çap 

olunmuşdur.  Müəllif  öyrənilən  diyarın  keçmişini  dərk  etmək  üçün  arxeoloji 

tədqiqatların  əhəmiyyətini  qeyd  edərək,  ölkənin  zənginliklərini  canlı  boyalarla 

işıqlandırır, onun Rusiya üçün iqtisadi əhəmiyyətindən və s. danışır. 

"Ensiklopediya  leksikonu"nun  (1835-ci  il)  birinci  cildində  "Qədim  Asiya 

Albaniyası" adlı qısa qeyd çap olunmuşdur. 

Qədim  Qafqaz  Albaniyasına  həsr  edilən  öz  dövrü  üçün  ilk  ciddi  tədqiqat  rus 

alimi A.Yanovskinin 1846-cı ildə "Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnalı"nda dərc edilmiş 

"Qədim Qafqaz Albaniyası haqqında"  əsəri olmuşdur. Burada antik və ilk orta əsrlər 

müəlliflərinin  Albaniya  haqqında  məlumatları  toplanılmış  və  təhlil  edilmiş,  ölkənin 

qədim toponimlərinin müəllif üçün müasir olan coğrafi adlarla tutuşdurulmasına və s. 

cəhd  göstərilmişdir.  A.Yanovskidə  xeyli  maraqlı  fikirlər  var,  lakin  onun  müddəa  və 

nəticələri heç də həmişə danışıqsız qəbul edilə bilməz. 

Akademik  B.A.Dornun  1875-ci  ildə  dərc  edilmiş  "Kaspi.  Qədim  rusların 

Təbəristana  yürüşləri  haqqında"  adlı  sanballı  əsərinə  daxil  edilmiş  "Qədim  Albaniya 

Ptolemeyə görə" məqaləsi polemik ruhda yazılmışdır. 

İ.Şopenin  "Qafqazın  qədim  tarixlərinə  dair  yeni  qeydlər"  kitabındakı  (SPb, 

1866)  "Aqvaniya,  Albaniya  və  Çoğa"  bölməsi  buradakı  baxışların  səthiliyi  üzündən 

zəifdir. Müəllif öz mülahizələrində mövzuya əsil elmi yanaşmadan uzaqdır. 


12 

 

XIX  əsrin  son  otuzilliyindən  başlayaraq  Şimali  Azərbaycan  ərazisində  ilk 



epizodik  arxeoloji  qazıntılar  aparılmağa  başlanmışdır.  Onlar  E.A.Ressler  tərəfindən 

başlanmış, sonralar J. de Morqan, Q.O.Rozendor, V.A.Skinder və b. tərəfindən davam 

etdirilmişdir. 

Azərbaycanın, 

o  cümlədən  Qafqaz  Albaniyasının  qədim  tarixinin 

öyrənilməsinə  Qərbi  Avropa  alimləri  K.İ.Noyman,  A.Herrman,  V.Tomaşek, 

Y.Markvart, Q.Hübşman, T.Nöldeke və b. müəyyən töhfə vermişlər. 

Xüsusi olaraq Manna tarixinə həsr edilmiş ilk tədqiqat K.Belkin 1884-cü ildə 

çapdan  çıxmış  məqaləsi  olmuşdur.  Qədim  İran  tarixinə  həsr  olunmuş  ümumi 

əsərlərdə,  yaylanın  etnik  tarixinin  bu  və  ya  digər  aspektini,  qədim  dillərini,  burada 

mövcud  olmuş  dinləri  nəzərdən  keçirən  xüsusi  tədqiqatlarda  Cənubi  Azərbaycanın 

tarixi  coğrafiyası,  etnik  və  dil  mənzərəsi,  ümumiyyətlə,  qədim  tarixi  problemlərinin 

aydınlaşdırılması  üçün  az  iş  görülməmişdi.  Bunlar  F.Şpigel,  H.Ravlinson,  F.Yusti, 

H.Vinkler, Y.Praşek, E.Meyer, Q.Hüzinq, M.Ştrek, Y.Markvart, F.Türo-Danjen və b.-

nın əsərləridir. 

Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyətinin  qurulmasından  sonra  qədim  tarix  üzrə 

elmi  tədqiqatlar  aparılmağa  başlandı.  1920-ci  ildə  Azərbaycan  Dövlət  Muzeyi 

yaradıldı. Respublika hökumətinin vəsatəti nəticəsində Tbilisi, Moskva və Leninqrad 

muzeylərində saxlanılan Azərbaycan tarixinə aid qiymətli eksponatlar 1924-cü ildə bu 

muzeyə verildi. 

1923-cü  ildə  Azərbaycanı  Tədqiq  və Tətəbbö  Cəmiyyəti  yaradıldı.  Elə  həmin 

ildə  onun  tarix-etnoqrafiya  bölməsi  üzvlərinin  təşəbbüsü  ilə  sonralar  (1927-ci  ildə) 

"Azərbaycan  asari-ətiqələri,  incəsənət  və  təbiət  abidələrinin  mühafizəsi  komitəsi" 

(Azkomstaris) adlandırılmış Arxeologiya Komitəsi təşkil olunur. 

Qısa müddət ərzində Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti respublikanın 

arxeoloji-etnoqrafik  tədqiqi,  onun  qədim  tarixinin  öyrənilməsi  üzrə  geniş  və 

məqsədyönlü  fəaliyyətə  başlayaraq,  əslində  iri  elmi  mərkəzə  çevrilən  Azərbaycan 

Dövlət  Muzeyinin  "Materialları"nda,  Azkomstarisin  "Xəbərlər"ində,  Azərbaycanı 

Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin "Xəbərlər"i və "Əsərlər"ində ilk ciddi tədqiqatlar, o 

cümlədən diyarın qədim tarixi üzrə də xeyli materiallar dərc olundu. 

İyirminci illərdə respublikada artıq müntəzəm arxeoloji qazıntılar aparılırdı. 

Azərbaycanın qədim tarixinin öyrənilməsinin formalaşması və inkişafı rus elminin 

nümayəndələri  -  Azərbaycanın,  ilk  qədim  dövr  tarixçilərinin  müəllimləri  ilə  sıx 

əməkdaşlıq şəraitində gedirdi. Akademiklər N.Y.Marr, V.V.Bartold və İ.İ.Meşşaninovun, 

habelə  T.S.Passek,  B.A.Latınin,  A.A.Miller,  B.V.Miller,  A.A.İessen,  Y.A.Paxomov, 

V.M.Sısoyev  və  b.-nın  xidmətlərini  xüsusilə  qeyd  etmək lazımdır. Elə  bu illərdə  elmə 

milli 

kadrlar  - 



R.İsmayılov,  D.M.Şərifov,  A.K.Ələkbərov,  İ.İ.Əzimbəyov, 

İ.M.Cəfərzadə, S.M.Qazıyev və b. gəlir. 



13 

 

Azərbaycan  tarixi  sahəsində  tədqiqat  işi  lap  əvvəldən  özünün  fərqli 



xüsusiyyətlərinə  malik  idi.  Uzaq  keçmiş  və  ilkin  orta  əsrlərin  yerli  yazılı  qaynaqlarının 

demək  olar  ki,  olmaması  üzündən  bu  başlanğıc  dövründə  Azərbaycanın  qədim  tarixi 

sahəsində  bütün  axtarışlar  sırf  arxeoloji  istiqamət  daşıyırdı.  Artıq  ilk  böyük  arxeoloji 

ekspedisiyalar Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan zonalarında, Gəncə zolağında, Mil düzündə, 

Lənkəranda, Yaloylutəpədə, Nuxa qəzası, Qəbələ və b. rayonlarda xeyli gözlənilməz və 

maraqlı əşyalar aşkara çıxarmış, elm qarşısında hələ tam həll olunmamış bir sıra yeni, 

mühüm problemlər qoymuşdu. 

O  dövrdə  mixi  yazılar  və  digər  qaynaqlardakı,  habelə  antik  müəlliflərin 

əsərlərindəki məlumatlara lazımi diqqət yetirilmirdi. Hər halda bu qaynaqlar, xüsusən 

də  Şərq  qaynaqları,  məhz,  Azərbaycan  tarixinin  öyrənilməsi  baxımından  hələlik 

xüsusi  tədqiqat  obyektinə  çevrilməmişdi.  Bu  baxımdan  Y.İ.Meşşaninov  və 

I.A.Paxomovun əsərləri müəyyən istisnalıq təşkil edir. 

Azərbaycanın  qədim  tarixinin  öyrənilməsinin  bu  mərhələsini  bütövlükdə 

səciyyələndirərkən  məlum  olur  ki,  alimlər  demək  olar  ki,  boş  yerdə  işə  başlamalı 

olurdular. Lakin məhz bu illərdə sonralar elmdə Azərbaycanın qədim tarixi kimi bölməni 

fərqləndirməyə  imkan  verən  tədqiqatlar  və  elmi  istiqamətlərin  bünövrəsi  qoyulmuşdur. 

Bu,  Azərbaycanın  qədim  tarixi  səhifələrinin  canlandırılmasına  imkan  yaradan  faktların 

sistemləşdirilməsinin,  yeni  faktların  əldə  olunması  və  "oxunması"nın  (əsasən  arxeoloji 

qazıntıların  köməyi  ilə)  intensiv  bir  dövrü  idi.  Respublikanın  qədim  tarixinə  ilk  dəfə 

bütün qədim tarixin geniş fonunda, qonşu və uzaq ölkələrin tarixi ilə az və  ya çox sıx 

əlaqəli  şəkildə  baxılmağa  başlanır.  Beləliklə,  20-ci  illər  alimlər  nəslinin  əməyi 

sayəsində bərpa edilən qədim Azərbaycan tarixi tədricən Ön Asiyanın Qədim Şərq ölkələri 

tarixi aləminə daxil olmağa başlayır. 

Azərbaycan  arxeologiyasının  banilərindən  biri  İ.İ.Meşşaninov  20-30-cu  illərdə 

diyarın  arxeologiyası  və  qədim  tarixi  üzrə  bir  sıra  tədqiqatlar,  habelə  işin  nəzəri 

vəzifələrinə  və  perspektivlərinə,  metodoloji  səhvlərinə  və  nailiyyətlərinə  həsr  olunmuş 

məqalələr  nəşr  etdirmişdir.  Alim  arxeoloji  axtarışlarda  etnoqrafik  materialdan  istifadə 

edilməsinə  xüsusi  məqalə  həsr  etmişdir.  Milli  kadrların  hazırlanması  işində  də 

İ.İ.Meşşaninovun xidmətləri böyükdür. 

