Türklerin Soğut Alfabesini Kullanım Nedeni

Türklerin Soğut Alfabesini Kullanım Nedeni

Soğdlular 6. yüzyıldan başlıyarak Türklerle ticarî, dinî ve kültürel ilişkiler kurmuş, ayrıca başka kavim ve ülkelerle olan ilişkilerinde Türklere yardımcı olmuşlardır. Uygur kağanlığı’nın kontrolü altında tuttuğu en önemli azınlık grubu Çinliler ve Soğutlar oluşturmuştur. Böğü Kağan’ın Mani inancını benimsemesinden itibaren, devlet idaresinde Soğutlar da yer almaya başlamıştı. Bunların çoğu Mani inancina bağlı kimselerdi. Menicilerin ve Soğutların siyasal güçlerinin açıkça hissedilmaya başladığı 9. yüzyılda, bürokrat ve danışmanlar daha çok Manici Soğutlardan seçiliyordu.
Pelliot’a ve Soğutça uzmanı Gauthiot’a göre, Soğut dilinin 4-10. yüzyıllar arasında Orta Asya’da ortak iletişim dili hâline gelmesini sağlamıştı.

Türklerin Soğut Alfabesi Kökeni ve Kullanım Süresi

Aramî yazısının yazısının yerel bir türünden (muhtemelen Pehlevî yazısından) geliştirilen ve kağıdı icadından beri (105) kullanılan Soğut alfabesi, işlek türünü 500 yılı civarında almıştır. Bu tarihten sonra Asya’da kullanımı yayılan Soğut alfabesi, Türkler tarafından 8-11. yüzyıllar arasında çok sınırlı ölçüde kullanılmıştır ve bu yazının Türk dili mirasında önem taşıyan bir rolü olmamıştır.
Soğd alfabesinin 3 farklı varyetesi bulunmaktadır. Bu çeşitleri, düz yazı benzeri ve arkaik Erken Soğd alfabesi, Budist metinlerin yazımında kullanılan Sutra yazısı ve el yazısı benzeri en son alfabedir. Erken Soğd alfabesi 4. yüzyılın başında, Sutra alfabesi 5. yüzyılda, en son alfabe ise bundan yaklaşık 1 yüzyıl sonra kullanılmıştır.

Türklere ait Soğut Alfabesiyle Yazılan Soğutça Eserler

Orta İran dillerinden biri olan Soğdcanın en eski belgesi Doğu Türkistan’ın doğu ucundaki Tun-huang’da bulunmuş ve M. S. 312 yılından kalma bir mektuptur. Göktürklerden kalma yazılı belgeler Soğdcanın I. Göktürk Kağanlığı zamanında (552-630) yazı dili olarak kullanılmış olduğunu gösteriyor. Son yıllarda Moğolistan’ın Arhangay (Kuzey Hangay) eyaletinde bulunan ve üçüncü Göktürk hükümdarı Muhan Kağanın kardeşi Mahan Tigin’in anısına 581 yılında dikilmiş olduğu sanılan Bugut kitabesi Soğdcadır. Bugut kitabesinin Türkçe değil de Soğdca yazılmış olması bu dilin I. Göktürk Kağanlığı döneminde devlet veya resmî yazı dili olarak kullanıldığına kanıt sayılabilir.

Türklere ait Soğut Alfabesiyle Yazılan Soğutça Eserler

Bugut Yazıtı günümüzde Çeçerleg Müzesi’nin bahçesinde sergilenmektedir.

Soğut Alfabesiyle Yazılan Başlıca Türkçe Eserler

Soğdlulara ve Soğdcaya gösterilen rağbet Moğolistan Uygur Kağanlığı döneminde de devam etmiştir. Bilindiği gibi, üçüncü Uygur hükümdarı Bögü Kağan (759-780) Soğdlu Maniheist misyonerlerin telkinleri ile 762’de Mani dinine girmiş ve bu dini devlet dini olarak kabul etmişti. Güney Gobi’de Sevrey dağı eteklerinde bulunan Sevrey kitabesi (763?) Soğdca ve Türkçe olarak iki dilde yazılmıştır. 9. yüzyıl başlarında dikilmiş olan Karabalgasun kitabesi de, bilindiği gibi, Türkçe, Soğdca ve Çince olmak üzere üç dillidir. Kağıt üzerine yazılı Soğut alfabeli Türkçe yazmaların bir kısmı, ilk olarak Le Coq tarafından 1919’da, daha sonra da Gabain tarafından tarafından 1976’da yayımlanmış.

Soğut Alfabesiyle Yazılan Başlıca Türkçe Eserler

Karabalgasun kitabesi

Soğut Alfabesinin Özellikleri Ünsüzler

Sâmi kökenli Soğd alfabesinde Talat Tekin’e göre 18, Hatice Şirin’e göre, 22 harf vardır (Vikipedi’ye göre, 17).
Soğd alfabesindeki ünsüz işaretleri Türkçe için son derece yetersizdir. Hırıltılı /ḫ/ ve sadalı artdamak sızıcısı /ġ/ Soğd alfabesinde ayırt edilmez. Türkçedeki art (kalın) /ḳ/ ünsüz harfinin altına bir çengel koymakla ayırt edilirse de buna her zaman uyulmaz. Soğd alfabesinde ayrıca /b/ ile /p/, /k/ ile /g/ ve /h/, /ç/ ile /c/ ve /z/ ile /j/ sesleri için de sadece birer harf vardır, /z/ harfi bazan altına bir veya iki nokta konulmak suretiyle /j/ den ayrı edilir. Soğutlar tarafından /l/ sesine karşılık kullanılan işaret, Türklerce /d/nin işaretlenmesinde kullanılır. Türkçenin /l/ sesi ise /r/ işaretinin altına bir çengelle karşılanır. Bu çengelin kendisi de, aslen /r/ sesinin alofonlarındandır. Pek çok harfin kelimenin başında, ortasına veya sonunda olmasına göre farklı formları olmuştur. Soğd alfabesiyle /j/den ayırt edyazılmış Eski Türkçe metinler küçük ve çok yıpranmış yazma parçalarından, daha doğrusu yazma parçacıklarından ibarettir.

Soğut Alfabesinin Özellikleri Ünlüler

Türkçenin 8 ünlüsü elif, ve ve ye harfleri ile yazılır: Baştaki /e/ için tek elif, /a/ için çift (çok kere de tek) elif, /o/ ve /u/ için elif + ve, /ö/ ve /ü/ için ön seste ve ilk hecede elif + ve + ye (çok kere elif + ve), /ı/ ve /i/ için de elif + ye harf grupları kullanılır.
Bunlar üzerine bir araştırma yapan Annemarie von Gabain bu yazma parçacıklarında bütün halinde tek bir satır bile bulunmadığını söylemektedir. Soğd yazısı ile Türkçeye örnek olarak ancak tek tek kelimeler verilebilir. Biz de Gabain’in Alttürkische Grammatik’inde verdiği kelime örnekleri ile yetineceğiz.
Soğut alfabesi, türkler arasına 8.yüzyılda girmiş ve kısa zaman içinde Türkleştirilerek Uygur alfabesi adını almıştır. Soğd alfabesi diğer diller için kullanılan yazı sistemlerini de etkilemiştir. Bu alfabe daha sonra geleneksel Moğol ve Mançu alfabesi temellerini oluşturmuştur.

Türklerin Soğut Alfabesi

Türklerin Soğut Alfabesi