Tema: Optikaliq a`sbablardin` ajrata aliwshiliq qabiletlikleri Jobasi

Tema: Optikaliq a`sbablardin` ajrata aliwshiliq qabiletlikleri
Jobasi:
I.Kirisiw
a) Optikanin` rawajlaniw tariyxi
II.Tiykarg`i bo`lim
b)Optikanin` tiykarg`i nizamlari
c) Ko`zdin` optik sistemasi
d)Optika a`sbaplari haqqinda
e)O`zbekistanli hám sırt ellik ilimpazlardı optikalıq tarawinda etken hám qılıp atırǵan jumısları atap aytqanda kafedrada
III.Juwmaqlaw
Paydalanilg`an a`debiyatlar

Xalqımızdıń ertangi kúni qanday bolıwı perzentlerimizdiń búgin qanday tálim hám tárbiya alıwına baylanıslı. Perzentlerimizdi ǵárezsiz hám keń pikirlew qábiletine iye bolǵan, sanalı jasaytuǵınlıq kámal insanlar etip v du`nyag`a keltiriw - tálim -tárbiya salasınıń tiykarǵı maqseti hám wazıypası bolıwı kerek.

1. 
   A. Karimov.
   

Bizlerdi qorshap turǵan Jer, aspan, juldızlar hám ongimizga tásir etip sezim oyatatuǵın barlıq zatlar materiya bolıp esaplanadi. Tábiyaat daǵı deneler jáne bul deneler quramındaǵı elementlar materiallıq bolmıs bolıp, sezimlerimizge hár túrlı tásirinler kórsetip ózin bar ekenin kórinetuǵın etedi. Materiya mudamı ózgerip turıp óz qásiyetlerin kórsetip turadı, materiallıq dúnyada júz berip atırǵan materiyanin` túrme-túr ózgerisleri tábiyaat hádiyseleri dep ataladı. Fizika - tábiyaat tuwrısındaǵı pánlerinen biri bolıp, ol tábiyaat hádiyselerin yaǵnıy materiyaning ózgesheliklerin, sol ózgerislerdi ańlatpalay alatuǵın nızam hám qaǵıydalardı úyrenedi. Fizika pániniń basqa pánlerden ayırmashılıǵı mınada, ol tábiyaat nızamların deneler háreketin úyreniw usılı menen xarakteristikalap beredi. Fizika tábiyaat hádiyselerin úyreniwde, materiallıq álemdi aqıl etıwde tiykarınan matematika, ximiya, biologiya, astranomiya pánleriniń nızamlarınan paydalanadı. Tábiyaat nızamlarınıń kóp bólegi, materiallıq álemdi aqıl qılıw múmkin bolmaǵan tábiyaat hádiyseleriniń qatar bólegi ele ashılmaǵan. Materiallıq álemdi biliwge basqa pánler menen baylanısqan túrde umtılıw fizika pániniń tiykarǵı ózgesheligi bolıp tabıladı. Fizika pánin úyreniw insaniyat mádeniyatınıń zárúrli bir bólegi bolıp esaplanadı. Fizika nızamların biliw keleshekti aldınan biliwgine emes, bálki ótken zamanda bolıp ótken tábiyaat hádiyselerdiń sebeplerin ashıp beriwge de múmkinshilik beredi. Fizika páni maǵlıwmatlarına tıykarlanıp tábiyaatda júz bolatuǵın hár bir processtiń sebepleri analiz etiledi. Házirgi zaman texnikasınıń jaratılıwı, zamanagóy texnalogik mashinalardıń islew xarakteristikalari fizika pániń nızamlarına tıykarlanıp aldınan proektlestiriwtirilgan. Materiallıq álemdi aqıl etiw, Dúnya tábiyat kórinisin oyda sawlelendire biliw, tábiyaat hádiyselerinen paydalana biliw ushın fizika nızamların tereń bilmoh kerek. Materiallıq álem bólindis bir pútkil bolıp, odaǵı hámme zat bir-birine baylanıslı Fizika stuldı úyreniwde onı bólek bólimlerge ajıratıp hár bir bólekke tiyisli hádiyse hám nızamlardı klasslarǵa ajıratıp ózlestiriw qolay boladı. Bunday hádiyselerden biri bul mexanik háreket bolıp tabıladı. Fizikaning mexanika bóliminde mexanik háreketlerdiń ulıwma xarakteristikaları hám olardıń júz bolıw sebepleri uyreniledi hám háreketdegi denelerdiń keńislikgi jaǵdayın anıqlaw máselesi uyreniledi.
Fizika pániń tiykarǵı bólimlerinen bolǵan optikalıqa haqqında kurs jumısı rejege toqtalıp ótsek. Ekenin aytıw kerek, denelerge Jaqtılıq nurı túskende olar kózge kórinediler. Bul Jaqtılıq nurların Jaqtılıq dárekleri shashadı. Qızigan metall hám kómir, gaz jalınların Jaqtılıq dárekleri retinde qaraw múmkin. Jaqtılıq elektr razryadlar processinde de shashıladı, sonıń menen birge kóp elementlar Jaqtılıq, rentgen hám basqa nurlar tásirinde lyuminessensiya sebepli nurlanadilar. Jaqtılıq shıǵarıw procesin úyreniw sonı kórsetdiki, Jaqtılıqnı elementar dárekleri - atomlar, molekulalar hám elektronlar bolıp tabıladı. Eger atom yamasa molekulaǵa málim energiya berilsa, ol oyang`an jaǵdayǵa ótedi hám bunday atom yamasa molekula málim chastotalı Jaqtılıq tolqının shıǵarıw qábiletine iye bolıp qaladı. Atom yamasa molekulanı oyanıw dárejesine qaray ol hár túrlı chastotalı Jaqtılıq tolqının shıǵaradı. Sol sebepli atom hám molekulanıń nur taralıw tarawı infraqızıl, kózge kórinetuǵın hám ultrafioletoviy tarawda jatadı. Sonin` ushın