20-ci  illərdə  Azərbaycanda  ümumiləşdirici  əsərlər  -  Azərbaycan  tarixi  üzrə 

ümumi  kurslar  nəşr  edilmişdir.  Bu  "kurslar"  və  "oçerklər"də  qədim  tarixə  də  nəzərə 

çarpacaq  dərəcədə  yer  ayrılırdı.  Bunlar  Y.A.Paxomovun  "Azərbaycan  tarixinin  qısa 

kursu",  R.İsmayılovun  "Azərbaycan  tarixi",  V.M.Sısoyevin  "Azərbaycan  (Şimali) 

tarixinin  qısa  oçerki"  və  "Azərbaycan  (Şimali)  tarixinin  ilkin  oçerki"  əsərlərindən 

ibarətdir. T.S.Passekin  və B.A.Latıninin qələminin  məhsulu  olan,  arxeoloji  materiallarla 

zəngin "Şimali Azərbaycanın tarixə qədərki dövrü oçerki"ni də bu əsərlər seriyasına aid 

etmək mümkündür. 


14 

 

1929-cu  ilin  sonunda  Azərbaycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyətinin  bazasında 



Azərbaycan MİK yanında Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat institutu (ADETİ) yaradıldı. 

V.V.Bartold, N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, M.N.Pokrovski, A.N.Samoyloviç, A.O.Makovelski, 

A.R.Zifeld, A.Saar və b. görkəmli rus alimlərinin əməyi ADETİ-nin Tarix şöbəsinin işinə 

müsbət  təsir  göstərmişdir.  Ə.S.Qubaydulin,  V.Xuluflu,  B.Çobanzadə,  Ə.Haqverdiyev, 

M.Quliyev, Q.Cəbiyev, M.Şahbazov və C.Nağıyevin fəaliyyəti də səmərəli olmuşdur. 

20-ci  illərin  sonu  və  30-cu  illərdə  həm  rus  (N.Y.Marr,  S.V.Yuşkov, 

A.Y.Krımski,  N.İ.Anserov  və  b.),  həm  də  Zaqafqaziya  respublikalarından  olan  alimlər 

(A.Q.Şanidze  və  b.)  Azərbaycanın  tarixi,  etnoqrafiyası,  arxeologiyası  və 

antropologiyasının öyrənilməsi sahəsində böyük iş aparırdılar. 

Bu  illərdə  N.İ.Anserovun  Azərbaycan  əhalisinin  antropoloji  cəhətdən 

öyrənilməsinə  həsr  olunmuş  məqalələri,  akademik  A.Y.Krımskinin  Qafqaz 

Albaniyasının  tarixinə  dair  əsərləri  nəşr  edilir.  S.V.Yuşkov  Qədim  Albaniyanın 

sərhədləri  məsələsinin  tədqiqi  ilə  məşğul  olur.  Akademik  A.Q.Şanidze  Qafqaz 

albanlarının  yeni  kəşf  edilmiş  əlifbası  barəsində  çox  qiymətli  -  əsil  epoxal  əsər  nəşr 

etdirir. Albaniyanın qədim  tarixi problemlərinin dərk olunması üçün Y.İ.Krupnovun 

Qayakənddəki  son  tunc  dövr  qəbir  abidəsinə  həsr  olunmuş  məqaləsi  də  mühüm 

əhəmiyyətə malik idi. 

SSRİ  EA  Zaqafqaziya  filialının  nəzdində  yaradılmış  SSRİ  EA  Azərbaycan 

filialının  tərkibində  1936-cı  ildə  Tarix,  Etnoqrafiya  və  Arxeologiya  İnstitutu  təşkil 

olundu.  İnstitut  elmi  axtarışları  Azərbaycan  xalqının  tarixi,  onun  maddi 

mədəniyyətinin  problemləri  üzərində  cəmləşdirdi.  Y.A.Paxomovun  tərtib  etdiyi, 

tərkibinə  Azərbaycan  tarixi  üzrə  mixi  yazılı,  antik  və  Bizans  qaynaqları  daxil  edilən 

"Azərbaycan tarixi üzrə mənbələrin icmalı" çox mühüm işlərdəndir. 

Bu illərdə xaricdə X.S.Nüberq, E.Hersfeld, A.T.Olmsted, C.Kemeron və b.-nın 

məzmunlu əsərləri çapdan çıxmışdır. Bu alimlər həmin əsərlərində diyarımızın qədim 

tarixinin  ayrı-ayrı  məsələlərinə  toxunurdular.  Almaniyada  nəşr  olunan  məşhur 

"Arshaeologische  Mitteilungen  aus  Iran"  seriyasından  çoxlu  maraqlı  məlumatlar 

aşkara çıxarmaq mümkündür. 

1941-ci ildə Vətən müharibəsi ərəfəsində elmi-kütləvi "Azərbaycan tarixi (qısa 

oçerk)" nəşr edilmişdi. 

Böyük  Vətən  müharibəsindən  sonra  diyarın  qədim  tarixi  məsələlərinə  maraq 

daha  da  artmış, tədqiqat  işi xeyli genişlənmişdi.  Lakin  müharibədən sonrakı ilk illər 

ərzində bu istiqamətdə əsas yeri hələ də arxeoloji axtarışlar tuturdu. 

Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  yaxın  vaxtlaradək  arxeoloji  qazıntılar,  demək 

olar  ki,  aparılmırdı.  J.  de  Morqanın  İran  Talışına  ekspedisiyasından  sonra  Cənubi 

Azərbaycanın cənub vilayətlərində arxeoloji kəşfiyyat işlərini 1936-cı ildə A.S.Steyn 

aparmışdı.  1940-cı  ildə  E.F.Şmidt  qədim  məskənlərin  aerofotosunun  çəkilişini 


15 

 

aparmış,  elə  həmin  ildə  İran  Arxeologiya  İdarəsi  xırda  qazıntılar  aparmağa  cəhd 



göstərmişdi. 

Diyarın qədim tarixinin öyrənilməsi üçün Aşşur (Assuriya) kitabələrinin 1926-

1927-ci illərdə amerikalı D.D.Lakenbill tərəfindən toplu nəşri və Urartu kitabələrinin 

1956-1957-ci  illərdə  Avstriya  alimi  F.Köniq  tərəfindən  hazırlanmış  nəşri  mühüm 

əhəmiyyətə malikdir. Urartu kitabələrinin tam külliyyatı, onların rus dilinə tərcüməsi 

və  izahatları  Q.A.Melikişvili  tərəfindən  nəşr  etdirilmişdir  ["Urartu  mixi  kitabələri", 

M., 1960]. 

1955-ci  ildən  "Ümumdünya  tarixi"nin  cildləri  çapdan  çıxmağa  başladı.  SSRİ 

Elmlər  Akademiyası  tərəfindən  nəşr  edilən  bu  sanballı  əsər  "marksist  tarix 

ədəbiyyatında bəşəriyyətin ən qədim zamanlardan müasir dövrümüzədək keçdiyi yolu 

işıqlandıran ümumi əsər" [I c, s. 5] kimi nəzərdə tutulmuşdu. 

1955-1956-cı  illərdə  çapdan  çıxmış  I  və  II  cildlər  ibtidai  icma  cəmiyyəti  və 

qədim dünya tarixinə həsr edilmişdir. 

Təəssüf ki, konkret materialların çatışmaması üzündən Azərbaycanın ən qədim 

tarixi I cilddə özünün əsil dərin elmi əksini tapmamışdır. Eneolit dövrü və Tunc əsri 

çox səthi verilmişdir. Bu nəşrdə Manna tarixi özünə layiq yer tapa bilməmişdi, 

II  cilddə  Qafqaz  Albaniyasının  da  bəxti  gətirməmişdir.  Onun  tarixinin 

xəsiscəsinə  işıqlandırılması  zamanı  bir  sıra  səhv  müddəalar  da  irəli  sürülmüşdür; 

məsələn,  iddia  olunur  ki,  antik  dövr  Albaniyasında  təsərrüfatın  üstün  forması  köçəri 

maldarlıq  idi.  E.ə.  I  əsrin  ortalarına  yaxın  Albaniyanın  müasir  Kaxetiyanın  bir 

hissəsini  tutması  barəsindəki  iddia  da  düzgün  deyil.  Bu  ərazi  alban  tayfalarının 

yayıldığı zona olmuşdur. Albaniyada məbəd "knyazlığı"ndan da çətin danışmaq olar. 

1946-1953-cu  illərdə  S.M.Qazıyevin  rəhbərliyi  altında  Mingəçevir  SES-in 

tikintisi  rayonunda  aparılan,  öz  miqyasına  görə  çox  böyük,  çoxillik  arxeoloji 

qazıntılar bizim üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Ekspedisiya ilk tunc dövründən tutmuş 

orta  əsrlərədək  olan  dövrə  aid  zəngin  material  aşkar  etmişdir.  Bu  materialların 

içərisində  son  tunc  və  ilk  dəmir  dövrünün  çoxlu  abidəsi,  skif  qəbirləri,  iki  yüzdən 

artıq katakomba, çoxlu küp qəbirləri vardır. Habelə alban kitabələrinin fraqmentleri, 

xeyli paleoantropoloji material və s. var. Bu materialların bir hissəsi Albaniyanın Ön 

Asiya ölkələri ilə əlaqələri barəsində   danışmağa imkan verir. 

40-cı  illərin  sonlarından  Qobustan  qayaüstü  rəsmlərinin  öyrənilməsinə 

başlanılmış, burada  imperator Domisian dövrünün latın kitabəsi də  aşkar edilmişdir. 

Qobustanın  ilk  tədqiqatçısı  İ.M.Cəfərzadə  olmuşdur.  Onun  işini  C.Rüstəmov  və 

F.Muradova davam etdirirlər. 

1949-cu  ildə  B.B.Piotrovskinin  mühüm  əhəmiyyətə  malik  olan  "Zaqafqaziya 

arxeologiyası" əsəri nəşr olunmuşdur. Bu əsərdə Cənubi Qafqazın ibtidai icma dövrü 

abidələrinin şərhi verilmiş, geniş ümumiləşdirmələr aparılmışdır. 


16 

 

Respublikada arxeoloji tədqiqatların genişləndirilməsi ilə əlaqədar 50-ci illərin 



əvvəllərində  görkəmli  rus  alimləri  A.A.İessen,  S.N.Zamyatnin,  V.V.Bunak  və  b. 

Bakıya  dəvət  olunurlar.  Onlar  yerli  kadrlar  sırasından  mütəxəssislər  hazırlanması 

işinin  təşkilində  səmərəli  fəaliyyət  göstərdilər.  Respublikanın  arxeoloji  cəhətdən 

öyrənilməsi  işində  SSRİ  EA  Arxeologiya  İnstitutu  və  Azərbaycan  EA  Tarix 

İnstitutunun  1953-cü  ildə  A.A.İessenin  rəhbərliyi  altında  təşkil  edilmiş  birgə 

ekspedisiyası mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. 

