Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usuli reja: Suyuq xromatografiyaning printsipi hplc ning ishlatilish sohalari
Yüklə 249,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
YUQORI SAMARALI SUYUQLIK XROMATOGRAFIYA USULI Reja: 1. Suyuq xromatografiyaning printsipi 2. HPLC ning ishlatilish sohalari. 3. Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida qo‘llaniladigan adsorbentlar. 4. Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasining turlari. 5. HPLC ning ishchi qismlari. Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi (HPLC, Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi) moddalarning murakkab aralashmalarini ajratishning samarali usullaridan biri bo'lib, u ham analitik kimyoda, ham kimyoviy texnologiyada keng qo'llaniladi. Xromatografik ajratishning asosi ajralayotgan aralashmaning tarkibiy qismlarining fazalar chegarasida van-der-Vaals o'zaro ta'sirining murakkab tizimida (asosan molekulalararo) ishtirok etishidir. Tahlil qilish usuli sifatida HPLC o'rganilayotgan ob'ektlarning murakkabligi tufayli dastlabki murakkab aralashmani nisbatan sodda bo'lganlarga oldindan ajratishni o'z ichiga olgan usullar guruhining bir qismidir. Keyin olingan oddiy aralashmalar an'anaviy fizik-kimyoviy usullar yoki xromatografiya uchun ishlab chiqilgan maxsus usullar bilan tahlil qilinadi. Suyuq xromatografiyaning printsipi aralashmaning tarkibiy qismlarini bir- biriga aralashmaydigan ikkita faza o'rtasidagi muvozanat taqsimotidagi farqdan kelib chiqqan holda ajratishdan iborat bo'lib, ulardan biri statsionar, ikkinchisi harakatchan (eluent). HPLC ning o'ziga xos xususiyati yuqori bosimli (400 bargacha) va nozik taneli sorbentlardan (odatda 3-5 mkm, hozir 1,8 mkmgacha) foydalanishdir. Bu moddalarning murakkab aralashmalarini tez va to'liq ajratish imkonini beradi (o'rtacha tahlil vaqti 3 dan 30 minutgacha). HPLC usuli kimyo, neft kimyosi, biologiya, biotexnologiya, tibbiyot, oziq- ovqat sanoati, atrof-muhitni muhofaza qilish, dori vositalari ishlab chiqarish va boshqa ko'plab sohalarda keng qo'llaniladi. Tahlil qilinayotgan yoki ajratilgan moddalarni ajratish mexanizmiga ko'ra, HPLC adsorbsion, taqsimlash, ion almashish, chiqarib tashlash, ligand almashish va boshqalarga bo'linadi. Shuni yodda tutish kerakki, amaliy ishda ajratish ko'pincha bitta emas, balki bir vaqtning o'zida bir nechta mexanizmlar bilan amalga oshiriladi. Shunday qilib, istisno ajratish adsorbsion effektlar, adsorbsiya - taqsimlash va aksincha murakkablashishi mumkin. Bunda namunadagi moddalarning ionlanish darajasi, asoslilik yoki kislotalilik, molekulyar og‘irlik, qutblanish qobiliyati va boshqa ko‘rsatkichlari bo‘yicha farqi qanchalik katta bo‘lsa, bunday moddalarning turlicha ajratish mexanizmi ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi. Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya suyuqlik xromatografiyasi usulining bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda qo‘zg‘aluvchan faza - elyuyent kolonkadagi sorbentdan katta tezlikda yuqori bosim ostida o‘tadi. Usul yuqori va quyi molekulali issiqlikka chidamsiz moddalarni ajratib olishga, ularning chinligini va miqdorini aniqlashga imkon beradi. Hozirgi zamon xromatografiyalari quyidagi qismlardan tashkil topgan: yuqori samarali kolonka, dozator, yuqori bosimli nasos, yozuv qurilmali detektor, mikroprotsessor. Xromatograflar, shuningdek namunalarni avtomatik ravishda kolonkaga yuborish, reja asosida xromatografiyalash muhitini ushlab turish, ajratish jarayonining qulay sharoitini avtomatik tanlab berish, tahlil qilinayotgan aralashma tarkibidagi moddalarning chinligi va miqdorini aniqlab beruvchi moslamalar bilan ta’minlangan. Yuqori bosimli nasos (200-500 atm gacha) elyuyentni berilgan doimiy tezlikda kolonkaga yetkazib beradi. Ba’zida mikrokolonkali xromatograflarda nisbatan past bosimli nasoslar qo‘llaniladi (1-20 atm gacha). Xromatografik kolonkalar zanglamaydigan po‘lat (yoki shisha)dan tayyorlangan bo‘lib, uzunligi 10-25 sm, ichki diametri 0,3-0,8 sm (ko‘pincha 0,4-0,5 sm) ga teng. Kolonkalar diametri 5-10 mkmbo‘lgan dumaloq yoki notekis shakldagi adsorbent bilan yuqori bosimda suspenzion usul yordamida to‘ldiriladi. Suspenzion usul bilan to‘ldirilganda sorbent kolonkada bir tekis bo‘lib zich joylashadi. Mikrokolonkali xromatograflarda kolonkalarning uzunligi va ichki diametri kichik bo‘ladi (0,1-0,2 sm va undan ham kichik). Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida qo‘llaniladigan adsorbent zarrachalari yuqori bosim ostida parchalanmasligi kerak. Zich joylashgan kichik diametrli (5-10 mkm) adsorbent bilan to‘ldirilgan kolonkalar aralashmalarni yuqori samarali xromatografik taqsimlash xususiyatiga ega. Xromatografiyalash jarayoni ketayotgan vaqtda kolonka harorati ±0,1 0 S aniqlikda ushlab turiladi. Xromatografik taqsimlanish ko‘pincha 20-25 0 da olib boriladi. Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida ko‘pincha refraktometrik yoki flyuorimetrik, to‘lqin uzunligi o‘zgaruvchan (190-900 nm) yoki o‘zgarmaydigan (ko‘pincha 254 nm) spektrofotometrik, shuningdek, alanga-ionlanish, elektro- kimyoviy, mass-spektrometrik va boshqa detektorlar ishlatiladi. Adsorbent sifatida ko‘pincha gidroksil guruhlar bilan qoplangan silikagel, turli funksional guruhlar bilan ishlangan silikagel, alyuminiy oksidi, polimerlar, amaliyotda esa tayyor kolonkalar ishlatiladi. Silikagel bilan to‘ldirilgan kolonkalar bilan ishlashda elyuyent sifatida uglevodorodlar, ba’zida esa turli erituvchilar yoki spirt bilan aralashtirilgan uglevodorodlardan foydalaniladi. Gidrofob guruhlar bilan qoplangan silikagel bilan to‘ldirilgan kolonkalarni yuvishda esa tarkibida quyi spirtlar yoki atsetonitril bo‘lgan suvli eritmalar ishlatiladi. Ba’zida erituvchilar ikki marta tozalangan bo‘lishi kerak. Tuz, kislota va asos ko‘rinishidagi organik birikmalarni ajratishda juft-ion xromatografik usuldan foydalaniladi. Bunda gidrofob guruhlar bilan qoplangan silikagel adsorbenti, anion yoki kation tarkibida gidrofob guruh saqlovchi ionli birikmalar qo‘shilgan suv-spirtli yoki suv-atsetonitrilli elyuyentlar ishlatiladi. Organik tuzilishga ega bo‘lgan anion va kationlarni ion-almashinish suyuqlik xromatografiyasi yordamida ajratiladi. Adsorbentlar sulfo-, karboksil- yoki aminoguruhlar bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Elyuyent sifatida ma’lum pH muhitga va ion kuchiga ega bo‘lgan suvli bufer eritmalar ishlatiladi. Metal kationlari bilan kompleks hosil qiluvchi moddalarni ajratishda ligand almashinish xromatografiyasi usulidan foydalaniladi. Taqsimlanish yoki moddalarning ajralishi tekshirilayotgan birikmalarning koordinatsion bog‘lar hosil qilish xususiyatlari o‘rtasidagi farqqa asoslangan bo‘lib, ko‘pincha aminokislotalarning izomerlari tahlil qilinadi. Adsorbentlar metal ionlari va ajralayotgan modda bilan kompleks birikmalar hosil qiluvchi guruhlar bilan qoplangan bo‘ladi. Moddalarning ajralish darajasi xromatogrammadagi ikki qo‘shni cho‘qqilarning balandliklari o‘rtasidagi masofa va xromatografik chizmaning kengligi bo‘yicha aniqlanadi. Cho‘qqilar balandligi o‘rtasidagi masofa aniqlanuvchi moddaga nisbatan adsorbentning selektivligiga, kengligi esa adsorbentning joylashishiga va elyuyentning quyuqlik darajasiga bog‘liq. Yuqori samarali kolonka adsorbentning selektivligi kichik bo‘lsa ham moddalarni ajratib berish xususiyatiga ega. Moddalar miqdorini aniqlashda xromatogramma mutlaq kalibrlash yoki ichki standartlar (gaz xromatografiyasi usuli kabi) usullari yordamida tahlil qilinadi. Yot moddalar xromatogrammadagi cho‘qqilarni solishtirish bo‘yicha aniqlanadi. Bir hil muhitda moddaning kolonkadan chiqish vaqti bir xil va doimiy bo‘ladi va bu xususiyatdan aniqlanuvchi birikmaning chinligini aniqlashda foydalaniladi. Miqdoriy tahlilda cho‘qqilar yuzalari hisoblanadi, chunki cho‘qqi yuzasi moddaning miqdoriga to‘g‘ri mutanosib. 1-rasm . Yuqori samarali suyuqlik xromatografining tuzilish chizmasi 1 - qo‘zg‘aluvchan faza solingan idish, 2 - nasos, 3 – tekshiriluvchi namunani kiritish joyi, 4 – xromatografiyalash kolonkasi, 5 - detektor Hozirgi kunda YuASX ning bir necha turlari rivojlanib bormoqda. Yüklə 249,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|