keń mániste Jaqtılıq infraqızıl, kózge kórinetuǵın hám ultrafioletoviy nurlar kompleksi bolıp tabıladı. Bul nurlanıwlardıń tábiyaatın úyrenetuǵın pánge optikalıqa dep ataladı hám nurlanıwlar spektriga optikalıq spektr dep ataladı. Optikalıqanin` rawajlanıw processinde Jaqtılıq tábiyaatı haqqında eki keri teoriya payda bolǵan. Birinshi teoriyaǵa kóre, Jaqtılıq tábiyaatı tolqın xarakterge iye. Bul tarawda birinshi bolıp Robert Guk, Xristian Gyuygens, Tóbeas YUng, Arago, Koshi, Frenel sıyaqlı ilimpazlar kóplegen jumıs etdiler. Keyinirek olardıń jumısları ingliz alımı Maksvell tárepinen islep shigilgan elektromagnit teoriyaǵa tiykar boldı hám Jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyası jaratıldı. Bul teoriyaǵa kóre Jaqtılıq tolqınları kese tolqınlar bolıp, elektr vektorı hám Jaqtılıqnıń tarqalıw tezligi s óz-ara perpendikulyar bolıp tabıladı. Jaqtılıqnıń tolqın teoriyası tiykarında Jaqtılıq interferensiyasi, Jaqtılıq difraksiyasi, Jaqtılıqnıń qutplanıwı menen baylanısqan barlıq hádiyseler tuwrı tusintiriledi. Jaqtılıqnıń tolqın teoriyası menen bir qatarda Jaqtılıqnıń kvant teoriyası da rawajlandi. Bul tarawda I. Nyutondıń ideyaları hám jumısları úlken áhmiyetke iye. I. Nyuton ózi kuzatgan Jaqtılıq dispersiyasi hám basqa hádiyselerdi túsindiriwde Jaqtılıq júdá kishi bólekler — korpuskulalar aǵımınan ibarat degen ideya tiykarında túsintirgen edi. Bul teoriya keyinirek jáne de rawajlantırıldı hám ol tiykarda XX asirde Jaqtılıqnıń foton yamasa kvant teoriyası jaratıldı. Bul teoriyaǵa kóre Jaqtılıq elementar bólekler — fotonlar aǵımınan ibarat dep qaraldi, absolyut qopa dene nızamları fotoeffekt, Kompton effekti sol teoriya tiykarında túsintirildi. Jaqtılıqnıń foton teoriyası kvant mexanikası tiykarında payda boldı. Sol sebepli Jaqtılıqnı foton teoriyası taǵı Jaqtılıqnıń kvant teoriyası dep da ataladı.
a)Optikanin` rawajlaniw tariyxiOptikalıqa, yaǵnıy jaqtiliq haqqındaǵı birinshi táliymat, ne ushın adam o`z átirapındaǵı zatlardı ko`redi degen sorawǵa juwap beriwge urınıslar nátiyjesinde payda bolǵan (Optikalıqa grekshe so`z bolip, «Opticos»- ko`remen degen mánisti ańlatadı ). Bul qollanbada bárinen burın jaqtiliq dáreklerine qısqasha toxtaliwdi orinli dep oyladiq. «Jaqtılıq – kisiniń eń názik, universal hám kúshli sezim organı - kózdiń islewi ushın zárúr bolǵan shárt esaplanadı. Tún kisin bul organnan paydalanıwdan juda etip, aktiv turmıstı passiv turmısqa aylantıradı. Jasalma jaqtiliqtin` roli – insan sanasınań nátiyjeli, sergek islewin toxtatpasliqdan ibarat esaplanadi. Jaqtiliq , tiykarin alǵanda, insanin` sanalı ómirin uzaytıradı, Jaqtiliqtin` ullı áhmiyeti de áwele, áne sonda. Túrli denelerden jaqtiliq shıǵıp ko`zimizge túskende biz bul denelerdi ko`remiz. Birpara denelerdi biz átirapımız jaqtiliq yamasa qaran`gi boliwina qaramastan ko`reberemiz. Sebebi bul denelerdiń o`zleri átirap daǵı ortalıqqa nur shashadı. Bunday deneler jaqtiliq dárekleri dep ataladı. Ko`pchilik denelerdi bolsa olardı jaqtiliq dárekleri yoritgandagina ko`raalamiz. Jaqtiliq dáreklerin ekige, yaǵnıy tábiy hám jasalma dereklerge bolish múmkin. Jaqtiliqtin` tábiy dáreklerinen biz ushın eń áhmiyetlisi Quyash bolıp tabıladı, sebebi Quyashdan shıǵıp atırǵan jaqtiliq házirgi waqıtta insaniyat ixtiyorida bolgan energetikalıq rezervlardan kopshiliginin` bas dáregi esaplanadı. Quyashdan shıǵıp atırǵan nur jer júzindegi pútkil tiri organizmlerdiń – o`simlik, haywanat hám adamlardıń turmıs dáregi bolıp tabıladı. Jaqtiliq insaniyat o`z rawajlanıwı dawamında úyrenip alǵan hám házirgi kúnde de hámmemizge ushırasıp turatuǵın jasalma dárekleri (ot, shırpı, sham, kerosin lampa hám elektr lampaları ), Quyash sıyaqlı mudam ıssı boladi. Bul dereklerden qızdırılǵan haldaǵana jaqtiliq jaqtiliq shıǵadı. Sol sebepli olar yorug‗likning ıssı dárekleri dep ataladı. Házirgi texnikaǵa hám turmısqa jaqtiliqtin` ıssı dárekleri menen bir qatarda, jaqtiliqtin` jańa qıylı dárekleri de barǵan sayın keń kirip barıp atır ; bularda gazlardan o`tip atirg`an elektr toklarınıń tásiri nátiyjesinde gazlardıń sáwleleniwinen paydalanıladı. Sáwleleniw waqtında bunday lampalardaǵı gazdıń temperaturası derlik ozgermeydi desa boladi. Sol sebepli olardı, geyde, «suwiq jaqtiliq » dárekleri