İngilis  alimi  T.Berton  Braunun  1948-ci  ildə  Göytəpədə  (Urmiya  gölündən 

qərbdə)  apardığı  qazıntılar  çox  qiymətli  material  verdi.  Aşkara  çıxarılmış 

təbəqələrdən ən qədimləri, görünür, e.ə. IV minilliyə aiddir. Bu təbəqələrdə gil evlərin 

qalıqları,  çoxlu  alət  və  keramika,  müəyyən  qədər  silah  və  i.a.  tapılmışdır.  E.ə.  III 

minilliyə  aid  olan  "K"  təbəqəsində  çoxlu  keramika  olmuş,  mis  məmulatlar  geniş 

yayılmışdır.  Kutilərə  mənsub  olması  şübhə  doğurmayan  Göytəpə  mədəniyyəti  İran 

yaylasının  digər  mədəniyyətlərindən  fərqlənir  və  Zaqafqaziyanın  eneolit  və  ilk  tunc 

dövrü abidələrinə yaxındır. 

40-cı illərin sonunda Mannanın ərazisində aşkara çıxarılan, elmdə "Saqqız" və 

ya  "Zivyə"  dəfinəsi  kimi  məşhur  olan,  şərhinə  R.Qirşman,  A.Qodar,  R.Barnet, 

B.B.Piotrovski,  S.İ.Rudenko,  V.Q.Lukonin  və  b.  əsərləri  həsr  edilmiş  zəngin  xəzinə 

xüsusi  maraq  doğurur.  E.ə.  IX-VII  əsrlərə  aid  olunan  bu  dəfinə,  görünür,  "qarışıq 

dövrü" - bir tərəfdən Mannanın köhnə düşmənlərinin müdaxiləsinin gücləndiyi, digər 

tərəfdən  isə  buraya  köçəri  qrupların  soxulmağa  başladığı  dövrü  əks  etdirir.  Bəzi 

müəlliflərin  fikrincə,  dəfinənin  materialları  məşhur  skif  "vəhşi"  üslubunun,  dəst-

xəttinin  məhz  Manna  ərazisində  meydana  çıxdığını,  sonradan  Ön  Asiya  və  Cənubi 

Rusiyaya yayıldığını güman etməyə imkan verir. 

50-ci  illərin  əvvəllərində  S.M.Zamyatninin  rəhbərliyi  altında  respublika 

ərazisində  daş  dövrünün  öyrənilməsinə  başlanmış,  bu  iş  M.  M.Hüseynov  tərəfindən 

müvəffəqiyyətlə  davam  etdirilmişdir.  Aveydağdakı  mağaranın,  qaya  sığınacağının 

tədqiqi  ilk  inandırıcı  paleolit  materiallarını  -  Mustye  dövrü  və  son  paleolitə  aid  olan 

məlumatları  aşkara  çıxardı.  Daşsalahlı  və  Tağlar  mağaralarında  da  paleolit 

materialları  aşkar  edildi.  M.M.Hüseynov  tərəfindən  kəşf  edilmiş  paleolit  abidələri 

içərisində  öyrənilməsinə  1960-cı  ildə  başlanmış  Azıx  mağarası  xüsusi  yer  tutur. 

Mağaralarla yanaşı, bir sıra məntəqələrdə açıqtipli düşərgə yerləri tapıldı. 

Tədqiqatlar nəticəsində mühüm paleolit abidələri - Kiçik Qafqazın, demək olar 

ki,  bütün  şərq  dağətəyi  rayonunda,  Kür  vadisində  yayılmış  mağara  düşərgələri 

müəyyənləşdirildi. 

Son  otuz  ildə  aşkara  çıxarılmış  paleolit  materiallarının  öyrənilməsi  belə  bir 

iddiaya imkan verir ki, Azərbaycan ərazisində hələ ən azı 1,5 mln il, bəlkə ondan da 

əvvəl insan yaşamışdır. Bu materiallar bir sıra digər məlumatlarla birlikdə belə güman 


17 

 

etməyə  əsas  verir  ki,  Azərbaycan,  ola  bilsin  ki,  bəşəriyyətin  ən  qədim,  ilk  vətəninin 



hüdudları daxilində olmuşdur. 

Bir  sıra  səmərəli  materiallar  seriyası  ilə  zəngin  olan  Tağlar  kompleksi 

arxeoloqlarımıza  yerli  Mustye  mədəniyyəti  (Orta  Paleolit)  inkişafının  lokal 

xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmaq və  uzun bir dövr  ərzində bu mədəniyyətin təkamül 

mərhələlərini  izləmək  imkanı  vermişdir.  Bu  kompleks  ilk  dəfə  olaraq  Qafqazın  Ön 

Asiya vilayətləri ilə qədim mədəni əlaqələrini müəyyənləşdirmək üçün etibarlı faktik 

material  vermişdir.  Qeyd  edək  ki,  Orta  Paleolit  dövrü  Ə.Cəfərov  tərəfindən 

müvəffəqiyyətlə tədqiq edilir. 

Azərbaycan ərazisində Üst Paleolit xeyli zəif öyrənilmişdir. Bu dövrə aid olan 

materiallar  Damcılı  və  Tağlar  mağarasında,  habelə  Qazax  rayonundakı  açıqtipli 

Yataqyeri düşərgəsində tapılmışdır. 

Azərbaycan  arxeoloqları  mezolit  və  neolit  dövrünün  bəzi  abidələrini  Qazax 

rayonunda, Qobustan zonasında, Gəncə yaxınlığında (ancaq neolit) aşkara çıxarmağa 

nail  olmuşlar.  Mezolit  ve  neolit  bəşər  tarixinin  mühüm  mərhələləridir.  Bu 

mərhələlərin abidələrinin tədqiqi Azərbaycanda və bütövlükdə Zaqafqaziyada istehsal 

xarakterli  təsərrüfatın  -  əkinçilik  və  maldarlığın  başlanğıc  mənbəyini  əsil  mənada 

öyrənməyə imkan verəcəkdir. 

Bizim  arxeoloqlarımız  tərəfindən  eneolit  dövrünün  qədim  əkinçi-maldar 

tayfalarına  aid  olan  bir  sıra  abidələri  aşkara  çıxarılmışdır.  Bu  işin  ilkin  mərhələsi 

O.A.Həbibullayevin  adı  ilə  bağlıdır.  Naxçıvan  şəhəri  yaxınlığındakı  I  Kültəpə 

məskəninin  aşağı  təbəqəsindəki  qazıntı  Qafqaz  arxeologiyasında  yeni  səhifə  açmış, 

Zaqafqaziya  eneoliti  və  ilkin  əkinçilik  mədəniyyətinin  öyrənilməsinin  əsasını 

qoymuşdur. 

Kültəpə  qazıntıları,  habelə  Azərbaycanın  digər  rayonlarında,  Gürcüstan, 

Ermənistan  və  Dağıstanda  aşkara  çıxarılan  bir  sıra  ən  qədim  oturaq  əkinçiliyə  aid 

abidələr e.ə. VI-III minilliklərdə Zaqafqaziyada mədəni-tarixi proses barəsində bizim 

təsəvvürlərimizi  xeyli  dəyişir.  Bu  qazıntılar  nəticəsində  keçmiş  SSRİ-nin  cənubunda 

Orta  Asiya  və  Şimali  Qara  dəniz  sahili  mərkəzləri  ilə  yanaşı,  daha  bir  qədim  ilkin 

əkinçilik  mədəniyyəti  mərkəzini  -  Qafqaz  mərkəzini  müəyyənləşdirmək  mümkün 

oldu. 


Hazırda  Azərbaycan  Respublikası  ərazisində  yüzdən  çox  ilkin  əkinçilik 

abidələri aşkara çıxarılmışdır. Onlar Kür hövzəsi, Mil-Qarabağ düzü, Muğan və Araz 

zonasında qeydə alınmış və xeyli dərəcədə öyrənilmişdir. Onların tədqiqində başlıca 

rol İ.H.Nərimanova məxsusdur. Cənubi Azərbaycanda da çox maraqlı ilkin əkinçilik 

kompleksləri qrupu məlumdur. 

Naxçıvan  MR  və  Kiçik  Qafqazın  cənub-şərq  ətəklərində  -Qaraköpəktəpə, 

Günəştəpə, Leylatəpəsi, Ovçulartəpəsi və b. yerlərdəki qazıntılar tuncdan istifadənin 

başlanğıcında  Azərbaycan  ərazisindəki  qədim  tayfaların  mədəni-tarixi  inkişafının 



18 

 

düzgün  mənzərəsini  təsəvvür  etməyə,  Şərqi  Zaqafqaziya  sakinlərinin  Şimali  Qafqaz 



tayfaları ilə,  Zaqafqaziya  və  Qədim Şərqin  həmsərhəd ölkələri ilə  əlaqələrini aşkara 

çıxarmağa imkan yaradan çox zəngin materiallar vermişdir. 

Üzərliktəpədə,  Qaraköpəktəpədə,  Qobustanda,  Şəki  rayonunun  kurqanlarında 

və b. yerlərdə aşkara çıxarılmış orta tunc dövrü materialları maraqlıdır. Azərbaycanın 

orta tunc dövrünü V.H.Əliyev tədqiq edir. 

Son tunc və ilkin dəmir dövrləri mədəniyyətini səciyyələndirən materiallar da 

çoxdur. 

Skif  və  Əhəməni  dövrlərinin  və  b.  materialların  öyrənilməsi  üçün  də  az  iş 

görülməmişdir. 

50-ci  illərdən  başlayaraq  antik  Azərbaycanın  arxeoloji  cəhətdən  öyrənilməsi 

sahəsində  intensiv  iş  aparılır.  Bu  zaman  qədim  şəhər  yerləri  və  qəbir  abidələrinin 

tədqiqinə  xüsusi  diqqət  yetirilir.  Qazax,  Xınıslı  (Şamaxı  yaxınlığında),  antik  Qafqaz 

Albaniyasının baş şəhəri olan Qəbələ (Qəbələ rayonunda) zonalarında və i.a. yerlərdə 

qazıntılar aparılmış və əldə edilən materiallar öyrənilmişdir. Arxeoloji ekspedisiyalar 

tərəfindən  xüsusi  və  xülasə  xarakterli  əsərlərdə  nəşr  olunmuş  xeyli  material 

toplanılmışdır.  Bu  sahədə  İ.Əliyev,  S.M.Qazıyev,  Ö.T.İsmizadə,  Q.M.Aslanov, 

İ.A.Babayev,  C.A.Xəlilov,  F.A.Osmanov,  F.Z.Qədirov  və  b.  böyük  xidməti  var. 

Lakin əldə olunmuş materialın xeyli hissəsi hələ də tarixi şərhini gözləyir. 

