Transplantatsiya xaqida malumot
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TRANSPLANTATSIYA XAQIDA MALUMOT Reja: 1. Transplantatsiya. 2. Transplantatsiyaning rivojlanishi 3. Jigar transplantatsiyasi Transplantatsiya odam va hayvonlarda patologik jarayon natijasida shikastlangan yoki olib tashlangan to’qima va organlarning o’rniga sog’lom to’qima va organlarni ko’chirib o’tkazishdir. Tananing turli a’zolari: teri, muskul, nervlar, ko’zning muguz pardasi, yog’ va suyak to’qimasi, buyrak, jigar, yurak, hamda boshqa organlar ko’chirib o’tkaziladi. Ko’chirib o’tkaziladigan to’qima yoki organ kimdan olinganligiga qarab transplantantlarning bir necha turlari mavjud: autotransplantant – bemorning o’zidan, allotransplantant – odamdan odamga, izotransplantant – genetik xususiyati deyarli bir xil yoki bir tuxumli egizak bo’lgan organizmlararo transplantatsiya, ksenotransplantant – boshqa individdan. Transplantatsiya tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak dastlabki transplantatsiya operatsiyalari sichqon, kalamush, quyon, it kabi hayvonlar ustida amalga oshirilgan. Amaliyot muvaffaqqiyatli amalga oshirilganidan so’ng, odamlarda ham qo’llanila boshlangan. Birinchi buyrak transplantatsiyasi 1954-yil 23-dekabrda Boston gospitalida o’tkazilgan va operatsiya muvaffaqiyatli kechgan. Bemor operatsiyadan so’ng, 8 yil yashagan. Birinchi jigar transplantatsiyasi doktor Tomas Starlz tomonidan AQSh da 1963-yilda amalga oshirilgan. Afsuski, bemor operatsiyadan bir necha kun o’tib vafot etgan. 4 yildan so’ng yana Starlz tomonidan shunday operatsiya bajarilgan. Operatsiya muvaffaqiyatli kechgan, bemor bir yildan ortiq yashagan. Yurak transplantatsiyasi juda ham qiyin transplantatsiya operatsiyalaridan bo’lib, birinchi marta 1967-yil muvaffaqqiyatli amalga oshirilgan, lekin bemor 18 kundan keyin zotiljam kasalligi sababli vafot etgan. Yurakni ko’chirib o’tkazish bilan bog’liq muammolar juda ham ko’p bo’lib, amaliyot o’tkazish hali ham xavfli hisoblanadi. Chunki operatsiya ko’pgina hollarda o’limga olib kelishi mumkin. Odatda, yurak ko’chirib o’tkazilgandan keyin 5-7 yil xizmat qilib bera oladi. Lekin, bu borada ham navbat kutayotganlar kamayayotgani yo’q. Chunki hamma ham bir nafas bo’lsa-da ko’proq yashashni xohlaydi. Yurak transplantologiya bozorida eng qimmat organlardan bo’lib, Yevropada 250 ming dollar atrofida baholangan. Buyrak transplantatsiyasi ham muhim transplantatsiyalardan hisoblanadi. Buyraklarni mashina yoki kvartiraga almashish haqidagi hazillar asosga ega. Buyrak narxi Yevropada 50-70 ming dollarga baholanmoqda. Transplantatsiya amaliyotida bo’ladigan operatsiyalarning 70 % ini buyrak ko’chirib o’tkazish amaliyotlari tashkil qiladi. Shundan kelib chiqib donorlar ham buncha pulni so’rashlari ajablanarli emas. Inson bitta buyrak bilan ham yashaydi, faqat bitta buyragi 75 % atrofida ishlashi kerak. O’pka-odam tanasi bo’ylab kislorod yetkazib beradigan muhim organ. Afsuski, keyingi paytlarda o’pka kasalliklari ko’payib bormoqda, donorlar esa yetarli emas. Chunki, odam o’lganidan 2 soat o’tganidan so’ng, o’pkadan