dep ataydilar. Bunday derekler elektr chuglanma lampalarǵa salıstırǵanda talay qolaylı bolıp tabıladı. Optikalıqa - fizikanin bolimi bolip, jaqtiliqtin` fizikalıq tábiyaatın hám ózgesheligin hám de elementlar menen o`zaro tásirinu`yrenedi . Bul jaqtiliq haqqındaǵı táliymat, fizikanin` basqa bo`limleri menen ajıralmaytug`in baylanislar bolıp tabıladı. Optikalıq hádiyselerdi tereń u`yreniw fizikanin` basqa bo`limlerini rawajlanıwı ushın jay jarattı. Mısalı : atom hám molekulalar dúzilisi haqqındaǵı zamanagóy teoriya spektroskopiya salasındaǵı jańa ashılıwlar nátiyjesinde júzege keldi. Fizikanin` texnika menen ajıralmas baylanıslılıǵı sebepli texnikanıń ko`p tarawlarında optikalıqadan paydalanıladı. Mısalı : fotografiya, kino, televidenie hám t.b., fizikaga jaqın bolgan basqa tábiy pánler - biologiya, ximiya hám astronomiyada ilimiy baqlaw hám analizning optikalıq usılların qollaw nátiyjesinde keyingi jıllarda úlken jetiskenliklerge erisildi. Keyingi jıllarda optikalıqa salasında iri jańa ashılıwlar etildi. v. A. Fabrikant, N. G. Basov, A. M. Proxorov, Ch. Tauns hám basqalar tárepinen yorug‗likning jańa ózgeshelikleri payqaldi jáne onıń jańa dárekleri - lazerlar - optikalıq kvant generatorları (OKG) jaratıldı. Bul jaqtiliq dárekleri optikalıqtin` qollaniliw shegarasın fizika hám texnikada jáne de keńeytirdi. Jaqın keleshekte jaqtiliq nurı tek jerde emes, bálki kosmik masshtabda da baylanıstıń tiykarǵı kanalı bolib qaladı. Optikalıqaning pán retinde rawajlanıw tariyxına názer taslasak, Quyash Jerden 150 mln km uzaqta turadı. Jerden juldızlarǵa shekem bolgan aralıq bolsa odan da uzaq. Quyash, juldızlar hám jaqtiliq taratıwshı basqa denelerden shıǵıs jaqtiliq keńislik qanday tarqaladı? Jaqtiliqtin` o`zi ne? Bul sorawlardıń hámmesi adamlıqtı áyyemginen qızıqtirib kelgen. Basqasha etip aytqanda, insan aqıl aqılın teńibdiki jaqtiliq tábiyaatın, jaqtiliqti element menen o`zaro tásirin hám basqa optikalıq hádiyselerdi u`yreniwge háreket etedi. U`yrenilgen mashqalalardi bayanlaıp kitaplar jazadı, ilimiy maqalalar baspadan shıǵaradı. Optikalıqanin` rawajlanıw tariyxı menen baylanisli búgingi rawajlanıwı jaqtiliq ózgesheliklerinińuluma tawsilmeytuginlig`inan, jańa jáne de áhmiyetlilew nizamlıqlar hám jańa ashılıwlardıń ashılıwı toxtamasligidan dárek beredi. Optikalıqanin` áne sol jetiskenliklerge alıp kelgen onıń tiykarǵı nızam qaǵıydaların qarawdan aldın onıń pán retinde rawajlanıwın tastıyıqlaytuǵın tariyxıy faktlarga qısqasha to‗xtalib o`temiz. Jaqtiliqtin` tábiyaatı jáne onıń tarqalıw nızamları haqqındaǵı másele áyyemgi grek filosofları tárepinen ortaga taslanǵan edi. Biziń eramızdan 300 jıl aldın jazılǵan «Optikalıqa» hám «Katoptrika» (Yorug‗likning qaytıwı ) atlı dóretpelerde ko`riw nurları haqqında maǵlıwmat berilgen. Guyo bul nurlar ko`zden shıǵıp tap barmaqlarǵa uqsab deneni ustap ko`rgendey bolar eken hám bizge xabar berer eken. Hár qanday qáliplesken ilimiy táliymat, o;quv páni tiykarın sonday anıq mazmunga iye bolǵan túsinikler quraydıkiy, olar arnawlı bir pán baǵdarı “bına”sinin` bo`limleri bolıp xızmet etedi. Ádetde bul túsinikler fundamental pánler túsinikleri menen ajıralmas baylanısqan boladı. Tuwrı saylanǵan hám tuwrı anıqlanǵan túsinikler sol pa`nde uzaq waqıt saqlanadı hám pánniń rawajlanıwına xızmet etedi Bunday túsiniklerge mısalı, fizikadagi massa, tezleniw, elektr zaryadı, maydan kúshlanganligi, atom, elektron hám basqalardı kirgiziw múmkin. Olardı ulumaliq termin hám túsinikler desa boladı. Kerisinshe nadurıs kiritilgen termin hám tu`sinikleri pán rawajlanıwına unamsız tasir kórsetedi hám waqıtı kelip tastap jiberiledi. Sol orında dáwiriniń aldıńǵı pán kórinetug`indag`isi I. I. Lobachevskiydin` tómendegi pikiri orınlı ;”Pán baslanıwında turǵan dáslepki túsinikler júdá kem sanlı hám júdá anıq bolıwı kerek. Sondaǵana olar táliymattıń jeterli hám bekkem hasası retinde xızmet ete aladi. “Optikalıqa páni” fizika salasınıń oǵada aktual máselelerine tiyisli bolıp, jeterli dárejede úlken kólemge iye. Bul pán studentlerdi optikalıqa hám spektiroskopiyadagi fizikalıq qubılıslardıń tiykarǵı nizamlıqları menen tanıstırıwdı názerde tutadı. “Optikalıqa hám spektroskopiya fizikasi” stuldıń bólek bólegi esaplanǵan “Optikalıqa