Qəbələ qazıntıları, habelə digər qədim şəhər yerlərində aparılan kəşfiyyat işləri 

nəticəsində 

antik  Albaniyadakı  urbanizasiya  prosesinin  ümumi  cizgiləri 

müəyyənləşməyə  başlayır.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  bəzi  məskənlər  məhz  ilkin 

hellinizm dövründə Alban dövlətinin meydana çıxması zamanı şəhərlərə çevrilmişdir. 

Bu şəhərlər ölkənin siyasi-iqtisadi və mədəni mərkəzləri olmuşlar. 

50-ci illərdən etibarən respublikada Azərbaycanın qədim tarixinin öyrənilməsi 

sahəsində  elmi  tədqiqatların  problematikası  xeyli  genişlənir.  Mixi  yazılı  abidələrin, 

Avestanın,  antik  müəlliflərin  və  digər  yazılı  qaynaqların  tədqiqinə  maraq  artır. 

Azərbaycanın qədim tarixinin tədqiqindəki uğurlara görə biz akademik V.V.Struveyə 

borcluyuq. Azərbaycan tarix elmində elə ilk addımlarından respublikanın aparıcı elm 

və  mədəniyyət  xadimləri  tərəfindən  müdafiə  olunan  bu  yeni  istiqamətin  meydana 

çıxmasının  özü  ilk  növbədə  Azərbaycan  ərazisində  sinfi  cəmiyyətlər  və  dövlətlərin 

meydana  çıxması  və  inkişafı  ilə,  Azərbaycan  xalqının  etnogenezi,  etnik  tarixi  və 

qədim mədəniyyətinin məsələləri ilə bağlı olan köklü, ümumi və xüsusi problemlərini 

aydınlaşdırmaq  məqsədi  daşıyırdı.  Azərbaycan  ərazisində  və  onunla  həmhüdud 

rayonlarda  ilk  dövlət  qurumları  olmuş  Madanın  (Midiya),  bir  qədər  sonra  isə 

Albaniya və Manna tarixinin tədqiqinə başlanıldı. 

Sovet  elmində  Azərbaycan  xalqının  tarixi  ilə  sıx  surətdə  bağlı  olan  müstəqil 

mövzu kimi Mada (Midiya) tarixi ilə ilk dəfə İ.H.Əliyev məşğul olmuşdur. O, 1951-ci 

ildə  "Mada  tarixinin  qısa  oçerki"ni    Azərbaycan  dilində    nəşr  etdirmişdir.      Burada 


19 

 

Mada  cəmiyyəti  tarixinin  ilkin  konsepsiyasının  verilməsinə,  Mada  dövlətinin 



yarandığı  dövrdəki  tarixi  şəraitin  göstərilməsinə  cəhd  edilmişdir.  Müəllif  ictimai 

münasibətlərə  xüsusi  diqqət  yetirir,  sülalə  tarixini  bərpa  etməyə  cəhd  göstərir, 

madalıların  Aşşur  (Assuriya)  dövləti  ilə  mübarizəsinə  böyük  yer  verir,  madalıların 

mədəniyyət  tarixi  məsələlərini  nəzərdən  keçirir.  1956-cı  ildə  "Azərbaycanın  qədim 

tarixi üzrə  oçerklər"  nəşr edilmişdir ki,  burada  İ.Əliyev  madalıların tarixəqədərki və 

tarixi məsələlərinə, onların etnogenezinə, İran yaylasının qərb vilayətlərinin ən qədim 

sakinlərinin dillərinə, Manna tarixinə xüsusi diqqət yetirir. 

50-ci  illərin  tarix  elmində  Mada  problematikası  ilə  yanaşı,  "Avesta"nın 

öyrənilməsinə də müəyyən diqqət yetirilirdi. 

50-ci  illərin  başlanğıcı  və  ortalarında  Azərbaycanın  qədim  tarixi  sahəsində 

aparılan  tədqiqat  işlərinə  ümumi  qiymət  verərkən  qeyd  etməmək  olmaz  ki,  bu  iş 

müəyyən dərəcədə birtərəfli aparılırdı; burada Mada tarixi problemlərinə maraq açıq-

aşkar hər şeyi üstələyir ki, bu da Manna, Atropatena və Albaniya tarixi ilə bağlı olan 

mövzuları  arxa  plana  çəkmişdi.  Tədqiqatçılar  Azərbaycanda  məskunlaşmış  qədim 

tayfaların sosial-iqtisadi problemlərini  əslində  kölgədə  qoyaraq,  əsasən siyasi tarixlə 

məşğul  olurdular.  Göstərilən  dövrün  əsərlərində  Azərbaycanın  qədim  sakinlərinin 

etnik tarixinin ayrı-ayrı məsələləri hərtərəfli işıqlandırılmamışdır. Eyni zamanda 50-ci 

illərin  başlanğıcı  və  ortaları  tədqiqat  işlərinin  yüksək  gərginliyi,  axtarışlara  böyük 

həvəslə  əlamətdardır.  Bu,  bizim  tarix  elmimizin  daha  da  inkişaf  etdiyi  dövrdür.  Bir 

çox  tarixçi  və  arxeoloqlarımızın  səyi  sayəsində  Azərbaycanın  qədim  tarixi  Qədim 

Şərq ölkələri tarixi çərçivəsinə daxil edilir. 

Xarici  ölkə  alimlərinin  tədqiqatları  da  əhəmiyyətlidir.  Arazdan  o  yandakı 

ərazilərdə  aparılan  qazıntılar  rəngarəng  və  qiymətli  materiallar  verdi.  Burada  İran, 

ABŞ,  İngiltərə,  AFR,  Yaponiya,  Belçika  və  başqa  ölkələrin  institutları,  arxeoloji 

missiyaları tədqiqatlar aparır və öz qazıntılarının materiallarını müntəzəm olaraq çap 

etdirirlər. 

Yanıqtəpə,  Pişdəlitəpə,  Dingətəpə,  Dəlmətəpə,  Dəyləmən,  Marlik,  Kaluraz, 

Həsənlitəpə  və  b.  obyektlərdə  aparılmış  qazıntılar  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu 

qazıntıların  materialları  C.Barney,  M.  Van  Lun,  Y.V.Klays,  O.Muskarella, 

R.Girşman,  L.Vanden  Berge,  S.Fukay,  S.Masuda,  T.Sono  və  b.  tərəfindən  dərc 

edilmişdir. 

Mədəni layları e.ə. IV minillikdən islamaqədərki dövrü əhatə edən Həsənlidəki 

qazıntılar  böyük  maraq  doğurur.  Burada  qazıntılar  1956-ci  ildən  R.Daysonun 

rəhbərliyi  altında  Pensilvaniya  Universiteti  və  İran  Arxeologiya  İdarəsinin  birgə 

ekspedisiyası tərəfindən aparılmağa başlanmışdır. 

Həsənlinin  arxeoloji  materialı  Cənubi  Azərbaycanın  qədim  tarixinin 

öyrənilməsi üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu qazıntılar bizə təpə sakinlərinin 

təsərrüfat  həyatının  müxtəlif  sahələri,  sənətkarlıq  istehsalı,  şəhərsalma,  incəsənəti  və 



20 

 

s.  haqqında  mühakimə  yürütmək  imkanı  verir.  Həsənlidə  üzərində  mifoloji  təsvirlər 



olan, barəsində çox yazılmış məşhur cam da tapılmışdır. 

Marlik və Kalurazdakı qazıntılar, habelə Amlaşdakı təsadüfi tapıntılar maraqlı 

materiallar vermişdir. 

Marlikdəki  qədim  qəbiristanlıq  1961-1962-ci  illərdə  E.O.Negahbanın 

rəhbərliyi  altında  Tehran  Universiteti  və  İran  Arxeologiya  Xidmətinin  ekspedisiyası 

tərəfindən  qazılmışdır.  E.O.Negahban  ancaq  ilkin  hesabat  və  bir  neçə  məqalə  dərc 

etdirmişdir.  Materialın  məhdudluğuna,  habelə  mühüm  metodik  qüsurlara  və  s. 

baxmayaraq,  Marlik  haqqında  indi  ümumi  təsəvvür  əldə  etmək  mümkündür.  Güman 

edirlər  ki,  bu,  "Marlik  şahlığı"nın  şah  qəbiristanlığıdır.  Nekropolun  səciyyəvi 

xüsusiyyəti  çox  zəngin  dəfn  avadanlığı  və  basdırılmış  atlardan  ibarətdir.  Qəbiristan 

e.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  əvvəllərinə  aid  edilir.  Luristan,  Türkmənistanın 

cənub-qərb  vilayətləri  və  Talış,  habelə  Şərqi  və  Mərkəzi  Zaqafqaziyada  Marlik 

materialına oxşar materiallar vardır. 

60-cı  illərin  əvvəllərində  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  geniş  kəşfiyyat  işləri 

aparılmağa başlandı. K.Şippmann və V.Klays bu kəşfiyyat işlərinin daimi iştirakçıları 

olmuşlar. 

Əli Hakiminin rəhbərliyi altında İran Arxeologiya Cəmiyyəti tərəfindən 1967-

ci  ildən  başlayaraq  Kalurazda  aşkara  çıxarılmış  e.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin 

əvvəllərinə  aid  olan  abidələr  antik  müəlliflərə  görə,  Səfidrud  çayı  vadisində 

məskunlaşmış  mardlarla  bağlıdır.  Marlikdə  olduğu  kimi,  burada  da  basdırılmış  at 

skeletləri tapılmışdır. 

Yapon arxeoloqlarının Deyləməndəki qazıntıları maraqlı material vermişdir. O 

cümlədən  Şimali  Qafqaz  və  Mingəçevir  zonasının  alan  katakombaları  ilə 

əlaqələndirilən  bir  sıra  maddi  mədəniyyət  abidələri  olan  katakomba  qəbirləri  aşkara 

çıxarılmışdır.  Yeri  gəlmişkən,  alanların  Atropatenaya  yazılı  qaynaqlarda  xatırlanan 

basqınları  zamanına  görə  N.Eqami  və  b.  tərəfindən  dərc  olunmuş  Deyləmən 

katakomba qəbirləri ilə sinxrondur. 

Yazılı  qaynaqlarda  nisbətən  yaxşı  əks  olunmuş  Cənubi  Azərbaycan 

vilayətlərinə  Urartu  müdaxiləsi  son  illərdə  arxeoloji  cəhətdən  də  qədim  qalalar  və 

digər  obyektlərin  qazıntıları  ilə  təsdiq  olunmuşdur.  Lakin  elə  həmin  qazıntılardan 

məlum  olur  ki,  urartuluların  Urmiyayanı  və  qonşu  rayonlara  soxulması  müvəqqəti 

olmuşdur.  Bu  materialların  xeyli  hissəsi  "Arshaeologische  Mitteilungen  aus  Iran"ın 

müxtəlif cildlərində nəşr olunmuşdur. 

