Transformatorlarning tuzilishi va ishlash tamoyili asosiy tushunchalar

TRANSFORMATORLARNING TUZILISHI VA ISHLASH TAMOYILI
Asosiy tushunchalar
O‘zgaruvchan tokning bir (birlamchi) sistemasining xarakteristikalarini boshqacha bo‘lgan ikkinchi (ikkilamchi) sistemaga aylantirish uchun mo‘ljallangan statik elektromagnitli apparat transformator deyiladi. Transformatorlar asosan elektr energiyasini elektr stansiyalardan sanoat korxonalariga uzatib berish sistemalarida kuchlanishni o‘zgartirish uchun ishlatiladi (87-rasm).

87-rasm. Tuman elektr stansiyasidan elektr bilan taʼminlash sxemasi.
Maʼlumki, elektr energiyasi uzoq masofalarga yuqori kuchlanishda uzatiladi, shuning uchun liniyalar energiya isroflari ancha kamayadi, lekin elektr generatorlarning bevosita chiqish klemmalarida kuchlanish odatda 20 kv dan oshmaganligi sababli elektr uzatish liniyasining bosh qismida kuchaytiruvchi transformatorlar o‘rnatiladi, ular o‘zgaruvchan tokning kuchlanishini kerakli qiymatgacha kuchaytirib beradi. Elektr uzatish liniyasining uzunligi va uzatiladigan quvvat qanchalik katta bo‘lsa, bu kuchlanish ham shunchalik katta bo‘lishi kerak. Masalan, taxminan 103 mW quvvatni 1000 km masofaga uzatib berish uchun 500 kv ga yaqin kuchlanish zarur. Elektr energiyasi isteʼmolchilar orasida taqsimlanadigan joylarda pasaytiruvchi transformatorlar o‘rnatiladi: ular kuchlanishni talab qilinadigan darajagacha, masalan, 6 kv gacha pasaytirib beradi va, nihoyat, elektr energiyasi isteʼmol qilinadigan joylarda kuchlanish pasaytiruvchi transformatorlar vositasida yana 127, 220 yoki 380 v gacha kamaytiriladi va bevosita korxonalarning isteʼmolchilariga hamda turar joy binolariga beriladi. Bu asosiy ishlatilish sohasidan tashqari, transformatorlar turli xil elektr qurilmalarda (isitish, payvandlash qurilmalari va boshqalar), radio, aloqa, avtomatika qurilmalarida va hokazolarda foydalaniladi. Transformatorlar ishlatilish joyiga qarab umumiy maqsadlar uchun ishlatiladigan kuch transformatorlari bilan maxsus kuch transformatorlariga bo‘linadi. Umumiy maqsadlarda ishlatiladigan kuch transformatorlaridan elektr energiyasini uzatish va taqsimlash sistemalarida kuchaytiruvchi yoki pasaytiruvchi transformator sifatida foydalaniladi. Maxsus transformatorlarga: maxsus maqsadlarda ishlatiladigan kuch transformatorlari (pech transformatorlari, to‘g‘rilagich transformatorlari, payvandlash transformatorlari, radiotransformatorlar), avtotransformatorlar, o‘lchov va sinov transformatorlari, chastotani o‘zgartirish uchun ishlatiladigan transformatorlar va boshqalar kiradi. Transformatorlar bir fazali va ko‘p fazali bo‘ladi, ko‘p fazali transformatorlar orasida uch fazali transformatorlar eng ko‘p ishlatiladi. Bundan tashqari, transformator ikki chulg‘amli (har qaysi fazasida ikkita chulg‘am bo‘ladi) va ko‘p chulg‘amli (har qaysi fazasida ikkitadan ortiq chulg‘am bo‘ladi) bo‘lishi mumkin. Sovitilish usuliga qarab transformatorlar moyli (moyga botirilgan) va quruq (havo bilan sovitiladigan) transformatorlarga bo‘linadi, lekin transformatorlarning tiplari juda turli-tuman bo‘lishiga qaramasdan, ishlash prinsipi va ularda sodir bo‘ladigan fizikaviy jarayonlar asosan bir xildir. Shuning uchun transformatorning ishlashini transformatorning asosiy tipi misolida ko‘rib chnqish lozim; asosiy tip sifatida ikki chulg‘amli kuch transformatori qabul qilingan.