Geyometrk
fizikasi
páni” tómendegi tiykarǵı bólimlerdi óz ishine aladı :

Jaqtiliqtin korpukulyar tiykari





Optika fizikasi


Fotometrik fizikasi

Siziqli optika

Belgili , pánniń tayansh termin hám túsinikleri bul bólimlerin óz-ara birlestiribgina qalmay, pútkil pán mazmun-mánisin birden-bir tilde talqin etiw, onıń qurawshıların óz-ara salıstırıwlaw múmkinshiligin jaratadı.
Ádetde pánniń tiykarǵı túsiniklerin rawajlantiriwda tómendegi principlerge ámel etiliwi talap etiledi:
• Hár qaysı túsinik pánniń basqa (derlik barlıq ) bólimleri, qisimlari menen baylanıslı bolıwı, yaǵniy túsinik invariantlik ózgesheligine ıyelewi;
• Túsinik úyrenilip atırǵan ob'ekttiń ózgesheliklerin xarakteristikalawı ;
• Túsinik ılajı bolǵanınsha úyrenilip atırǵan ob'ekttiń muǵdarlıq ólshenerlik ózgesheliklerin xarakteristikalawı ;
• Túsinik maskur pán salasında shakillangan termin hám túsiniklerdi esapqa alǵan halda kiritiliwi;
• Tiykarǵı túsinikler sanı minimal bolıwı.
“Optikalıqa páni” de da pán retinde rawajlanip baslaǵanınan tap búginge shekem óz mazmun-mánisin jog`altpay isletilip kelinip atırǵan túsinikler kóp. Mısal jol menende tómendegi termin túsiniklerdi sanap ótiw múmkin.
ABERRATSIYA-latınsha aberration-iyiw, shetke shıǵıw -optikalıq sistemanıń ideal jaǵdaydan iyiwi nátiyjesinde suwrettiń aynıwı.
AJRATA OLISH QOBILIYATI-optikalıq sistemanıń buyımnıń bir-
birine jaqın eki noqatın ayırım -ayırım suwretlay alıw qábiletin xarakteristikalaytuǵın shama ; ajrata alıw limitiga teris shama.
DISPERSIYA- lot dispersio-shashilish-strukturalıq bólimlerge ajırasıw
INTERFERENSIYA-latınsha inter-óz-ara hám fer-urılıw aralasish-
tolqınlar (dawıs, jaqtılıq, elektr hám t.b. ) dıń ústpe-úst túsip, bir-birin kúsheytiwi yamasa pa`seyiwshi.
JAQTILIQ - insan kózi sezasigan qaytalanǵanlıqlar aralıǵindaǵı elektromagnetik tolqınlar
JAQTILIQ AQIMI -jaqtılıq jedelliginiń kóriw sezimi payda etiw qábiletin esapqa alıwshı xarakteristikası
O'Z-O'ZINEN NURLANIW-sırtqı elektromagnit maydannıń tásirisiz jaqtılıq shıǵarılıwı hádiysesi.
SHAFFAFLIK-ortalıqta baǵdarın ózgertirmesten birlik joldı ótken nurlanıw aǵımın sol ortalıqqa parallel dáste formasında kirgen aǵımǵa qatnası.
CHERENKAń NURLANANIWSHI-ortalıqtaǵı jaqtiliqtin` fazalıq tezliginen u`lken tezliktegi zaryadlanǵan bólek háreketinen payda bolatuǵın optikalıq nurlanıw.
CHIG`IW TIRQISHI-izinde optikalıq sistemanıń bólimleri yamasa keyin jaylasqan bir sistema bólimleri payda etgen aperturabiy diafragma suwreti bolmaǵan haldaǵı aperturabiy diafragma.
TABIIY JAQTILIQ -qutblaniw tegislikleri múmkin bolǵan barlıq jaǵdaylardı iyelewshi , usınıń menen birge, bul tegisliklerdiń qálegeninde ortasha birdey terbelis jedelliginde bolatuǵın nokogerent jaqtılıq tolqınları kompleksi.
SPEKTROMETR-spektr hám grekshe metreo-o'lsheymen- 1) qandayda bir fizikalıq shamanıń qanday da parametr boyınsha bólistiriw funksiyasın ólshew ásbapı ; 2) optikalıq spektrlarni nurlanıwdıń fotoelektrik qabıllaǵıshları járdeminde ólshew ásbapı.
b)Optikanin` tiykarg`i nizamlari
Optikalıq hádiyselerdiń tórt tiykarǵı nızamı áyyemgi zamanlardan málim:
Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıw nızamı ;
Jaqtılıq nurlarınıń ǵárezsizligi nızamı ;
Jaqtılıqtıń qaytıw nızamı ;
Jaqtılıqtıń sınıw nızamı.
Bul nızamlardı úyreniwde jaqtılıq nurı túsiniginen paydalanıladı. Jaqtılıq nurı dep, jaqtılıq energiyasınıń tarqalıw baǵdarın kórsetiwshi tuwrı sızıqqa aytıladı.
Bir jınslı ortalıqta jaqtılıq tuwrı sızıq boylap tarqaladı. Bul juwmaq ashıqmas deneler kishi ólshemli derekler menen kórsetilgende payda bolatuǵın sayalardıń shegaraları keskin bolıwınan kelip shıǵadı. Lekin jaqtılıq ólshemi júdá kishi bolǵan tesiklerden ótkende (yaǵnıy d) jaqtılıqnıń tuwrı sızıq boylap tarqalıw nızamı óz kúshin joǵatadı. Jaqtılıq nurlarınıń ǵárezsizligi olar óz-ara kesiliskende bir-birine hesh qanday tásir etpesligidan ibarat esaplanadi. Nurlardıń kesesiwi hár bir
nurning ǵárezsiz túrde tarqalıwina irkinish etpeydi.
Jaqtılıq eki ashıq ortalıq arasındaǵı shegaranı kesip ótkende tushuvchi nur eki nurga qaytqan hám sınǵan nurlarǵa ajraladi`. Bul nurlardıń baǵdarı jaqtılıqnıń qaytıw hám sınıw nızamlarınan anıqlanadı.
Tájiriybe hám teoriyanıń kórsetiwishe, jaqtılıq nurı ashıq ortalıqlarda jaqtılıqnıń tezliginen kishi bolǵan tezlikler menen tarqalar yekan. Túrli ashıq ortalıqlarda jaqtılıqnıń tarqalıw tezligi túrlishe boladı. Barlıq noqatlarda jaqtılıqnıń tarqalıw tezligi birdey bolǵan ortalıq bir jınslı ortalıq dep ataladı. Jaqtılıq bir jınslı ortalıqta tuwrı sızıqlı tarqaladı. Eki qıylı ortalıq shegarasında nur óziniń baǵdarın ózgertirip bir bólegi birinshi ortalıqqa qaytadı. Bul hádiyse jaqtılıqnıń qaytıwı dep ataladı. Jaqtılıqnıń qalǵan bólegi yesa ekinshi ortalıqqa ótip, onıń ishinde tarqalıwın dawam jetiradi.
Eki ortalıq arasındaǵı shegaranıń ózgeshelikleri qanday bolıwına qaray, qaytıwdıń xarakteri túrlishe bolıwı múmkin. Eger shegara tegis emeslikleriniń ólshemi jaqtılıq tolqınınıń uzınlıǵınan kishi bolsa, bunday sirt aynasimon sirt dep ataladı. Áne sonday sirt (mısalı, tegis shıyshe sırtı, jaqsılap jilolangan metall sırtı, sınap tamshısınıń sırtı hám basqalar) ga jińishke parallel jaqtılıq dástesi tusse, jaqtılıq nurları sırtından qaytqannan keyin de parallel nurlar dástesi kórinisinde qaladı. Jaqtılıqnıń bunday qaytıwı tegis qaytıw dep ataladı ( 1-súwret).




1-súwret. Jaqtılıqtıń tegis qaytıwı 2-súwret. Jaqtılıqtıń tarqaq (diffuz) qaytıwı Jaqtılıq nurları qaytqannan keyin túrli jónelislerde tarqaladı. Bunday qaytıw tarqaq qaytıw yamasa diffuz qaytıw dep ataladı ( 2-súwret).
Ózi jaqtılıq tarqatpaytuǵın buyımlardı olardan jaqtılıqnıń tap sol tarqaq qaytıwı sebepligine kóremiz. Túsip atırǵan AS nur menen MM1 sirtning nur túsip atırǵan S noqatına ótkerilgen SN perpendikulyar (normal ) arasındaǵı múyesh  ga jaqtılıqnıń túsiw múyeshi dep ataladı. Qaytqan Sv nur menen SN perpendikulyar arasındaǵı  múyesh jaqtılıqnıń qaytıw múyeshi dep ataladı (3-súwret).

3-súwret. Jaqtılıqnıń eki ortalıq shegarasında sınıwı hám qaytıwı
Sınǵan SD nur menen SN perpendikulyar arasındaǵı múyesh sınıw múyeshideyiladi. Biraq ekinshi ortalıqtıń sırtı tolıq qaytarıwshı (ayna ) bolsa, túsken jaqtılıqnıń hámmesi qaytadı. Jaqtılıqnıń qaytıwı tómendegi nizamina tiykarınan júz boladı :

1. 
   Tushuvchi AS nur hám eki ortalıq shegarasında nurning túsiw noqatınan shıǵarılǵan SN perpendikulyar qaysı tegislikte yotsa, qaytqan nur Sv da sol tegislikte jatadı ;
   
2. 
   Qaytıw múyeshi túsiw múyeshine teń:.
   
3. 
   Jaqtılıq nurı bir ashıq ortalıqtan ekinshi ashıq ortalıqqa ótiw shegarasında óziniń baǵdarın ózgertiredi. Bul hádiyse jaqtılıqnıń sınıwideb ataladı. Jaqtılıqnıń sınıwına sebep túrli ortalıqlarda jaqtılıq tezliginiń túrlishe bolıwı bolıp tabıladı. Jaqtılıq nurları eki ortalıq shegarasınan otip atırǵanda óz baǵdarın ózgertiredi.
   