Cənubi Azərbaycanın qərb rayonlarının qədim maddi mədəniyyət abidələrinin 

geniş xülasəsi V.Klays tərəfindən verilmişdir. 

V.B.Henninq,  J.Dümezil,  H.V.Beyli,  İ.Gerşeviç,  M.Mayrhofer,  R.Şmit, 

M.Boys,  A.Videnqren,  A.Kammenhuber,  J.Düşen-Giyemin,  R.Fray,  V.İ.Abayev, 

M.M.Dyakonov,  İ.M.Dyakonov,  M.A.Dandamayev,  V.Q.Lukonin,  E.A.Qrantovski, 



21 

 

İ.H.Əliyev və b. son iyirmi-otuz ildə nəşr olunmuş tədqiqatları bizim mövzunun ayrı-



ayrı aspektləri üçün müstəsna əhəmiyyətə malikdir. 

Görkəmli rus iranşünası M.M.Dyakonovun qələminə məxsus olan "Qədim İran 

tarixinin  oçerki"ndə  bizi  maraqlandıran  süjetlər  üzrə  qiymətli  məlumatlar 

səpələnmişdir. 

1970-ci  ildə  E.A.Qrantovskinin  bizim  mövzu  ilə  birbaşa  əlaqəsi  olan  "Ön 

Asiyanın  İran  tayfalarının  ilkin  tarixi"  adlı  monoqrafiyası  çapdan  çıxmışdır. 

E.A.Qrantovskinin  tədqiqatı  bizə  Vətənimizin  qədim  tarixinin  bir  sıra  əsaslı 

məsələlərinə  yeni  nəzərlərlə  baxmaq  imkanı  verir.  Müəllifin  Şimal-Qərbi  İran 

vilayətlərində  irandilli  tayfaların  əvvəllərdə  düşünüldüyündən  daha  qabaq  meydana 

çıxdığını  iddia  etməyə  imkan  verən  əsaslandırılmış  fikri  çox  böyük  əhəmiyyətə 

malikdir. 

Moskva Universiteti nəşriyyatı tərəfindən 1977-ci ildə buraxılmış "İran tarixi" 

qabaqkı əsərlərdən fərqlənir. Kitabda son arxeoloji qazıntıların verdiyi məlumatlardan 

istifadə  olunmaqla,  bölgənin  ilkin  qədim  tarixinin  yığcam,  məzmunca  zəngin  oçerki 

verilmişdir.  Bizi  maraqlandıran  bir  çox  məsələlərin,  o  cümlədən  Manna  şahlığının 

tarixinin,  köçəri  maldarlığın  meydana  çıxması  və  yaylanın  dağ  rayonlarına  köçəri 

tayfaların yayılmasının, bölgədə irandilli tayfaların məskunlaşmasının və i.a. nəzərdən 

keçirildiyi  II  fəsildə  köhnə  problemlərə  yeni  şəkildə  baxılmasına  imkan  verən  xeyli 

maraqlı və mühüm fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu, xüsusən irandilli tayfaların mənşəyi, 

onların  İran  yaylası  ərazisində,  o  cümlədən  Urmiyayanı  rayonda  məskunlaşması, 

Cənub  vilayətləri  və  onlarla  həmsərhəd  ərazilərdə  köçəri  maldarlığın  və  köçəriliyin 

yayılması məsələlərinə aiddir. 

V.Q.Lukoninin  "Qədim  İran  incəsənəti"  kitabında  Manna,  ilkin  İran  və  skif 

incəsənətinin  mürəkkəb  problemlərinin  nəzərdən  keçirilməsinə  xeyli  yer  ayrılmışdır. 

Müəllif bir sıra digər məsələlərə də toxunur. 

M.A.Dandamayev və V.Q.Lukoninin 1980-ci ildə çapdan çıxmış "Qədim İran 

mədəniyyəti  və  iqtisadiyyatı"  əsəri  müstəsna  dərəcədə  qiymətlidir.  Müəlliflər  öz 

qarşılarına  ən  yeni  arxeoloji  materiallar  və  yazılı  qaynaqların  məlumatları  əsasında 

e.ə. II minilliyin sonundan bizim e.ə. IV əsrinədək olan dövrdə bölgənin mədəniyyət 

və iqtisadiyyat problemlərini təhlil etmək məqsədini qoymuşlar. Xeyli miqdarda yeni 

arxeoloji  materialdan  istifadə  olunduğu,  bir  çox  məsələlərin  yeni  şəkildə  qoyulduğu 

"Ön  Asiyanın  İran  tayfalarının  ilkin  tarixi  və  mədəniyyəti"  adlı  I  fəsil  bizim  üçün 

xüsusən maraqlıdır. 

Bir  neçə  il  əvvəl  Moskvada  üçcildlik  "Qədim  dünya  tarixi"  [1982]  nəşr 

olunmuşdur.  Müəlliflərin  "Giriş"də  yazdıqları  kimi,  bu  əsər  "bütün  qədim  dünyanın 

bizim müasir biliklərimizə uyğun olan tarixinin yaradılması təcrübəsidir". 



22 

 

Təəssüf  ki, bu çox  maraqlı, qiymətli  və  yeni  fikirlərlə dolu  olan,  ən görkəmli 



alimlər tərəfindən yaradılmış əsaslı tədqiqat əsərində Manna şahlığının tarixi üçün yer 

tapılmamışdır. Hərçənd ki, Urartuya kifayət olduğundan da artıq yer verilmişdir. 

"Xüsusi olaraq Albaniya şahlığına ayrılmış yarım səhifə təəssüf doğurur. 

Azərbaycanın  ən  qədim  tarixi  problemlərinə  az-çox  yer  verilmiş  sanballı 

əsərlər  sırasında  Kembricdə  buraxılmış  "İran  tarixi"nin  adını  çəkmək  lazımdır.  Bizi 

maraqlandıran  material  II  və  III  cildlərdə  yerləşdirilmişdir,  lakin  bu  material,  təbii  ki, 

İran tarixi baxımından verilmişdir. 

Son zamanlar bir sıra alimlər irandilli miqrantların Zaqros zonasında, o cümlədən 

Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  məskunlaşmasının  arxeoloji  cəhətdən  əsaslandırılmasına 

böyük  diqqət  yetirir.  Alimlərin  əksəriyyəti  göstərilən  ərazidə  saxsı  ənənələrinin 

dəyişməsini, boyalı keramikanın monoxrom, başlıca olaraq, boz saxsı ilə əvəz olunmasını 

buraya  irandilli  əhali  qruplarının  gəlməsi  ilə  bağlayır.  Bu  nöqteyi-nəzərin  daha  geniş 

əsaslandırılması öz tədqiqatlarının əsasına Həsənli, Göytəpə, Təpəgiyan, Xurvin, Sialk və 

s. keramika materiallarını qoymuş T.Kayler Yanğın əsərlərində verilmişdir. Lakin Yanğın 

bir sıra müddəaları, məsələn, onun monoxrom (birrəngli) keramikanın meydana çıxdığı 

zamandan  etibarən  bütün  bölgənin  mədəni  birliyi  (bu  da,  müəllifin  fikrincə,  bu  yeni 

mədəniyyətin  ümumi  mənşəyə  malik  olduğunu  göstərir)  iddiası  ilə  razılaşmaq  çətindir. 

Həmçinin  Yanğın  belə  bir  müddəası  ilə  də  razılaşmaq  çətindir  ki,  Şimal-Şərqi  İran,  o 

cümlədən III Hissar tipli abidələr birrəngli boz keramikanın yarandığı yerdir və s. 

R.Girşman,  L.Vanden  Berqe  və  b.  əsərləri  də  irandilli  tayfaların  İran  yaylasının 

şimal-qərb  və  digər  vilayətlərində  məskunlaşmasının  arxeoloji  cəhətdən 

əsaslandırılması  probleminə  həsr  olunmuşdur.  Göstərilən  aspektdə  M.N.Poqrebovanın 

tədqiqatlarında ciddi addımlar atılmışdır. 

E.A.Qrantovski  öz  əsərlərində,  xüsusən  də  "Ön  Asiyanın  İran  tayfalarının  ilkin 

tarixi"  adlı  tədqiqatında  müxtəlif  növlü  çoxlu  qaynaqlara  istinad  etməklə,  irandilli 

tayfaların  Ön  Asiya  ərazisinə,  o  cümlədən  Cənubi  Azərbaycan  ərazisinə  soxulması  ilə 

bağlı olan məsələlərin tədqiqi sahəsində əhəmiyyətli iş görmüşdür. 

İranda qədim tarix, arxeologiya və dilçilik üzrə xeyli əsər nəşr edilmişdir. Onların 

müəllifləri bizi maraqlandıran məsələlər dairəsinin bu və ya digər cəhətlərinə toxunurlar. 

Xüsusi  olaraq  qədim  Azərbaycanın  tarixinə,  dillərinə  həsr  olunmuş  monoqrafiyalar  da 

nəşr edilmişdir. 

Qədim  Azərbaycan  tarixi  problemlərinə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  toxunmuş 

nüfuzlu  İran  tarixçiləri  arasında  Seyid  Həmzə  Kəsrəvinin,  Həsən  Pirniyanın, 

Məhəmməd  Muinin,  İbrahim  Purdavudun,  Cəmaləddin  Faqihin,  Məhəmmədcavad 

Məşkurun, Şəfəq Rzazadənin, Rza İnayətullanın və b. adlarını çəkmək olar. 

Bu  müəlliflərdən  bəzisinin  əsərlərində  xeyli  maraqlı  məlumatlar  var.  Onlarda 

əsaslandırılmış  mühüm  müddəalara,  məsələn,  Mada  etnik  elementlərinin  Atropatena 

tarixindəki mühüm rolu və s. haqqında iddialara rast gəlmək olur. Lakin bəzi əsərlər üçün 



23 

 

ibtidai  təsvirçilik  və  faktlara  aludəçilik  xasdır.  Ədalət  naminə  qeyd  etməmək  olmaz  ki, 



artıq  50-60-cı  illərin  əsərləri  daha  çox  tədqiqat  xarakteri  daşıyır  və  tənqidi  təhlildən 

uzaq deyildir. 

İran  müəlliflərinin  əsərlərinin  böyük  bir  hissəsinin  ən  mühüm  nöqsanı  onların 

paniranist  xarakter  daşımasıdır.  Bu  əsərlərin  müəlliflərindən  çoxu  üçün  "Azərbaycan 

tarixi" məfhumu yoxdur, bütün müddəalar bir dominant -"İran tarixi" nöqteyi-nəzərindən 

verilir.  Adları çəkilən müəlliflərin çoxu üçün azərbaycanlılar sonradan türk dilinə keçmiş 

farslardır (məhz farslardır!). Aşkar görünənin əksinə olaraq iddia edilir ki, Azərbaycanın 

qədim əhalisinin dili fars dili və ya "fars dilinin xüsusi ləhcəsi" olmuşdur və i.a. Bəzi İran 

müəllifləri tez-tez birbaşa Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin saxtalaşdırılmasına da əl 

atırlar. 

