““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri

Geoekologik kartalashtirish usullari.
Geografik ekologiya tadqi- qotlari 
natijalarini karta asosida ko`rsatish muhim ahamiyatga ega. Geo- ekologik karta asosida
landshaft to`ri beriladi, chunki u har bir hudud bo`yicha ma`lum axborot beradi, 
shuningdek landshaft qonunlari asosiy tabiiy chegaralar hisoblanadi, ular asosida boshqa
ko`rsatkichlarning ham bir-birlaridan farqi aniqlanadi. Ranglar spektri ekologik vaziyatlar 
darajalarini bildiradi, shuning uchun ham ranglarni tanlashda vaziyat darajasiga ahamiyat
berish lozim. (masalan, qulay vaziyat havorang, falokatli vaziyat qizil rang bo`lishi 
mumkin). Ranglar chegaralari landshaft qonunlari bo`yicha o`tkaziladi. Har bir vaziyat
darajasi landshaftlarni inson xo`jalik faoliyati natijasida o`zgarganlik sinfini aks ettiradi, 
buning uchun Rim raqami bilan o`zgarganlik darajasi ko`rsatiladi, masalan 15- V, bunda
arab raqami landshaftning tartib, rim raqami esa o`zgaruvchanlik darajasini ifodalaydi 
(V-qayta o`zgartirilgan daraja).
Har bir konturda rivojlanayotgan tabiiy va antropogen jarayonlar simvollar asosida 
berilishi ma`qul: sel, qor ko`chkisi, surilmalar hududiy harakterga ega bo`lganliklarini
e`tiborga olib maxsus chiziqlar, areallar, nuqtalar bilan ko`rsatilishi mumkin. Tabiiy 
jarayonlarni shartli belgi larni qalinligi yoki shaklini o`zgartirish yo`li bilan intensivligini
ko`rsata olish mumkin. Bu, ayniqsa, eroziya, deflyatsiya, sho`rlanish, jar eroziyasi, 
akkumulyatsiya kabi hodisalarni tasvirlashda asqotadi.
Landshaft konturlarida, shuningdek nomlari «Qizil kitob‖larga kiritilgan o`simlik 
va xayvonlarni maxsus belgi bilan ko`rsatish joiz, bunda aylana yoki ko`p qirrali katak
orasiga raqam yoki hayvonning rasmini ko`rsatish yo`li bilan ifodalanishi mumkin. Bu 
borada «O`zbekiston Respublikasining ekologik kartasi‖ (1991) da berilgan shartli belgilar

---

---

71

ancha ob`ektiv chiqqan. SHartli belgilarni joylashtirishda albatta, tasvirlanayotgan
o`simlik yoki hayvonni ayni shu konturda hozirda tarqalganligini hisobga olish zarur. 
Tog’lik va tog’ oldi tekisliklarida Ushbu shartli belgilarni joylashtirishda siyraklikka amal
qilishzarur bo`ladi, respublikada tog’ landshaft qonunlari kichikroq bo`lganliklari uchun 
boshqa belgilar bilan murakkablashib ketadi, natijada kartani o`qish og’irlashadi.
Sanoat shaharlarining atmosfera havosini ifloslantiradigan toifa- lari (havoni 
ifloslanish indeksi bo`yicha berilishi va shahar ko`rinishini ushbu darajaga
mo`ljallab( qizil rangda ko`rsatilishi ma`qul. Daryo, ko`l, suv ombori, kanal, 
kollektorlarning minerallashuv darajasi ma`lum postlarda kartogramma usuli bilan bir
necha yillar uchun beriladi. SHuningdek ularni chetlari hoshiya (rang) usuli bilan ma`lum 
postlar oralig’ida ko`rsatiladi. Bu bilan daryolarda manbadan mansabga tomon
minerallashuv darajasini ortib borishi yaxshi ifodalanadi. Masalan, Amudaryoda Termiz- 
CHorjo`y- Tuyamo`yin- Nukus-Qiziljar-Orol dengizi postlari bo`yicha beriladi.
Respublikamiz- dagi buzilgan va rekul’tivatsiya qilingan erlar ham kartada o`z aksini 
topishi lozim.
Kartadan tashqari bo`sh joylardan to`g’ri foydalanishni rejalashtirish kerak: 
bizningcha, bu joylarda karta-kesmalar, jadval, grafik, matnlar berilishi maqsadga
muvofiq, ular asosiy kartani mazmunini boyitadi. Er suvlarining ifloslanishi, tuproqda 
tuproqlarni og’ir metallar bilan ifloslanishi, tuproqda qoldiq pestitsidlarning miqdori,
atmosfera havo- sini ifloslanishiga oid ma`lumotlar berilishi ma`qul. Sanoat shaharlari- da 
chang va gazlarni maxsus moslamalar bilan ushlanib qolayotgan qismlari, havoga
chiqarilayotgan qismi turli shartli belgilar bilan ifodalanishi yaxshi samara beradi. 
Qo`riqxonalar, milliy bog’lar, zakasniklar alohida karta-kesma berilishi, yangitdan
vujudga keltirilishi lozim bo`lgan alohida qo`riqlanadigan hududlar areallar bilan berilishi 
mutaxassislar uchun yaxshi yordam beradi.
Orol dengizining hozirgi holati, quriyotgan jarayonlar, suv va tuz balanslari, tabiiy 
jarayonlar, dengizning 1961 yildan boshlab o`zgarish dinamikasi, istiqbolda kutilayotgan
o`zgarishlarni kartalar asosida ko`rsatish muhim ahamiyatga ega. Atrof-muhitni 
ifloslanishi munosabati bilan aholi orasida tibbiy o`zgarishlarni kartalar asosida tavsiflash
muhim amaliy ahamiyatga ega. 

---

---

72

Tabiat boyliklaridan foydalanish murakkab jarayon. Ayniqsa, hozirgi ilmiy-texnika
taraqqiyoti bosqichida resurslarni xalq xo`jaligi muomala- siga ko`plab kiritilayotgan bir 
paytda tabiiy muhit inson omili ta`sirida kuchli o`zgarishlarga duchor bo`lmoqda. Buning
oqibatida ekologik vaziyat jiddiylashmoqda, aholining sog’lig’iga putur etkazilmoqda, 
tabiiy boyliklarni qashshoqlanishi tezlashmoqda, tabiat komponentlari iflos - lanmoqda
kabi noxush muammolarni ko`rsatish mumkin. Bu vaziyatda tabiatdan foydalanishni ilmiy 
asosda olib borish muhim ahamiyat kasb etadi.

---

---

73

XULOSA 
Tabiatdan foydalanishni optimallashtirishning boshqa bir mezoni - bu ishlab 
chiqarishni integral geotizim asosida tashkil qilish tamoyiliga o`tishdir. Bu to`g’rida
yuqorida aytganimizdek, dastavval tajriba tariqasida mamlakatning eng xarakterli 
hududlarida ushbu tamoyil asosida xo`jalikni yuritishni qo`llash taklif qilinadi, agar u
o`zini oqlasa, uni keng miqyosda qo`llashga o`tish joiz. Tabiatdan foydalanishda 
komponentlar va komplekslarning bir-birlari bilan o`zaro bog’liqligi, hamjihatligi, ta`siri
qonunlari, ekologik muvozanat, barqarorlik hislatlarini hisobga olish lozim. Mazkur 
jamlama mezon boyliklardan foydalanish jarayonida juda zarur va unga barcha hududlarda
amal qilish katta samara beradi. 
Tabiat boyliklaridan foydalanish tamoyili xarakteriga qarab turlicha ekologik
yo`nalishlarni belgilash mumkin. eng muqobili va maqsadga muvofig’i bu resurslardan 
oqilona va ilmiy asosda foydalanishdir. Bu tarzda ekologik vaziyat ham barqaror va qulay,
insonlarning hayoti xavfsiz va sog’lom bo`ladi. Iqtisodiy va ekologik hayotning 
mustahkam bo`lishi barqaror rivojlanishni ta`minlaydi.

SHuningdek tabiatdan foydalanishning geoekologik asoslarini ishlab chiqish, hudud 

tabiatiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish, tabiiy resurslarini muhofaza qilishni
tashkil etishda quyidagilarga e`tiborni qaratish lozim: 
—hudud tabiatidan foydalanishning geoekologik oqibatlarini o`rganish va tabiatga
ilmiy asosda yondashishni yo`lga qo`yish hamda amaliyotga yo`naltirish;
—landshaftlardan oqilona foydalanishning geoekologik asoslarini o`rganish va ishlab
chiqish, ularning hududni rivojlantirishdagi ahamiyatini ochib berish; 
—obikor erlardan okilona foydalanish, tabiiy va iqtisodiy geografik omillarni
hisobga olgan holda qishloq xo`jalik ekinlarni landshaft tiplariga moslashtirib joylashtirish 
;
—antropogen landshaftlarni rekul’tivatsiyalashtirish, foydalanish uchun yaroqsiz 

bo`lgan geografik majmualarni optimallashtirish, ularning geoekologik muvozanatini

tiklash, ekosistemalarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish va ekologik jihatdan 
sog’lomlashtirish;

---

---

74

—geokomplekslarda tadqiqotlar olib borishni kengaytirish, takomillashtirish 

uchun esa maxsus ekspeditsiyalar tashkil etish, mintaqalarda vujudga kelgan geoekologik

va landshaft-ekologik muammolarni bartaraf etish yuzasidan olimlarning hamkorligini 
mustahkamlash;
—

inson xo`jalik faoliyati sust bo`lgan hududlarda qo`riqxonalar barpo qilish, 

shuningdek buyurtmaxonalar, ekologik markazlar, tabiat yodgorliklari, milliy va xalq
bog’lari tashkil etish kabilardir. 

---

---

75