Birinshi ortalıqtan tarqalatuǵın hám shegaraǵa shekem barıp etiwshi nur tusiwshii nur dep ataladı. Bul shegaraǵa túsiw noqatı arqalı ótkerilgen perpendikulyar (N - normal ) menen qandayda bir múyesh payda etedi, bul múyesh túsiw múyeshideb ataladı. Ekinshi ortalıqqa ótken nur sınǵan nur dep ataladı. Sınǵan nurdin` sol perpendikulyar (N-normal ) menen payda etgen  múyeshisinish múyeshideb ataladı.
Eki ortalıq shegarasında jaqtılıqnıń sınıwı tómendegi nızamǵa bo'ysinadi:

1. 
   Tusiwshi AS nur hám eki ortalıq shegarasında nurnin` túsiw noqatına ótkerilgen SN normal qaysı tegislikte jatsa, sınǵan nur SD nur da sol tegislikte jatadı.
   
2. 
   Túsiw múyeshi sinusinin` sınıw múyeshi sinusiga qatnası berilgen eki ortalıq ushın ózgermeytuǵın shama bolıp, ekinshi ortalıqtıń birinshi ortalıqqa salıstırǵanda salıstırmalı sındırıw kórsetkishi dep ataladı :
   

₍₂₎
bunda  - túsiw múyeshi,  - sınıw múyeshi. Qandayda bir ortalıqtıń vakuumǵa salıstırǵanda sındırıw kórsetkishi sol ortalıqtıń absolyut sındırıw kórsetkishideyiladi. Ádetde vakuumdıń absolyut sındırıw kórsetkishi birge teń dep alınadı. Salıstırmalı sındırıw kórsetkishi n₂₁ menen ekinshi ortalıqtıń absolyut sındırıw kórsetkishi n₂ hám birinshi ortalıqtıń absolyut sındırıw kórsetkishi n₁ tómendegishe baylanısqan :.
. ( 3)
Sonday eken, eki ortalıqtıń salıstırmalı sındırıw kórsetkishi olardıń absolyut sındırıw kórsetkishleri qatnasına teń eken.
Absolyut sındırıw kórsetkishi ortalıqtıń zárúrli optikalıq xarakteristikası bolıp tabıladı: ol jaqtılıqnıń vakuumda tarqalıw tezligi s ni ortalıqta tarqalıw tezligi den neshe ret úlken yekanligini kórsetedi:
.
Bul munasábetten paydalanıp, jaqtılıqnıń sınıw qqonuni tómendegishe jazıw múmkin:
. . ( 4)
Sonday eken, eki ortalıq sındırıw kórsetkishleriniń qatnası jaqtılıqnıń sol ortalıqlarda tarqalıw tezlikleriniń qatnasına teris yekan. Absolyut sındırıw kórsetkishi kishi bolǵan ortalıqtı optikalıq qısıqlıǵı kishilew, sındırıw kórsetkishi úlken bolǵanın yesa optikalıq qısıqlıǵı úlkenlew ortalıq dep ataladı. ( 4) formulaǵa tıykarlanıp tómendegi munasábetti jazamız.
.. ( 5)
Eger jaqtılıq nurı optikalıq qısıqlıǵı úlkenlew ortalıqtan optikalıq qısıqlıǵı kishilew ortalıqqa o'tsa , ol halda (4) munasábetten usıdan ayqın boladı, túsiw múyeshi  sınıw múyeshi  den kishi bo'lar ekan. Túsiw múyeshleri úlkenlashgan tárepke sınıw múyeshleri de úlkenlesedi.
Geometriyalıq optikalıqa – optikalıqtin` jaqtılıq nurları haqqındaǵı qıyallar tiykarında optikalıq nurlanıw (jaqtılıq ) dıń tarqalıw nizamlıqların úyrenetuǵın bólimi. Geometriyali optikaliq nızamları derekten shıǵıp atırǵan jaqtılıqtıń tolqın uzınlıǵı átirap daǵı zatlardıń ózlerine tán ólshemlerinen kóplegen ret kishi bolǵan haldaǵana orınlı boladı. Bul halda jaqtılıq nurı degen shama menen túsinikti isletiw múmkin. Jaqtılıq nurı retinde jaqtılıq energiyası aǵımı tarqalıp atırǵan sızıq túsiniledi. Hyp diafragmalar járdeminde payda etinadi. Derlik jayilmasdan tarqalatuǵın jaqtılıq nurına mısal etip lazer nurın kórsetiw múmkin.
Ǵárezsiz tarqalatuǵın jaqtılıq nurları haqqındaǵı oyda sawlelendiriw qáddi. dúnya páni dáwiridayoq payda bolǵan edi. Grek alımı Evklid nurning tuwrı sızıqlı tarqalıw hám jaqtılıqnıń aynadan qaytıw nızamın jańalıq ashdı. 17-asirde bir qatar optikalıq ásbaplar (baqlaw trubasi, teleskop, mikroskop hám b.) jańalıq ashılıwı hám olardıń keń qollanıwı munasábeti menen G. o.júdá tez rawajlana basladı. Sol dáwirde golland matematigi v. Snell hám R. Dekart tárepinen jaqtılıq nurlarınıń eki
ortalıq shegarasında sınıw nızamları tájiriybe tiykarında kashf etildi. 17-ásir ortalarındayoq fransuz alımı P. Ferma G. o. dıń tiykarǵı Principin tómendegishe ańlatpalaǵan edi: eki noqat arqalı ótetuǵın jaqtılıq nurı sol nuktalar aralıǵinda eń qısqa vakt ketetuǵın jol boylap yuradi. 18-ásirden baslap optikalıq sistemalarınıń esaplaw usılları rawajlanıwinsha barǵan sayın geometriyaliq optika ámeliy pán retinde rawajlana bardı. Geometriyaliq optika de azǵantay túsinik hám nızamlar (jaqtılıq nurı tuwrısında oyda sawlelendiriw, jaqtılıqtıń qaytıwı hám sınıwı nızamları ) ga tıykarlanıp, kóplegen zárúrli ámeliy nátiyjelerdi alıw múmkin.
Jaqtılıqnıń tarqalıw nızamların jaqtılıq nurları túsinikleri arqalı uyreniletuǵın optikalıqa bólimi geometriyalıq optikalıqa dep ataladı. Jaqtılıq nurları dep, tolqın sirtlariga normal bolǵan sızıqlar boyınsha Jaqtiliq nurınıń tábiyatı ornatiliwinan aldın optikanin` tómendegi tiykarǵı nızamları belgili edi: Jaqtiliq nurınıń optikalıq bir jınslı ortalıqta tuwri sızıqlı tarqalıw nızamı Jaqtiliqtin` qaytıw hám sınıw nızamları. Jaqtiliqtin` tuwri sızıqlı tarqalıw nızamı. Optikalıq bir jınslı ortalıqta jaqtiliq nurı tuwri sızıqlı tarqaladı, sebebi noqatlıq jaqtiliq dáregi menen ashıq bolmagan buyımlar kórsetilgende, buyımlar formasında anıq saya ónim boladi. Jaqtiliq nurları tolqin uzınlıǵına jaqın bolgan o`lshemli buyımlar kórsetilgende, bul nızamnan shetlesiw gúzetiledi.