50-ci  illərin  ikinci  yarısı  -  60-cı  illərdə  respublikada  tədqiqat  işi  xeyli 

genişləndi. Çox güman ki, yeni mərhələnin başlanğıcı İ.M.Dyakonovun "Midiya tarixi" ilə 

qoyuldu.  Bütövlükdə  şərqşünaslıq  elminə  və  qismən  də  vətən  tarixşünaslığına  çox 

qiymətli töhfə olan bu sanballı əsər bütün məlum mixi yazılı materialının, Avesta və antik 

qaynaq  məlumatlarının  diqqətlə  öyrənilməsinə  əsaslanır.  Faktiki  materialın  zənginliyi, 

çoxsaylı  haşiyələr,  xeyli  yeni,  maraqlı  müşahidə  və  nəticələrlə  zəngin  olan  bu  əsər 

Azərbaycan tarixini öyrənənlər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İ.M.Dyakonov Mada 

dövlətçiliyinin  bitkin  tarixini  vermiş,  etnik  xüsusiyyətlərə  toxunmuş,  Mada  dövlətinin 

ideologiya  və  mədəniyyət  məsələlərini,  Mada  tarixinin  bir  çox  digər  problemlərini 

nəzərdən keçirmişdir. İ.M.Dyakonovun Azərbaycan elmi qarşısında xidməti böyükdür. 

1957-ci  ildə  Azərbaycan  EA  Tarix  İnstitutunda  Azərbaycanın  qədim  tarixi 

şöbəsinin  yaradılması  nəticəsində  tədqiqat  işləri  bir  sıra  konkret  istiqamətlər  (Mada, 

Manna  tarixi,  albanşünaslıq,  Azərbaycanın  qədim  sakinlərinin  etnik  tərkibi  və 

etnogenezi  problemləri,  maddi  mədəniyyət,  digər  bölgələrin  qədim  tarixi  və  s.)  kəsb 

etdi. 1959-cu ildə İ.Əliyevin "Azərbaycan ərazisində ilk tayfa ittifaqları haqqında" əsəri 

işıq üzü gördü. Bu əsərdə e.ə. III-I minilliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində etnik 

mənzərə nəzərdən keçirilir. 

Mingəçevir  zonasında  aparılan  geniş  miqyaslı  qazıntılar  albanşünaslıqda 

böyük bir hadisəyə çevrildi. 

SSRİ EA müxbir üzvü K.V.Trever 1959-cu ildə Qafqaz Albaniyasının tarixi və 

mədəniyyəti üzrə monoqrafiya çap etdirdi. İndiyə qədər öz əhəmiyyətini itirməmiş bu 

sanballı  əsərdə  qədim  və  ilkin  orta  əsrlər  Qafqaz  Albaniyası  tarixinin  və 

mədəniyyətinin,  demək  olar  ki,  bütün  cəhətləri  öz  əksini  tapmış,  qədim  Qafqaz 

Albaniyası  üzrə  bütün  yazılı  qaynaqlardan  və  xeyli  miqdarda  maddi  mədəniyyət 

abidələrindən  istifadə  olunmuşdur.  1962-ci  ildə  Bakıda  nəşr  edilmiş  "Qafqaz 

Albaniyası  tarixi  məsələləri"  toplusu  da  albanşünaslıq  problemlərinə  marağın 

əlamətidir. 


24 

 

Albanşünaslıq  problemlərinin  öyrənilməsi  ilə  Z.İ.Yampolski  məşğul  olurdu. 



Hazırda K.H.Əliyev bu işi müvəffəqiyyətlə davam etdirir. 

Z.İ.Yampolski  "Qədim  Albaniya"  monoqrafiyasında  məbəd  təsərrüfatına, 

hierodullara  (məbəd  qullarına),  habelə  Albaniya  və  Atropatenanın  siyasi  tarixinə, 

etnogenez  problemlərinə  və  s.  diqqət  yetirmişdir.  K.H.Əliyev  1974-cü  ildə  "Qafqaz 

Albaniyası"  monoqrafiyasını  çap  etdirmişdir.  Burada  antik  dövr  Albaniyasının 

sərhədləri, əhalisi, təsərrüfatı, ticarəti, məbəd torpaqları və dini haqqında məsələlər öz 

əksini  tapmışdır.  K.H.Əliyev  habelə  albanşünaslığın  ayrı-ayrı  problemlərinə,  etnik 

tarixi məsələlərinə həsr olunmuş məqalələr çap etmişdir. 

Üçcildli  "Azərbaycan  tarixi"nin  I  cildinin  nəşri  50-ci  illərin  sonunda 

Azərbaycanın  qədim  tarixi  üzrə  tədqiqat  işində  mühüm  nailiyyət  idi.  Burada 

Azərbaycanın  qədim  və  orta  əsrlər  tarixinin  ümumiləşdirilmiş  və  bitkin  şərhi 

verilmişdir.  Birinci  cildin  nəşri  Azərbaycan  tarixinin  bəzi  prinsipial  və  mübahisə 

doğuran  məsələlərinin  həllinə  sanballı  töhfə  verdi.  Ayrı-ayrı  fəsillərdə  ibtidai  icma 

quruluşu  dövrünün,  Mannanın,  Mada  dövləti,  Atropatena  və  Albaniyanın  sosial-

iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  tarixinin  sistemləşdirilmiş  şərhi  verilir.  Burada  həmçinin 

Azərbaycan xalqının etnik tarixi məsələləri də nəzərdən keçirilmişdir. Mövcud cilddə, 

dünya  şərqşünaslığının  nailiyyətlərinə  uyğun  olaraq,  Atropatena  xalqının 

yaranmasından danışılır, türkdilli tayfaların Azərbaycanda qərarlaşması və orta əsrlər 

dövründə  burada  türk  dilinin  qələbəsinə  diqqət  yetirilir;  eyni  zamanda  göstərilir  ki, 

dillərin dəyişməsi heç də yerli əhalinin sıxışdırılıb aradan çıxarılması demək deyildir. 

Mada  tarixi  sahəsində  tədqiqatlar  davam  etdirilir.  1960-cı  ildə  İ.  Əliyevin 

fundamental  "Mada  tarixi"  monoqrafiyası  işıq  üzü  gördü.  Müəllif  burada  özünün 

çoxillik  tədqiqatlarına  yekun  vurmuş,  əvvəlki  nəticələrinə  düzəlişlər  vermiş  və 

əlavələr  etmiş,  əvvəllər  irəli  sürdüyü  ayrı-ayrı  müddəaları  geniş  şəkildə 

əsaslandırmışdır. 

60-cı illərin ortalarından etibarən müstəqil mövzu kimi Manna şahlığının tarixi 

ilə  S.M.Qaşqay  məşğul  olmağa  başlamışdır;  mətbuatda  onun  Manna  şəhərləri  və 

qalaları  haqqında  məqalələri  dərc  olunmuş,  "Manna  şahlığının  tarixindən" 

monoqrafiyası və s. əsərləri çapdan çıxmışdır. 

Tarixşünaslıq problemləri üzrə A.H.Fazilinin bir neçə əsəri nəşr olunmuşdur. 

50-60-cı illərdə bizim elmimizdə Azərbaycanın ən qədim əhalisinin - kutilərin, 

lullubilərin,  hurrilərin  və  b.  tayfaların  etnogenezi  ilə  bağlı  problemlərə  canlı  maraq 

göstərilmiş,  madalıların  etnik  mənşəyi,  Albaniyanın  etnik  mənzərəsi  tədqiq 

olunmuşdur.  1964-cü  ildə  respublika  EA  Tarix  İnstitutunda  fəaliyyətə  başlamış 

"Azərbaycan xalqının formalaşması və mənşəyi üzrə seminar" bu məsələlərin həllində 

mühüm rol oynadı. Seminarın işləri sırasından İ.M.Dyakonovun 1966-cı ildə oxuduğu 

"E.ə. III-I minilliklərdə Şərqi Qafqaz və Zaqafqaziya əhalisinin qədim Şərqlə əlaqələri 

probleminə dair bəzi linqvistik məlumatlar" adlı məruzəsini qeyd etmək lazımdır. 



25 

 

Xalqın etnogenezi, onun mənşəyi müasir tarix elmində həqiqətən də mürəkkəb, 



çətin həll edilən problemlərdəndir. 

Lakin  qeyd  etməliyik  ki,  bir  sıra  qeyri-müəyyənliklərə,  çətinliklərə 

baxmayaraq,  Azərbaycan  xalqının  etnogenezi  konsepsiyası  müəyyən  dərəcədə, 

ümumi  şəkildə  tarix  elmimizdə  işlənmiş  və  özünün  inikasını  sanballı  "Azərbaycan 

tarixi"nin  I  cildində  [Bakı,  1958],  "Sovet  Tarix  Ensiklopediyası"nda  [I,  M.,  1961], 

"Böyük Sovet ensiklopediyası"nda [üçüncü nəşr, I, M., 1969], "Qafqaz xalqları" [II, 

M.,  1961],  "Dünya  xalqları"  [M.,  1968],  on  iki  cildlik  "Ümumdünya  tarixi"  [M., 

1955-1979] kitablarında və bir sıra digər əsərlərdə tapmışdır. 

Bu  konsepsiyaya  görə,  Azərbaycan  xalqının  təşəkkülündə  Manna,  Atropatena 

və Qafqaz Albaniyasında məskunlaşmış müxtəlif, o cümlədən Qafqaz və İran dillərində 

danışan qədim dövr və orta əsrlərin tayfa və xalqları - mannalılar, kaspilər, Atropatena 

madalıları, albanlar, azərilər və bir sıra digərləri əsas rol oynamışlar. 

Əsrlər  boyu  Azərbaycana  gəlmiş  müxtəlif  dilli  tayfa  və  xalqlar  (skiflər,  saklar, 

alanlar,  hunlar,  sabirlər,  xəzərlər,  oğuzlar  və  b.)  da  Azərbaycan  xalqının  etnogenezində 

böyük  rol  oynamışlar.  Azərbaycan  xalqının,  dilinin  formalaşması  etnogezin  son 

mərhələlərində - orta əsrlərdə baş vermişdir. 

