Ximiya-texnologiya fakulteti

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI


BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI


XIMIYA-TEXNOLOGIYA FAKULTETI

“XIMIYA” baǵdarı 2c- toparı tálim studenti Bekbaeva Asemniń

“Zatlar dúzilisi”
Páninen


ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ


Tema: Atom hám molekulyar terminlerdiń ańlatılıwı
Tayarlaǵan _________________ A. Bekbaeva
Qabıllaǵan_________________S. Joldasova
Jobası
Kirisiw
1. Atom termini haqqında tolıq túsinik
2. Atom haqqında qızıqlı faktler
3. Molekula haqqında
4. Suyıqlıq quramındaǵı molekulalar
5. Kislarod hám Atmosfera
Juwmaq


Kirisiw

1913-jılda Daniyalıq fizikalı Nils Bar óziniń atom dúzilisi haqqındaǵı teoriyasın ilimge usınıs etdi. Onıń teoriyası tiykarında, Rezerford islep shıqqan planetar model jatar edi. Bul teoriyaǵa kóre, atom dúzilisi, planetalardıń oraylıq obiekt - Juldız átirapında óz orbitalari boylap háreketleniwi sıyaqlı, yaǵnıy makrodúnya modeline salıstırǵanda alınǵan edi (mısalı, Jer hám basqa planetalardıń Quyash átirapında aylanıwı sıyaqlı ). Áyne planetalar sisteması sıyaqlı, elektronlar da, atom orayındaǵı salmaqli yadro átirapında, anıq hám qatań orbitalar boylap háreketlanadi.

Atom ishinde neler bar?

Atom - protonlar, elektronlar hám neytronlardan shólkemlesken. Neytronlar, ilimpazlar tárepinen, atom dúzilisiniń planetar modeli islep shıǵılǵanınan keyin jańalıq ashılǵan. Tek 1932-jılǵa kelip, Jeyms Chedvik, qatar ilimiy tájiriybelerden keyin, hesh qanday zaryadqa iye bolmaǵan bóleksheler – neytronlardan jańalıq ashdı. Zaryaddıń joqlıǵı, bul bólekshelerdiń elektromagnit maydanǵa salıstırǵanda hesh qanday tásirge kirispegeni menen tastıyıqlandı.

Atom yadrosınıń ózi, salmaqli bóleksheler - proton hám neytronlardan ibarat. Bul bólekshelerdiń hár biri, elektronlardan derlik eki mıń ret salmaqlılaw. Olar ekewi ólshemlerine kóre de óz-ara uqsas, tek aytıp ótilgeni sıyaqlı, protonlar oń zaryadqa iye bolǵanı halda, neytronlardıń ulıwma hesh qanday zaryadı bolmaydı.
Óz gezeginde, protonlar hám neytronlar, kvarklar dep atalıwshı elementar bólekshelerden ibarat boladı. Házirgi zaman fizikasında, kvarklar elementlardıń eń kishi hám elementar bóleksheleri retinde qaraladı.
Atomning ólshemleri, onıń yadrosınıń ólshemlerinen bir neshe ese úlken bolıp, eger atomDı futbol maydanı ólshemleri sıyaqlı ólshemde oyda sawlelendirsek ol jaǵdayda, yadro, bul futbol maydanı qaq orayına jaylastırılǵan tennis topı sıyaqlı ólshemde kórinetuǵın boladı.
Tábiyattda, ólshemleri, massası hám basqa ózgesheliklerine kóre parıqlanıwshı kóp sanlı atomlar bar. Bir túrdegi atomlarning kompleksi, ximiyalıq element dep ataladı. Házirgi kúnde, ximiyalıq elementlerdiń 117 túri pánge málim. Olardıń atomlari, massası, ólshemleri hám dúzilisine kóre óz-ara parıqlanadı.