foydalanish mumkin bo’lmay qoladi. Shuning uchun, shifokorlar donorning o’pkasini ko’chirib o’tkazish jarayonida mo’jizakor ravishda tez ishlashlari kerak. Bu a’zoning narxi qimmatligining sabablaridan biri ham shunda. Ildiz hujayralari transplantalogiyasi saratonni davolashda keng foydalaniladi. Ildiz hujayralari juda qimmat turadi, sabablaridan biri shuki, mos keladigan donor topishning o’zi ham katta muammo. Mustaqil Respublikamizda 2018-yil 11-iyun kuni “Inson organlari, to’qimalari va hujayralarini transplantatsiya qilish to’g’risida” gi qonun qabul qilindi. Yangi qonunga ko’ra transplantatsiya amaliyotlari Akademik V.Vohidov nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan ilmiy- amaliy jarrohlik markazi, Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi, Toshkent shahar nefrologiya shifoxonasida amalga oshirilmoqda. Hukumatning mazkur qarorida kim donor bo’la olishi yoki bo’la olmasligi masalasiga ham aniqlik kiritilgan. Jumladan, quyidagi yaqin qarindoshlar donor bo’lishi mumkin: ota-ona, tug’ishgan yoki tutingan aka-uka va opa-singillar, er-xotinlar, farzandlari (shu jumladan, asrab olinganlar), shuningdek er-xotinning ota-onalari. Lekin ushbu yaqin qarindoshlar 18 yoshga to’lmagan, belgilangan holatda o’zini o’zi boshqara olmaydigan deb topilgan, ozodlikdan mahrum qilingan, I va II guruh nogironlari, homilador ayollar hamda narkomaniya, surunkali alkogolizm va toksimaniyadan azob chekayotgan bo’lsa, ulardan transplantatsiya maqsadida buyrak yoki jigar bo’lagini olishga yo’l qo’yilmaydi. Transplantatsiya bajarilganidan so’ng, donor va retsipiyent kamida uch yil davomida profilaktik dispanser ko’rigi bilan ta’minlanadi. Yurtimizda o’zbek va chet el shifokorlari hamkorligida birinchi marta jigar serroziga uchragan bemorda jigar transplantatsiyasi amaliyoti amalga oshirildi. Amaliyotda 21 nafar shifokor, 10 nafar o’rta tibbiyot xodimlari ishtirok etishdi. Operatsiya jarayoni qariyb 15 soat davom etdi. Birinchi marta o’tkazilgan murakkab operatsiya muvaffaqiyatli o’tdi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, hozirgi kunda jahonda rivojlanib borayotgan transplantologiya operatsiyalarining Markaziy Osiyo davlatlaridan faqatgina bizning respublikamizda amalga oshirilayotgani yurtimizda tibbiyot sohasiga katta e’tibor berilayotganligining haqiqiy isbotidir. Hayotiy organlarning, aynan, yurakning eksperimental transplantatsiyasi asoschisi Aleksis Karreldir 1912-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan. U eksperimentda organlarni transplantatsiya qilish, ularni saqlash va tomirlar anastomozlarini qo'llash texnikasi bo'yicha amaliy tadqiqotlar olib bordi. U donor organlarni saqlash va perfuziya jarayonlarining asosiy tamoyillarini ishlab chiqdi. Odamdan odamga organ ko'chirishga birinchi urinish 1933 - yilda Xersonda Y.Y.Voronoy tomonidan amalda o'tkazilgan. Dunyo transplantologiyasining asoschilaridan biri rus olimi V.P. Demixov bo'lib, u 1951 -yilda itga donor yurak transplantatsiyasinito'liq ishlab chiqdi. 