2. Jaqtılıqnıń sınıwı hám qaytıw nızamları.
Jaqtiliq nurları dásteleriniń bir-birine baylanisli bolmaslik nızamı. Bólek jaqtiliq nurı dástesinde gúzetiletuǵın hádiyseler basqa dásteler bir waqıtta ámeldegi boliw yamasa bolmasligina baylanisli bolmaydi. Jaqtiliq aǵımın bólek jaqtiliq dástelerine ajıratıp, saylanǵan jaqtiliq dástesi tásiri basqa dástelerge baylanisli emesligin ańsat tastıyıqlaw múmkin.
c) Ko`zdin` optik sistemasi
Adam kózi ayriqsha optikalıq ásbap bolib, ol optikalıqada bólek orın tutadı. Bul, birinshiden, kóp optikalıq ásbaplardıń kóz seziwine mólsherlengeni, ekinshiden, adamdıń (hám haywandıń ) kózi evolyutsiya processinde bólistiriwgen biologiyalıq sistema retinde, bionika sheńberinde optikalıq sistemalardı proektlestiriw hám jaqsılawǵa tiyisli birpara ideyalardı payda etiwi menen tusintiriledi.
Kóz medicinashılar ushın tek funksional buzılıw hám keselleniw qábiletine iye bolǵan aǵza esaplanmay, bálki birpara kózge tiyisli bolmaǵan basqa kesellikler tuwrısındaǵı informaciya dáregi ham bolıp tabıladı. Kóriw sistemasına túsken jaqtılıq elektr impulsiga aylanadı hám ol kóriw nervleri arqalı miyadagi oraylıq nerv sistemasına beriledi.
Fotoretseptorlar bayqaǵıshlıǵı júdá joqarı bolıp, oǵan túsken kúshsiz jaqtılıqnı da elektr impulsiga aylantırıp beredi. Jaqtılıq tásirinde receptor kletkalarında málim bioximiyalıq reaksiyalardı payda etdiradi hám háreket potensialı júzege keledi.
Kóz tekǵana elektromagnit tolqındı qabıl etedi, bálki olardı parıqlay aladı da. Buyım suwretin hám reńin, qanday aralıqta jaylasqanın da anıqlaydı. Tábiyaat buǵan uzaq evolyusiya sebepli eristi.
Birpara omırtqalı haywanlar da adam sıyaqlı reńlerdi ajratadı. Mısalı, atlar, qoy hám cho'chqalar tek qızıl hám kók reńlerdi parıqlaydı. Tunda ań etiwshi haywanlar, mısalı, pıshıqlar, qasqırlar reńni parıqlamaydı. Haywanlar ultrafioletoviy hám infraqızıl nurlardı parıqlay almaydı. Buǵan sebep quyashdan jerge ámelde 290 nmdan kishi tolqınlar jetip kelmeydi. Usınıń sebepinen haywan hám adamlarda bul tolqın uzınlıǵın sezuvchi organlar rawajlanbaǵan. Lekin, bunnan ádewir ulken tolqın uzınlıqlı ultrafioletoviy nurlardı da kóz sezbeydi. Buǵan sebep joqarı energiyalı ultrafioletoviy nurlar názerdegi jaqtılıqqa bayqaǵısh
pigmentlarni buzıwında bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen gáwhar hám shıyshesimon suyıqlıq tekǵana ultrafioletoviy nurlardı, bálki tolqın uzınlıǵı 400 nmga jaqın birpara nurlardı da kúshli utadı. Eger bul nurlar energiyası úlken bolsa tor perdeni kuydiradi.
Infraqızıl nurlardı alatuǵın bolsaq, onı haywanlar denesiniń ózi de
shıǵaradı. 370 C de maksimal nurlanıw 9 -10 mkm tolqın uzınlıqqa sáykes keledi. 1 sm2 haywan denesi 50 mW quwatlı energiyanı nurlaydi. Bul bolsa kózge quyashdan túsetuǵın energiyadan ádewir ulken bolıp tabıladı.
Adam kóziniń dúzilisi haqqında qısqasha toqtap alamız. Kóz xanası
tiykarı kózdiń ózi bolıp ( 13- súwret), ol onsha tuwrı bolmaǵan shar formasında bolıp tabıladı; úlken adamlarda onıń old-arqa ólshewi ortasha 24, 3 mm, vertikal olshewli — 23, 4 mm hám gorizontal ólshewi
— 23, 6 mm. Kózdiń diywalları konsentrik jaylasqan úshew— sırtqı, orta hám ishki qabıqlardan ibarat. Sırtqı belok qabıq — sklera 1 kózdiń aldınǵı bóleginde ashıq qabarıq múyiz qabıq 2-múyiz perdege aylanadı. Múyiz perdediń qalıńlıǵı ortasında 0, 6 mm ga jaqın, átirapında tap 1 mm ge shekem boladı. Optikalıq ózgeshelikleri boyınsha múyiz perde – kózdiń eń kúshli sindiruvchi bólegi bolıp tabıladı. Ol go'yo kózge yoruglik nurları kiretuǵın áynek bolıp tabıladı. Múyiz perdediń qıysıqlıq radiusı 7-8 mm, statyasınnig sındırıw kórsetkishi 1, 38 ge teń. Múyiz perdediń sırtqı oramı kóz qabaqlarına jasırılǵan konyunktiv 3 ke ótedi.

13-súwret. Kózdiń dúzilisi. 1-sırtqı belok qabıq (sklera), 2-múyiz perde, 3-konyunktiv, 4-qan tamırlı qabıq, 5-rangdor perde, 6 -qarashıq, 7-kóz gáwharı, 8-kózdiń aldınǵı kamerası, 9 -shıyshesimon dene, 10 –ko'ruv nervi, 11-to'rparda (ratina), 12-kózdiń soqır dog'i, 13- sarı daq. Skleraga qan tamırlı qabıq 4 tutasǵan bolıp, onıń ishki sırtı kóz ishinde yoruglikning diffuzli shashılıwına tap 'sqinlik etetuǵın gúńgirt-qara pigmentli kletkalar menen oralǵan.d)Optika a`sbaplari haqqinda
Teleskop (grekshe: tele [tele] — " uzaq" hám skop [skopeo] — " qarayman") — aspan jaritiwshini vizual, fotografik, fotoelektrik hám spektral usıllarda baqlaw ushın mólsherlengen astronomık optikalıq ásbap. Teleskop Ay, planetalar hám juldızlardıń suwretin úlkenlashtirib kórsetedi. Jumısı aspan yoritqichlari tarqatatuǵın elektromagnit nurlanıwlardı tutıwǵa tiykarlanadı. Teleskoplar gamma teleskop, rentgen, ultrafioletoviy, optikalıq, infraqızıl hám radioteleskop sıyaqlı
túrlerge bólinedi.