60-80-ci  illərdə  Azərbaycanın  ən  qədim  və  qədim  tarixi  sahəsində  tədqiqat 

işlərinə  ümumi  səciyyə  verərkən  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  dövrdə  bizim  elmimiz 

yeni qüvvələr axını ilə, arxeologiya və Qədim Şərq filologiyası sahəsində yaxşı məktəb 

keçmiş  gənc  alimlər  hesabına  zənginləşir.  Bu,  irəliyə  mühüm  addım  atmağa, 

tədqiqatların  mövzusunu  xeyli  genişləndirməyə  və  dərinləşdirməyə,  yeni  və  az  tədqiq 

olunmuş problemlərin həllinə başlamağa imkan vermişdir. 

Arxeoloqlar paleolitin, mezolitin, xüsusən də eneolitin, tunc və dəmir dövrlərinin, 

antik dövrün öyrənilməsi üzrə geniş miqyaslı iş aparırlar. Respublikanın, demək olar ki, 

bütün  ərazisi  qazıntılarla  əhatə  olunur.  Arxeoloji  tapıntılar  sübut  edir  ki,  antik  dövrdə 

Albaniya  həmsərhəd  Zaqafqaziya  ölkələri  ilə  təxminən  eyni  sosial-iqtisadi  və  mədəni 

inkişaf səviyyəsində olmuşdur. Qonşu vilayətlərdə olduğu kimi, o dövrün Albaniyasında 

da  kifayət  qədər  inkişaf  etmiş  oturaq  əkinçi-maldar  təsərrüfatı  mövcud  olmuş, 

sənətkarlıq  yüksək  səviyyəyə  çatmış,  inkişaf  etmiş  həyata,  ticarətə  malik  şəhərlər 

meydana  çıxmışdır  və  i.a.  Bütün  bunlar  alban  tayfalarının  geriliyi  barəsində  xüsusi  və 

ümumi ədəbiyyatda kök salmış fikri aydın şəkildə təkzib edir. 

Tarixçilər öz  tədqiqatlarında  yazılı qaynaqların  -  mixi  yazıların,  Avesta  və  antik 

müəlliflərin  məlumatlarının  təhlilinə  və  onların  arxeoloji  axtarışlarından  əldə  edilmiş 

məlumatlar  ilə  müqayisəsinə  böyük  diqqət  verirlər.  Azərbaycan  ərazisində  ilk  böyük 

dövlət birləşməsi kimi qiymətləndirilən Manna şahlığına mühüm yer verilir. 

Bizim  albanşünaslığımız  da  müəyyən  uğurlar  əldə  etmişdir.  Albaniya  tarixi  və 

mədəniyyəti problemləri həm yazılı qaynaqların, həm də arxeoloji məlumatların əsasında 

öyrənilirdi. 



26 

 

Mada  tarixinin  sosial-iqtisadi,  siyasi,  mədəni  və  etnik  problemləri  Madanın 



Azərbaycan  tarixində  rolu  və  əhəmiyyəti  ətraflı  surətdə  nəzərdən  keçirilir.  1989-cu 

ildə İ.Əliyevin "Atropatena tarixinin oçerki" çap olunur. 

Arxeoloqlarımız  və  qədim  tarixçilərimizin  əvvəlki  illərdə  qazandıqları  uğurlar 

bütün  nəzərdə  tutulmuş  istiqamətlər  üzrə  tədqiqatların  daha  da  genişləndirilməsi  üçün 

möhkəm bünövrə rolunu oynadı. Alimlərimiz Manna, Atropatena və Albaniya tarixinin 

aktual məsələləri, antik arxeologiya, etnik problemlər və s. üzrə tədqiqatlarının nəticələrini 

nəşr  etdirirlər.  Bu  tədqiqatların  bəzilərində  köhnə  baxışlar  yenidən  nəzərdən  keçirilir, 

bəzilərində bölgə sakinlərinin etnik, iqtisadi, siyasi və mədəni həyatının köklü məsələiəri 

üzrə  yeni  müddəalar  irəli  sürülür,  Azərbaycan  ərazisindəki  ayrı-ayrı  arxeoloji 

mədəniyyətlərin etnik atribusiyası verilir. 

1995-ci ildə İ.Əliyevin redaktəsilə nəşr olunmuş "Azərbaycan tarixi" (rus dilində) 

kitabında xalqımızın qədim tarixinə çox geniş yer verilmişdir. 

Qədim  dünya  tarixi  elminin  inkişafı  bizim  qarşımıza  yeni  vəzifələr  və  yeni 

problemlər  qoyur.  Azərbaycanın  qədim  əhalisinin  etnik  tarixi  məsələsinin  dərindən 

tədqiqi,  arxeologiya  və  qədim  Azərbaycan  sakinlərinin  mədəniyyəti  üzrə 

ümumiləşdirici  əsərlərin  yaradılması  təkidlə  tələb  olunur.  Respublikanın  şimal-şərq  və 

cənub-şərq rayonları arxeoloji cəhətdən xüsusi olaraq öyrənilməlidir. Uzaq keçmişlərdə 

bu  bölgənin  öz  sakinlərinin  və  Cənubi  rus  çölləri  tayfalarının  Ön  Asiya  aləmi  ilə 

əlaqələri bu ərazilər vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. 

Azərbaycan alimləri, şübhəsiz ki, bu və başqa məsələlərin tədqiqi işinə əllərindən 

gələn töhfəni verəcəklər. 

Təqdim edilən işdə Azərbaycan tarixinin ən Qədim zamanlardan başlayan və e. 

III əsrinin birinci rübü ilə başa çatan böyük bir dövrü işıqlandırılır. Qeyd etmək zəruridir ki, 

yeni  tarixi  tədqiqatlar  sayəsində  Azərbaycan  tarixinin  xronoloji  çərçivəsi  kəskin 

surətdə genişlənmişdir.  Əgər yarım əsr bundan əvvəl diyarın tarixi əslində ancaq 3-4 

minillik  ərzində  xülasə  oluna  bilərdisə,  bu  ərazidə  paleolitin  mövcudluğu  lap  50-ci 

illərin başlanğıcınadək problematik olaraq qalırdısa, indi mühüm arxeoloji kəşflər, ilk 

növbədə  isə,  elmimizdə  yeni  səhifə  olan  Azıx  mağarası  kimi  nadir  abidənin  tədqiq 

olunması sayəsində biz haqlı olaraq tariximizi ən uzaq dövrdən başlayırıq. 

İndi  bizim  tariximizin  yaşı  təxminən  bir  milyon  yarım  ildir.  Son  17  yüzillik 

istisna  edilməklə,  demək  olar  ki,  bütün  bu  dövr  bu  kitabda  işıqlandırılır.  Bu  vaxt 

ərzində  qədim  Azərbaycan  ərazisində  kortəbii  qüvvələrlə  mübarizədə  maddi  və 

mənəvi  mədəniyyət  yaratmağa  başlamış  ilk  insanlar  meydana  çıxmış,  ibtidai  icma 

quruluşu təşəkkül tapmış,  yüz  min illər boyu  mövcud olmuş və sonralar  süqut etmiş 

ilk dövlət qurumları meydana çıxmış, inkişaf edərək məhv olmuşdur. 

Sonuncu  tədqiqatların  işığında  Azərbaycan  insanların  ən  qədim  yayılma 

rayonlarından biri kimi tanınır. Zaqafqaziyanın bəşəriyyətin ilk, ulu vətəni hüdudları 

daxilində  olması  şübhəsizdir.  Artıq  o  dövrdə  Azərbaycan  ərazisi  çoxsaylı  fəaliyyət 



27 

 

izləri  qoyub  getmiş  uzaq  əcdadlarımız  tərəfindən  tədricən  mənimsənilirdi.  İnkişaf 



mərhələləri  təxminən  1,5  milyon  il  bundan  əvvəl  başlanmış  Quruçay  çaydaşı 

mədəniyyətinin meydana gəlməsi bunu sübut edən dəlillərdən biridir. 

Arxeoloqlarımızın  axtarışları,  Azərbaycan  ərazisində  aşkara  çıxarılmış 

müxtəlif  maddi  abidələrin  müqayisəli  şəkildə  öyrənilməsi,  paleobioloqların, 

paleobotaniklərin,  paleomaqnitçilərin  tədqiqatları,  odun  meydana  çıxması,  ilk  daş 

konstruksiyalar  və  bir  çox  başqa  fenomenlər  Zaqafqaziyanın  ilkin  paleolit  dövrü 

sakinlərinin  həyatı,  zəka  qabiliyyəti  haqqında  bizim  təsəvvürlərimizi  əhəmiyyətli 

dərəcədə dəyişmişdir. O zaman insan öz varlığı uğrunda təbiətin amansız qüvvələri ilə 

gərgin mübarizə aparırdı. O, bu çox ağır, uzun mübarizə prosesində fasiləsiz və inadlı 

yaradıcı əməyi ilə dünyanı dəyişirdi. Təbii ki, insan özü də təkmilləşirdi. 

Azərbaycan  tarixinin  ən  qədim  dövrlərinin  öyrənilməsində  alimlərimizin 

böyük  müvəffəqiyyətlərinə  baxmayaraq,  hələ  də  xeyli  aydın  olmayan,  mübahisəli 

məsələlər  qalır.  Nəzəri  xarakterli  problemlər  mövcuddur.  Bütün  bunlar  predmetin 

özünün  ümumi  mürəkkəbliyi  ilə  yanaşı,  elmi-idraki,  həm  də  ideya-nəzəri 

dünyagörüşü  əhəmiyyətli  olan  ibtidai  icma  tarixinin  ümumi  çətinlikləri  ilə  izah 

olunur. 


Kitabın müəllifləri konkret arxeoloji material əsasında  Azərbaycan ərazisində 

ən qədim dövrün mənzərəsini yaratmağa çalışmışlar. 

B i r i n c i       bölmə    -  "Daş  dövrü.  İbtidai  icma  quruluşu"  -  Azərbaycan 

ərazisində  yaşamış insan  kollektivləri tarixinin ilkin  mərhələlərinə  həsr olunmuşdur. 

Bu, çaydaşı mədəniyyəti adlanan mədəniyyətin və paleolitin sonrakı mərhələlərinin - 

ilkin  və  Orta  Aşel,  final  Aşel,  Mustye  mərhələlərinin  inkişafı  zamanıdır.  Bu  dövrdə 

insan cəmiyyətinin təşəkkülü baş verir, ovçuluq və yığıcılıq inkişaf edir,  müasir tipli  

insan  - Homo  Sapiens  formalaşır. Cəmiyyətin tərəqqisinə baxmayaraq, insan bütün 

paleolit dövrü ərzində istehlakçı olaraq qalır, yüzminilliklər boyunca onun təsərrüfatı 

mənimsəmə xarakteri daşıyırdı. 

