Yordamida ayrim amaliy masalarni ifodalovchi tengsizliklarni yechish. U. Y. A

---

FUNKSIYANING MONOTONLIK XOSSASLARI VA ULAR 

YORDAMIDA AYRIM AMALIY MASALARNI IFODALOVCHI 

TENGSIZLIKLARNI YECHISH. 

                                                      

                                                       U.Y.Akbarov-f.-m.f.n.; 

                                                       M.O.Umarova-magistrant, Qo’qon DPI 

 

Bizga ma’lumki, funksiya tushunchasi va uning asosiy xossalari, 

funksiyaning turlari va berilish usullari umumta’lim maktablari o’quvchilari 

ongida yuqori sinfdan boshlab shakllantirilib boriladi. Dastlab funksiya 

tushunchasi sodda ko’rinishda, kundalik hayotimizda uchrab turadigan misollar 

orqali beriladi. Shundan so’ng darslarda turli misol va masalalar yechib funksiya 

tushunchasi mustahkamlanadi.  

Masalan: Poyezd Toshkentdan Samarqandga tomon 60km/soat tezlik bilan 

harakat qilmoqda. U jo’nagandan t soat keyin Toshkentdan qancha masofada 

bo’ladi? 

Yechish. Agar izlanayotgan masofa S harfi bilan belgilansa, javobni bunday 

formula bilan yozish mumkin: 

 

 

                 S = 60t.                                        (1) 

Poyezdning harakati davomida s yo’l va t vaqt o’zgarib boradi.Shuning 

uchun ular o’zgaruvchi kattalik (miqdor)lar yoki o’zgaruvchilar deyiladi. Bunda s 

va t ixtiyoriy ravishda emas, balki (1) tekis harakat qonuniga bo’ysingan holda 

o’zgarishi muhim ahamiyatga ega. Bu qonunga muvofiq, t vaqtning har bir 

qiymatiga s yo’lning aniq bir qiymati mos keladi (mos qo’yiladi). Masalan, t=2 

bo’lganda (1) formula bo’yicha quyidagini hosil qilamiz: 

 

 

 

     S = 120 

Shunday qilib, (1) formula s yo’lni t vaqtning berilgan qiymati bo’yicha 

hisoblash qoidasini belgilaydi.Bu masalada t musbat va poyezdning Toshkentdan 

Samarqandgacha harakat vaqtidan katta bo’lishi mumkin emas. 

---

Qaralgan misolda bir o’zgaruvchili miqdorning oldindan berilgan qiymati 

bo’yicha ikkinchisining qiymatini topishga imkon beruvchi qoidalar ko’rsatildi. 

Agar  sonlarning biror to’plamidan olingan x ning har  bir qiymatiga  y son 

mos keltirilgan  bo’lsa, u holda shu to’plamda y(x)  funksiya berilgan deyiladi. 

Bunda x erkli o’zgaruvchi yoki argument, y esa erksiz o’zgaruvchi yoki funksiya 

deyiladi. 

Ta’rif. f (x) funksiya (a;b) oraliqda aniqlangan bo’lsin. Agar ixtiyoriy x

1

≤ x

2

 

tengsizlikni qanoatlantiradigan  x

1

, x

2

 (a,b) nuqtalar uchun     f (x

1

)  ≤  f (x

2

)   

(f(x

1

) ≥ f(x

2

)) tengsizlik bajarilsa, u holda f funksiya (a,b) oraliqda o’suvchi 

(kamayuvchi) funksiya funksiya deyiladi, (a,b) oraliq esa monotonlik oralig’i deb 

yuritiladi.

 

Ta’rif. f(x) funksiya (a;b) intervalda aniqlangan bo’lsin. Agar ixtiyoriy x

1

 < x

2

 

tengsizlikni qanoatlantiradigan x

1

, x

2

  (a,b) nuqtalar uchun f(x

1

)< f(x

2

) 

(f(x

1

)>f(x

2

)) tengsizlik bajarilsa, u holda f funksiya (a,b) oraliqda qat’iy 

o’suvchi (kamayuvchi) funksiya deyiladi.

 

Teorema.  f(x) funksiya (a;b) oraliqda aniqlangan va differentsiallanuvchi 

bo’lsin. f(x)  funksiya (a;b) intervalda o’suvchi (kamayuvchi) bo’lishi uchun shu 

intervalda f’(x)≥0 (f’(x)≤0) tengsizlik bajarilishi zarur va yetarli. 

Agar  (a;b)  intervalda  f’(x)>0  (f’(x)<  0)  tengsizlik  bajarilsa,  u  holda  f(x) 

funksiya (a;b) intervalda qat’iy o’suvchi (kamayuvchi) bo’ladi. 

Quyida  biz  funksiyaning  monotonlik  xossalari  yordamida  ayrim  amaliy 

masalalarni ko’ramiz. 

1-masala.  

 tenglamani yeching. 

Yechish.  y  = 

  funksiya  x  ≥  o  da  aniqlangan.  Shuning  uchun  berilgan 

tenglama faqat nomanfiy ildizlarga ega bo’lishi mumkin.Bunday ildizlardan biri: 

x=

  Tenglamaning  boshqa  ildizlari  yo’q,  chunki  y  = 

 

---

funksiya  x  ≥  0  bo’lganda  o’sadi  va  shuning  uchun,agar  x  >  81  bo’lsa,  u  holda 

, agar x < 81 bo’lsa, 

 bo’ladi. (1-rasm). 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

(1-rasm) 

2-masala. Tengsizlikni yeching: 

                                          

 

Yechish.  

 funksiya grafigini chizamiz. Bu parabolaning 

tarmoqlari yuqoriga yo’nalgan. 

 tenglama bitta 

 ildizga ega, 

shuning uchun parabola Ox o’qiga 

 nuqtada urinadi. Bu funksiyaning grafigi 

2-rasmda tasvirlangan. Berilgan tengsizlikni yechish uchun x ning qanday 

qiymatlarda funksiyaning qiymatlari musbat bo’lishini aniqlash kerak. Shunday 

qilib, 

 tengsizlikni x ning parabolaning nuqtalari Ox o’qidan 

yuqorida yotuvchi qiymatlari qanoatlantiradi. 2-rasmdan ko’rinib turibdiki,bunday 

qiymatlar x = -0.5 dan boshqa barcha haqiqiy sonlar bo’ladi. J: x -0,5. 

---

         

 

 

 

     

   

  

                                                                                   2-rasm.