1967 -yil 3 -dekabrda Janubiy Afrikalik jarroh Kristian Barnard avval Demixov bilan, shuningdek, bir qator dunyo jarrohlik klinikalarida amaliyot o'tagan, dunyoda birinchi marta yurak ko'chirib o'tkazishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Keyptaun. Barnard Demixovni o'zining ustozi deb hisobladi va uning laboratoriyasiga ikki marta tashrif buyurdi. Biroq, dunyo miqyosida shuhrat qozongan Bernarddan farqli o'laroq, Vladimir Petrovich qashshoqlikda, kommunal kvartirada vafot etdi. O'shandan beri 40 mingdan ortiq bunday operatsiyalar allaqachon amalga oshirilgan. SSSRda birinchi yurak transplantatsiyasi 1968-yil 4-noyabrda Sovet Armiyasi bosh jarrohi Aleksandr Aleksandrovich Vishnevskiy tomonidan amalga oshirildi va birinchi muvaffaqiyatli transplantatsiya taniqli jarroh, Rossiya Fanlar Akademiyasi akademigi Valeriy Ivanovich Shumakov tomonidan amalga oshirildi. 1987 -yil 12-mart. Hozirgi vaqtda Moskvadagi Transplantologiya va sun'iy organlar instituti Rossiya Federatsiyasining klinik va eksperimental transplantatsiya sohasidagi etakchi muassasasi hisoblanadi. Birinchi omadli buyrak ko'chirib o'tkazish 1954 -yil dekabr oyida ikki bir xil egizak aka -uka o'rtasida Jozef Murreyboshchiligidagi jarrohlar jamoasi tomonidan amalga oshirildi. Jozef Murrey tadqiqotlarini davom ettirib, o'zaro qarindosh bo'lmagan donordan buyrak ko'chirib o'tkazish imkoniyatiga erishdi, shu bilan birgalikda immunosupressantlarning xususiyatlari va begona organni rad etish mexanizmi o'rganildi. Birinchi jigar transplantatsiyasi 1956- yilda Tomas Starzl tomonidan amalga oshirilgan. O'pka transplantatsiyasi birinchi marta 1963-yilda Missisipi universiteti kasalxonasida doktor Jeyms Xardi tomonidan amalga oshirilgan, biroq bemor operatsiyadan bir necha kun o'tib vafot etgan. Joel Kuper 1983- yilda bir o'pkani muvaffaqiyatli transplantatsiya qildi, 1986-yilda u ikkita o'pkani muvaffaqiyatli transplantatsiya qildi. To'qima injeneriyasi orqali ishlab chiqarilgan traxeya transplantatsiyasi hozirgi vaqtda og'ir sikatrisial stenozli kasallik turidan aziyat chekadigan ko'plab bemorlar uchun yagona umiddir [2] . 2008-yilning iyun oyida Barselonadagi klinikada professor Paolo Makchiarini tomonidan o'zak hujayralaridan hosil qilingan inson organi birinchi transplantatsiyasi amalga oshirildi. Bemor katta yoshli ayol bo'lib, traxeya sil bilan kasallangan. Operatsiyadan bir oy o'tgach, transplantatsiya qilingan organning qon bilan ta'minlanishi to'liq tiklandi [3][4] . Biroq, bemorlar o'limi ko'pligi sababidan, ilmiy ma'lumotlarning manipulyatsiyasi va bemorlarda haqiqiy operatsiyalardan oldin zarur bo'lgan dastlabki tadqiqotlar va tajribalarning virtual imkoniytlari yo'qligi aniqlangan tergov boshlandi. [5][6] Donor organ bilan umr ko'rish bo'yicha rekordchi amerikalik Toni Xyuisman hisoblanadi, u yurak transplantatsiyasi qilinganidan keyin 30 yil yashagan, shundan so'ng ham u yurak bialn aloqador bo'lmagan saraton kasalligidan vafot etgan [7] . Rossiyaning 1992-yil 22-dekabrdagi 4180-1-sonli Qonuniga muvofiq, tirik odam ham , murda ham donor bo'la olishi mumkin. Biroq, bu holatda ayrim organlarni (buyraklar, yurak