Teleskopik ásbaplar XVII asirde payda bolǵan. Biraq, búgingi kunga shekem teleskopni birinshi kim oylap tabıw etkeni - Galiley yamasa Lippershay haqqında tartıslar bar. Bul tartıslar eki alım da bir waqtıniń ózinde optikalıq ásbaplardı islep shıǵıwǵa basshılıq etkenlikleri sebepli. 1608 jılda Lippershay zodagonlar ushın kóz áynekler islep shıǵardı, bul sizge jaqın átirap daǵı zatlardı kóriwge múmkinshilik beredi. Bul waqıtta áskeriy ózara kelisiwler dawam jetip atırǵan edi. Armiya rawajlanıwdıń abzallıqların demde qadrlab, Lippshey-ga apparatqa avtorlıq huqıqın ornatpaslıdı, bálki onı eki kóz menen qaraw ushın ózgertiwdi usınıs etdi. Alım razı boldı. Alımdıń jańa rawajlanıwın sır tutıp bolmaydı : ol haqqındaǵı maǵlıwmatlar jergilikli baspa baspalarda daǵaza etildi. Sol waqıttaǵı jurnalistlar bul apparattı teleskop dep atawǵan. Ol eki ob'ektivni isletdi, bul bolsa ob'ektler hám zatlardı kóbeytiwge múmkinshilik berdi. 1609 jıldan beri Parijda qúdiretli hám tiykarǵı sotilgan trubalar úsh teńdey arttı. Bıyılǵı jılınan baslap Lippershay haqqındaǵı hár qanday maǵlıwmat tariyxdan joǵaladı hám basqa alım jáne onıń jańa ashılıwları haqqında maǵlıwmatlar payda boladı.
Shama menen sol jıllarda, Italiyalıq Galileo linzalarni tegislew menen shuǵıllanǵan. 1609 jılda ol jámiyetke jańa rawajlanıwdı - úsh ret úlkenlestirilgen teleskopni usınıs etdi. Galileo teleskopi Lippershay naychalariga qaraǵanda joqarı sapalı suwretke iye edi. Bul " teleskop" dep atalǵan Italiyalıq alımdıń mıyı edi.
XVII asirde Gollandiyalıq ilimpazlar tárepinen teleskoplar etilgen, biraq olar suwret sapası tómen bolǵan. Tek ǵana Galileo ob'ektivni abraziv tazalawdıń bunday usılın islep shıǵıwǵa eristi, bul bolsa ob'ektlerdi anıq kóbeytiwge múmkinshilik berdi. Ol jigirma márte ósiwge eristi, bul sol kúnlerde pán ushın haqıyqıy tabıs edi. Buǵan tıykarlanıp, teleskopni kim oylap tabıw etkenin anıq búydew múmkin emes: eger rásmiy versiyaǵa kóre, bul dúnyanı Galiley ózi teńitgan, ol onı teleskop dep ataǵan hám ob'ektlerdi úlkenlestiriw ushın optikalıq úskeneni islep shıǵıw versiyasın kórip shıqsańız, Lippershay birinshi bolǵan. Teleskoplarning bir neshe túrleri ámeldegi: Kórsetilgen.
1.obiektiv.
2.Katadyoptrik.
Optikalıq sistemasına kóre, refraktor, reflektor, aynalinzali sistema hám basqa dep ataladı (linzalardan jıynalǵan ob'yektivli teleskop refraktor, oyıq aynalardan yigilgan ob'yektivli teleskop reflektor dep ataladı ). Teleskop ob'yektivi túsiretuǵın suwrettiń masshtabı obyektivtin` fokus aralıǵına, yaǵnıy jaqtılıq yig'uvchi ob'yektiv menen jaqtiliq suwreti payda bolatuǵın noqat arasındaǵı aralıqqa proporcional boladı. Ózbekstan FA Astronomiya intida Orta Aziyada birden-bir, aynasınıń diametri 1, 5 m bolǵan teleskop hám kóp uyali jaqtılıq
matritsasiga iye bolǵan Quyash teleskopi bar.