Yalnız  mezolit-neolit  dövründə  istehsal  edən  təsərrüfatın,  yaranması  prosesi 

başlayır  -  əkinçilik  və  maldarlıq  meydana  çıxır  ki,  bu  da  son  mərhələsi  çox  vaxt 

"neolit  inqilabı"  adlanan  möhtəşəm  bir  çevriliş  idi.  Mezolit-neolit  dövründə 

Azərbaycanda baş vermiş dəyişikliklər bir sıra çox mühüm hadisələr üçün stimul olur. 

Müntəzəm izafi  məhsulun meydana çıxması elə  yolun başlanğıcı oldu ki,  həmin yol 

bir neçə minillikdən sonra bölgədə ibtidai icma quruluşunun süqutuna gətirib çıxartdı. 

Mezolit dövrü kollektivlərin miqrasiyası (mədəni yeniliklərin sürətlə müxtəlif 

zonalara yayılması bununla bağlıdır), habelə, ehtimal ki, etnik qovuşmalar dövrüdür. 

Neolit  dövrü  təsərrüfatın  yeni  növlərinin  -  əkinçilik  və  maldarlığın  xeyli 

möhkəmləndiyi, arxaik keramikanın, orada-burada isə gil divarlı komaların meydana 

çıxdığı dövrdür. E.ə. VIII-VI minillikləri əhatə edir. 


28 

 

Açıq  səma  altında  özünəməxsus  şəkil  qalereyası  olan  Qobustan  qayaüstü 



təsvirləri  kompleksi  mezolit,  neolit  və  sonrakı  dövrlər  incəsənətinin  görkəmli 

abidəsidir.  Qobustan  zonasında  aparılan  qazıntılar  bölgədə  mezolit-neolit  dövrünü 

daha yaxşı təsəvvür etməyə imkan verir. 

E.ə.  VI  minilliyin  ortalarına  yaxın  Azərbaycan  və  bütün  Zaqafqaziya 

ərazisində  tədricən  Ön  Asiya  tipli  oturaq  əkinçilik  mədəniyyəti  formalaşır  -  insanın 

artıq  təbii  misdən  istifadə  edib  ondan  alət,  silah  və  bəzək  hazırladığı  eneolit  dövrü 

başlanır. 

Bütün Azərbaycan ərazisinə səpələnmiş "yaşayış təpələri" tipli onlarla eneolit 

məskənləri  bizdə  qonşu  vilayətlərlə  sıx  surətdə  əlaqədar  olan  sakinlərin  təsərrüfatı, 

mədəniyyəti və müəyyən dərəcədə ictimai münasibətləri haqqında kifayət qədər aydın 

təsəvvür yaradır. 

Eneolit  məskənlərinin  materialları  o  dövrdə  Azərbaycan  ərazisində  yaşamış 

əhalinin  böyük  tərəqqiyə  nail  olduğuna  dəlalət  edir.  Eneolit  dövrü  ilə  cildin  birinci 

bölməsi sona çatır. 

İ k i n c i  bölmə- "Azərbaycan ərazisində tunc dövrü. İbtidai icma quruluşunun 

dağılması"  -  təxminən  iki  minillik  bir  dövrü  (e.ə.  IV  minilliyin  ikinci  yarısı  -  II 

minilliyin sonu) əhatə edir. 

Tunc  dövrünün  arxeoloji  materialları  zəngin  və  misilsiz  möhtəşəmliyi  ilə 

fərqlənən,  əkinçilik  və  maldarlığın,  habelə  dulusçuluq  və  metal  emalının  coşqun 

inkişafı  əsasında  məhsuldar  qüvvələrin  səviyyəsinin  xeyli  yüksəldiyinə  dəlalət  edən 

qədim  mədəniyyətləri  bizə  çatdırmışdır.  Əhalinin  xeyli  artması,  ilk  böyük  tayfa 

ittifaqlarının  meydana  çıxması  kəskin  surətdə  nəzərə  çarpır;  hərbi  toqquşmalar  daha 

tez-tez baş verir, yaşayış məskənlərinin, möhkəm qalaların sayı artır. 

O dövrün iqtisadiyyatında aparıcı rol əkinçiliyə məxsus idi. 

Təsərrüfat  həyatının  yüksəlişi  öz  növbəsində  xammal  ehtiyatlarının  daha 

intensiv surətdə istismarını stimullaşdırdı. Dağ-mədən işi, metal emalı, saxsı istehsalı, 

toxuculuq və bir çox başqa sənətkarlıq sahələri coşqun surətdə inkişaf edir. 

Tunc dövrü özü ilə birlikdə çoxlu mühüm dəyişikliklər gətirmişdir. Bu dövrdə 

maldarlığın  xeyli  inkişaf  etməsi  və  dağ-mədən  sərvətlərinin  istismarı  hesabına  ayrı-

ayrı  şəxslərin  və  ailələrin  əlində  böyük  sərvət  toplanır  ki,  bu  da  sosial  və  əmlak 

təbəqələşməsinin  dərinləşməsinə  gətirib  çıxarır.  Bu  dövrdə  müharibə  maldarlıq  və 

əkinçiliklə yanaşı, Azərbaycan tayfalarının başlıca məşğuliyyətlərinin birinə çevrilir. 

Tunc dövründən etibarən Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi öz əhalisi - kutilər, 

lullubilər, hurrilər və b. ilə birlikdə Şumer-Akkad yazılı qaynaqları orbitinə düşür. 

Kifayət  qədər  çoxlu  arxeoloji  materiallar  orta  və  son  tunc  dövründə  

Azərbaycan  ərazisində  təbəqələşmənin  kəskin  surətdə dərinləşdiyinə, ibtidai icma 

quruluşunun tənəzzülə uğradığına və dağıldığına dəlalət edir. 

Bu bölmənin sonunda Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi nəzərdən keçirilir. 



29 

 

Ü  ç  ü  n  c  ü  bölmə  -  "Azərbaycan  ərazisində  ilk  dövlətlər"  adlanır.  Burada 



müxtəlif  yazılı  qaynaqlardan  istifadə  edilmişdir.  Bu  dövr  tarixinin  öyrənilməsində 

mühüm rol həm də arxeoloji materiallara məxsusdur. 

Bölmədə ilkin siyasi birləşmələrin taleyi nəzərdən keçirilir. Bütöv bir fəsil bu 

bölgədə  ilk  böyük  dövlətin  -  Manna  dövlətinin  tarixinə,  Mannanın  şəhərlərinə  və 

şəhər  məişətinə,  mədəniyyətinə  həsr  edilmişdir.  E.ə.  VIII  əsrin  sonu  -  VII  əsrin 

əvvəllərində Manna bu dövrün ən qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrilir. 

Yadelli qəsbkarlara qarşı mübarizəyə bölmədə xeyli yer verilir. 

Mannanın  madalılar tərəfindən qəsb edilməsi ilə  əlaqədar məsələlər nəzərdən 

keçirilir.  Bu  dövrdən  etibarən  bir  sıra  əsrlər  ərzində  Mada  etnik  elementi  bölgədə 

mühüm rol oynamış, yerli tayfalar tədricən qəsbkarlarla qovuşmağa başlamış, bununla 

da bu ərazidə yeni etnik birliyin - atropatenalıların əsası qoyulmuşdur. 

Bölmə  İran  Əhəməni  dövlətinin  tərkibinə  daxil  olmuş  o  dövr  Azərbaycan 

tarixinin işıqlandırılması ilə başa çatır. 

D  ö  r  d  ü  n  c  ü  bölmə  -  "Hellinizm  dövründə  Azərbaycan  ərazisində  dövlət 

qurumları" adlanır. 

Bölmənin iki fəsli Mada Atropatenasına, onun etnik, təsərrüfat, siyasi, mədəni 

tarixinə,  habelə  dininə  həsr  edilmişdir.  Qeyd  olunur  ki,  e.ə.  IV  əsrin  son  rübünün 

başlanğıcında  keçmiş  fars  canişini  Atropat,  -  öz  mənşəyinə  görə  onun  madalı 

olduğunu  güman  etməyə  əsas  var  -  əsasən  Cənubi  Azərbaycan,  İran  Kürdüstanı  və 

qismən də müasir Azərbaycan Respublikası ərazisində yerləşmiş yeni dövlətin - Kiçik 

Madanın müstəqil hökmdarına çevrilir. Sonralar bu şahlıq tez-tez öz banisinin adı ilə 

Atropatena adlandırılırdı. 

"Azərbaycan"  məfhumunun  özü  də  məhz  Aropatena//  At

a

/



u

rpatakanla 

əlaqədardır.  "Azərbaycan"  adı  öz  kökü  ilə  bu  dövrə  gedib  çıxır  və  qədim 

At

a



/

u

rpatakanın qanunauyğun dəyişmiş formasıdır. 



Sonuncu üç  fəsil antik Qafqaz  Albaniyasının  ərazi hüdudlarının  və  əhalisinin 

nəzərdən  keçirilməsinə,  onun  təsərrüfat  həyatına,  sosial  münasibətlərinə,  siyasi 

tarixinə və mədəniyyətinə həsr olunub. 

Alban  dövlətinin  meydana  çıxmasına,  Albaniyadakı  şəhərlərə,  ticarət,  pul 

dövriyyəsinə,  mədəniyyətə,  albanların  qonşularına,  Parfiya  və  Romaya  qarşı 

mübarizəyə xeyli yer verilmişdir. 

Bizi  maraqlandıran  ərazi  sakinlərinin  inkişaf  prosesi  minilliklər  boyu  qonşu, 

bəzən  isə  uzaq  ərazilərdə  yaşayan  əhalinin  tarixi  ilə  sıx  əlaqədar  getmişdir. 

Azərbaycanın ən qədim və qədim tarixi Zaqafqaziyanın digər rayonları, Qafqaz, Kiçik 

Asiya,  Mesopotamiya,  İran,  Orta  Asiya  və  Cənubi  rus  çölləri  sakinlərinin  tarixi  ilə 

qırılmaz surətdə bağlıdır. Ona görə də diyarımızın tarixini şərh edərkən bu ərazilərdə 

məskunlaşmış tayfa və xalqların da tarixinə toxunmalı olmuşuq. 



30 

 

İnstitutun böyük bir qrup tarixçi və arxeoloqlarının vətənimizin ən qədim tarixi 



məsələləri  üzrə  kollektiv  tədqiqatının  nəticəsi  olan  bu  cild  metodoloji  cəhətdən  elm 

klassiklərinin  əsərlərinə,  konkret-tarixi  cəhətdən  isə  arxeoloji  və  müxtəlif  dilli  yazılı 

qaynaqlara əsaslanır. 

Kitabın hazırlanması Azərbaycanın ən qədim və qədim tarixi üzrə Azərbaycan 

EA  Tarix  İnstitutunda  həyata  keçirilmiş,  çətin  və  çox  zəhmət  tələb  edən  tədqiqat 

işlərinin aparılmasından sonra mümkün olmuşdur. 

 


31 

 


Yüklə 3,9 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin