“tashqi kuchlar elektr yurituvchi kuch va kuchlanish” Reja

“tashqi kuchlar. elektr yurituvchi kuch va kuchlanish”

Reja:

• Tashqi kuchlar.
• Tashqi kuchlarning ishi.
• Elektr yurituvchi kuch.
• Kuchlanish.

 

Elektr toki vujudga kelishi uchun zarur bo’lgan. shartlardan biri erkin zaryadlangan Zarralarning batartib harakatini ta’minlovchi kuchlarning mavjudligidir. Buning uchun erkin zaryadlarga tashqi kuchlar ta’sir etishi kerak. Tashqi kushlarning vu]udga kelishini va ta'sirini ta’minlovchi qurilma tok manbayi deyiladi. Bunday qurilmalarda turli ismli zaryadllarning bo-linishi ro’y beradi. Zaryadlar tashqi kuchlar ta'sirida, tok manbayi ichida, elektr maydoni kuchlari ta’siriga qarama-qarshi yo’nalishda harakat qiladi. Buning natijasida tok manbayi qutblarida doimiy potensiallar farqi saqlanib turadi.

O’zgarmas tok manbalarining sxematik tasviri

1-rasmda ko’rsatilgan. 0'zgarmas tok manbaalarining musbat qutbi uzun, manfiy qutbi csa kalla chiziq bilan ko’rsatiladi. (1- rasm ) generator qutblariga esa “+” va “-” belgilar qo’yiladi

(1- rasm.b.)

ELEKTR YURITUVCHI KUCH.

Zanjirda elektr toki vujudga kelishi va mavjud bo’lishini tasavvur qilish uchun quyidagicha tajribani o’tkazaylik. A va B jismlar o’tkazgich orqali tutashib, ulardan tok oqmoqda jismlar potensiallari tenglashishi bilan o’tkazgich orqali oqayotgan tok to’xtaydi. zanjirda doimiy tokni saqlab turish uchun

Potensiallar farqini o’zgartirmay saqlashi lozim. Buni esa zaryadlarni B jismdan A jismga qaytishi bilangina amalga oshirish mumkin. Boshqacha aytganda tok oqadigan kontur yopiq bo’ladi. (AaBbA) Lekin Bb A qismda zaryadlar elektr kuchlariga qarshi k’chishlari kerak. Bu ko’chishni esa elektr tabiatiga ega bo’lmagan tashqi kuchlargina amalga oshirishi mumkin. Ular butun zanjir bo’ylab yoki uning biror qismida ta’sir qilishi mumkin.

Umuman olganda tashqi kuchlarning tabioati turlicha bo’ladi. Misol uchun ular galvonik elementlarda kimyoviy reaksiyalar natijasida vujudga keladi, generatorda esa rotor aylanishining mexanik energiyasi hisobida va hokazo. Elektr zanjiridagi tok manbayining roli gidravlik sistemaga suv haydovchi nasosga o’xshatish mumkin.

1- bakdan

2- siga doimo suv oqib turishi uchun, pasdagi suvni yuqorisiga haydovchi nasos

3 zarur. Aks holda 1- bakdagi suv tugagandan so’ng sistema ishida uzilsh ro’y beradi.

ELEKTR YURITUVCHI KUCH.

Birlik musbat elektr zaryadni butun zanjr bo’ylab ko’chirishda tashqi kuchlar bajaradigan ish tok manbayining elektr yurituvchi kuchi (EYK) deyiladi.

Elektr yurituvchi kuchning SI dagi bireligi -volt (V).

O’zgarmas tok oqadigan o’tkazgichning ichida bir paytning o’zida ham kulon ham tashqi maydon kuchlari mavjud. Maydonning natijaviy kuchlanganligi esa supperpozitsiya printsipiga muvofiq aniqlanadi ya’ni

O’tkazgichdan elektr toki oqib Q zaryadniong ko’chishida ham kulon kuchlari ham tashqi kuchlar ish bajaradi. To’la ish esa bu ishlarning yig’indisiga teng bo’ladi.

Bu tenglikning har ikkala tomoni Q ga bo’lib va uni zanjirga qo’llab quyidagiga ega bo’lamiz.

Ava B nuqtalar orasidagi potensiallar farqini esa AB qismga ta’sir etuvchi elektr yurituvchi kuchni ko’rsatadi. Unda yuqoridagi ifodani quyidagicha yozishimiz mimkin.

KUCHLANISH

Zanjirning AB qismidagi kuchlanish (kuchlanish tushishi) deb, birlik musbat zaryadni shu qism qism bo’ylab ko’chirishda ham kulopn kuchlari, ham tashqi kuchlar bajargan to’la ishga teng bo’lgan fizik kattalikka aytildai.

Demak va

Bundan ko’rinib turibdiki, agar EYK bo’lmasa,

Unda zanjirning AB qismidagi kuchlanish potensiallar farqiga teng bo’ladi.

Uzilgan manba klemmalaridagi potensiallar farqi asosida EYK ni o’lchash mumkin.

da bo’ladi.

YANGI MAVZUNI MUSTAXKAMLASH

• Tok manbayi deb nimaga aytiladi.
• Tok manbaidan qanday jarayon ro’y beradiagan.
• EYK deb nimaga aytiladi
• Kuchlanish deb nimaga aytiladi.
• Agar kuchlanish 0 ga teng bo’lsa qanday aniqlanadi.

E’TIBORINGIZ UCHUN

RAHMAT