Radioteleskop (radio... hám teleskop) — Aspan (Quyash sisteması, Galaktika hám Metagalaktikadagi) deneleriniń jeke radionurlanishlarini qabıl etetuǵın jáne bul dereklerdiń ózgesheliklerin úyrenetuǵın astronomık ásbap. R. antenna hám kabul etiwshi apparatradiometrden dúzilgen. Radioastronomiyada paydalaniletuǵın tolqın uzınlıqları diapazonı júdá keń (0, 1 mm den 1000 m ge shekem ) bolǵanı sebepli R. antennalarining dúzilisi de túrlituman boladı. Antennalar aspandıń gúzetiletuǵın tarawına jóneltiriliwi ushın azimut boylap búriladigan (tolıq búriluvchi antennalar), bólekan búriladigan yamasa qo'zg'almas (kútá úlken) etip ornatılıwı múmkin. Qısqa tolqınlı nurlanıwlarda parabolik ayna antennalar yamasa olardıń bir neshesinen ibarat sistemalar (tor ) den paydalanıladı. Priyomnikda kúshaytirilgan hám detektirlangan elektr terbelisler arnawlı ásbaplar (miliampermetr, ossillograf) menen belgilengenler etip barıladı. Bunda ásbap kórsetiwi Jerge túsip atırǵan kosmik radionurlaniwdin` ma`nisin ólshewge múmkinshilik beredi.
Búgingi kúndegi professional izertlew mekemelerine operativlik penen etip barasız hám siz ilgeri texnologiyalardı, Internetge jalǵanıwlardı hám astronomlarǵa kútá úlken kólem degi maǵlıwmatlardı basıp alǵan basqa úskenelerdi tabasız. Suwretixonalar elektromagnit spektrdagi derlik hár bir tolqın uzınlıǵı ushın : gamma nurlarınan mikroto'lqinli pechlarga shekem hám basqa orınlarda bar. Ko'rinuvchi jaqtılıq hám infraqızıl tásirge iye bolǵan observatoriyalar dúnya boylap joqarı shıńlarǵa iye. Radio teleskopi tamaqları landshaftlardı anıq etip, aktiv galaktikalar shıqqanı, juldızlardı portlatish hám odan kóp zatlardı izleydi. Gamma -nurli, rentgen hám ultrafioletoviy havfli observatoriyalari hám de bir neshe infraqızıl bayqaǵısh bolǵanlar, kosmos daǵı orbitalar, olar Jerdiń ıssılıǵı hám atmosferasınan sırtdaǵı maǵlıwmatların toplawı múmkin, sonıń menen birge, insaniyattıń radioesittiriwlerdi tarqalıw tendentsiyası kórsetpeler. Belgili ataqlı observatoriyalar. Ol jerde Hubble kosmik teleskopi, infraqızıl bayqaǵısh Spitzer kosmik teleskopi, planetalar tabılatuǵın Kepler teleskopi, gamma -nurni uyreniwshi yamasa eki Chandra rentgen-observatoriyasi hám kóplegen ataqlı observatoriyalar bar. kosmos daǵı barlıq quyash observatoriyalari. Dúnyadaǵı eń ataqlı jer astı observatoriyalaridan ekewi Kek teleskoplari hám radio hám infraqızıl imaratlar menen birgelikte tog'da otırǵan Hawaii qalasındaǵı Mauna Keada Gemini hám Subaru teleskoplari bar. Qubla qubla yarımatawı Evropa Qubla Observatoriyasi kollektivi, Atacama iri millimetrli Array radio teleskoplari, Avstraliya (sonday-aq, Siding Spring hám Narrabri teleskoplari) hám Qubla Afrika daǵı teleskoplar hám de Avstraliya Antarktida haqqında. Qospa Shtatlarda eń belgili observatoriya Arizona shtatındaǵı Kitt tepaligida, Lick, Palomar hám Mt. Qubla Kaliforniyadagi Wilson observatoriyalari hám Illinoys shtatındaǵı Yerkes. Evropada observatoriyalar Frantsiya, Germaniya, Angliya hám Irlandiyada bar. Rossiya hám Kitayda qatar institutlar, sonıń menen birge, Indiya hám Jaqın Shıǵıstıń bir bólegi bar. Bul erda dizimge alıw ushın júdá kóp zat bar, lekin bul nomer astronomiyada dúnya qızıǵıwshılıqına dárek beredi.
e)O`zbekistanli hám sırt ellik ilimpazlardı optikalıq tarawinda etken hám qılıp atırǵan jumısları atap aytqanda kafedrada
Jaqtiliqti tuwri sızıq boylab tarqalıw, sınıw hám qaytıw nızamların eki teoriya da túsindiriwge háreket etdi. Pútkil XVIII ásir eki teoriyalıq qarawlar ortasidagi tartıslarǵa sebep boldi. Biraq XIX ásirdiń baslarında jaǵday pútkilley o`zgeredi. Korpuskulyar teoriya biykar etilip tolqin teoriya galaba ete basladı. Bunıń tiykarında jaqtiliqtin` interferensiya hám difraksiya hádiyselerin u`yrengen ingliz fizigi T. Yung hám fransuz fizigi O. Frenellarnin` úlken xızmeti jatar edi. Jaqtiliqtin`interferensiya hám difraksiya hádiyselerin tek ǵana tolqin teoriyaci tiykarında túsindiriw múmkin edi. 1851 jılda J. Fuko hám oǵan baylanisli bolmagan halda A. Fizolar tárepinen suwda jaqtiliqtin` tarqalıw tezligin anıqlanıwı ni tastıyıqlap, tolqin teoriyanı tájiriybede tastıyıqladi. Korpuskulyar teoriya bolsa ayemgi 100 jıl dawamında esten shıǵarıldı. 1864 jılda D. K. Maksvell jaqtiliqtiliqtin` elektromagnit teoriyasın jarattı. Bul teoriyaǵa tiykarınan jaqtiliq tolqin uzınlıǵı 380 nm ' 760 nm oralig`indag`i jatiwshi elektromagnit tolqinlardan ibarat esaplanadi. Lekin 1887 jılda nemis alımı G. Gers tárepinen jaqtiliq tásirinde metallardan elektronlardıń ajralıp shıǵıw hádiysesiniń jańalıq ashılıwı sol hádiysediń mánisin túsindiriwde elektromagnit tolqinlar bólek «porsiyalar» yamasa «kvantlar» (fotonlar) formasında nurlandi dep shama menen oylaniwǵa alıp keldi. 1900 jılda M. Plank elektromagnit tolqin úzliksiz túrde emes bálki diskret túrde, yaǵnıy ayırım porsiyalar (kvantlar ) ko`rinisinde nurlanadi degen juwmaqqa keldi. Orıs alımı S. vavilov 1945 jılda jaqtiliq kvantların tikkeley gu`zetiwgemúmkinshilik beretuǵın ásbap jarattı hám nátiyjede jaqtiliqtin` kvant
teoriyası úzil-kesil sheshildi. Jaqtiliqtin` tolqin uzınlıǵına qaray onıń korpuskulyar (bólek) hám tolqin ózgeshelikleri de o`zgerib turadı. Úlken tolqin uzınlıǵına iye bolgan jaqtiliq nurınıń korpuskulyar ózgesheligin bayqaw qıyın bolsa kishi tolqin uzınlıǵına iye bolgan nurnin` tolqin ózgesheligin anıqlaw qıyın esaplanadı. Bir tájiriybede jaqtiliqtin` tolqin ózgesheligi kórinetuǵın bolsa basqasında korpuskula ózgesheligi kórinetuǵın bolar edi. Mısalı : interferensiya, difraksiya hám qutblanishda jaqtiliqtin` o`zining tolqin ózgesheligin kórinetuǵın qilsa, fotoeffektda bólek ózgesheligin kórinetuǵın etedi. Bunnan ko`riner ediki, jaqtiliqtin` júdá quramalı tábiyaatqa iye bolib, ol úzliksizlik hám diskretlik ózgesheligi menen xarakterlenedi. Sonday eken, jaqtiliq haqqında tola túsinik payda etetuǵın teoriya onıń tolqin hám kvant ózgesheliklerin birgelikte esapqa alıw kerek. Jaqtiliq korpuskula hám tolqin ózgeshelikine iye degen juwmaqqa kelindi. Basqasha etip aytqanda, úzliksiz processler ishinde diskret (kvant ) hádiyseler jasırınıp jatadı. Ol mudamı da, hár kimga da oz negizin ko`rseteberedi. Buni ko`riniwge birinshi bolib Maks Plank ılayıq boldi. Bul tiykardi ko`rgen Planknin` o`zi da hayran qalsa ajep emes. Jaqtiliq haqqındaǵı táliymat hám zamanagóy optikalıqatin` rawajlanıwda dúnya ilimpazları A. G. Stoletov, A. Eynshteyn, B. B. Golitsin, v. A. Mixelson, A. Belopolskiy, I. N. Lebedev, D. S. Rojdestvenskiy, A. F. Ioffe, L. I. Mandelshtam, G. S. Landsberg, A. M. Proxorov, N. G. Basov, v. A. Fabrikant, S. E. Frish, M. F. vuks, I. Nyuton, X. Gyuygens hám basqalar menen bir qatarda respublikamız ilimpazları - akademikleri Q. Otaxojayev, P. Q. Dosullayev, M. Ashurov hám basqalardıń úlesi úlken bolıp tabıladı.