yoki o'pka ) olib saqlash faqat donorning biologik o'limi sodir bo'lganda amalga oshirilishi mumkin va lekin bu qonun buzilgan bir qancha holatlar mavjud. Masalan, 2003-yil 11-aprelda Moskvadagi 20-shahar shifoxonasi shifokorlari tirik odam buyragini, bemor A.T. ga ko'chirib o'tqazgan Reanimatologlarning sa'y- harakatlariga qaramay, bemor vafot etdi va 20-shifoxona shifokorlariga nisbatan qotillikka urinish aybi bilan jinoiy ish qo'zg'atildi, chunki buyrakni olish operatsiyasi uning biologik o'limini aniqlash to'g'risidagi dalolatnoma tuzilgandan keyingina boshlanishi mumkin edi [8] . 2019-yil aprel oyida Ilmiy tibbiy tadqiqot markazi (ITTM) shifokorlari Akademik V. I. Shumakov fibrozlanuvchi mukovistsidozli toʻqqiz yoshli bolaga oʻpka va jigar transplantatsiyasi operatsiyasini dunyoda birinchi marta muvaffaqiyatli tarzda oʻtkazdi. Ishning o'ziga xosligi operatsiya vaqtida bolaning vazni atigi 30 kilogramm edi. Voyaga yetgan donorning organlari bo'yi va vazni kichik bo'lgan bemorga transplantatsiya qilindi. Shu munosabat bilan, bolaga ko'chirilgan jigarni kamaytirish shart bo'lmasada, o'pka sezilarli darajada qisqartiridi. [9] 2019-yilda Rossiyada birinchi marta Sankt-Peterburglik shifokorlar yuz transplantatsiyasi operatsiyasini amalga oshirdi. Elektr kuyishiga uchragan harbiy xizmatchiga yuz toʻqimalarining murakkab kompleksi, jumladan, burunning shilliq qavati bilan birga xaftaga tushadigan, suyak asoslari va mushaklari bilan toʻliq transplantatsiya qilingan. Operatsiyaga tayyorgarlik ikki yil davom etdi. Ushbu operatsiya dunyodagi 32-operatsiya bo'ldi. Transplantologiya muammolari [ tahrir | manbasini tahrirlash ] Donor organlarning yetishmasligi zamonaviy klinik transplantatsiyaning asosiy muammolaridan biridir. Donor organlarni olishning standart asosidagi amaliyoti miya o'limi diagnostikasi o'tkazilishini talab qiladi, bu ko'p sonli mutaxassislarni jarayonga jalb qilishni talab qiladigan uzoq vaqt talab etuvchi jarayon bo'lib, ba'zi hollarda bu uzoq muddatli protsess donor organning sifat jihatdan yo'qotilishiga sabab bo'ladi, bundan tashqari to'satdan yurak tutilishi va marhumning tanasida intravital tizimli o'zgarishlar tufayli, donorning tanasida tromb hosil bo'lish jarayonlari, shuningdek, komplement tizimining faollashuvi bilan birga tizimli yallig'lanish reaktsiyasi rivojlanadi. Rivojlanayotgan patologik hodisalar majmuasi deyiladi ishemiya-reperfuziya shikastlanishi, bu " oksidlanish stressi " ning asosini tashkil qiladi, bu muqarrar ravishda anaerob metabolizm mahsulotlari transplantatsiyadan keyin qabul qiluvchining kislorodli qoni bilan o'zaro ta'sirlashganda yuzaga keladi. Translantologiyaning zamonaviy yutuqlari [ tahrir | manbasini tahrirlash ] XXI asrning boshlarida zamonaviy immunosupressiya qiluvchi dorilar, ayniqsa siklosporin va glyukokortikoidlar yaratilishi , shuningdek donor va qabul qiluvchi organlarning mosligini mukammal va keng darajada tekshiruvchi usullar aniqlanganligi tufayli transplantatsiya ko'pincha ijobiy natija beradi [10] Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|