Đ brahđm cəFƏrov

BAKTERĐAL XƏSTƏLĐKLƏR 
 

107
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.1.Xanthomonas cinsinin xəstəlikləri 
 
 
Xanthomonas campestris pv. 
vesicatoria 
omafra.gov.on.ca 
Xanthomonas axonopodis  
pv. citri 
apsnet.org 
Xanthomonas oryzae pv. oryzicola 
eppo.org 
Xanthomonas campestris 
corylinainra.fr 

108
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.2. Erwinia cinsinin xəstəlikləri 
 
 
Erwinia amylovora 
apsnet.org 
Erwinia carotovora subsp. carotovora 
avrdc.org 
Erwinia amylovora 
foto M.Babadoost 

109
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.3. Erwinia cinsinin xəstəlikləri 
 
 
Erwinia amylovora 
fotolar M.Babadoost 

110
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.4.Pseudomonas cinsinin xəstəlikləri 
 
 
Pseudomonas syringae pv. tomato 
fotolar M.Babadoost 
Pseudomonas syringae pv. phaseolicola 
calspl.com 
Pseudomonas cichorii 
bitkisagligi.net 

111
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.5.Agrobacterium cinsinin xəstəlikləri 
Kəndtəsərrüfatıbitkilərininxəstəliktörədici-
lərininqarşısınıalmaqüçünantoqonistlərdənistifadəninistiqamətləriaşağıdakılardır: 
Agrobacterium tumefaciens 
fr.wikipedia.org 
 
Agrobacterium radiobacter  
agroatlas.ru 
Agrobacterium rhizogenes 
shouragroup.com 
Agrobacterium tumefaciens 
rothamsted.ac.uk 
 

112
 
 
torpaqdamikrob-anto-qonistlərinoptimaltoplanmasıüçünşəraitinyaradılması;  anto-
qonistkulturalarıntətbiqi; antibiotiklərintətbiqi.  
Fitopatogenbakteriyalarınmikrob- 
antoqonistlərinintorpaqdayığılmasıüçünşəraitaqrotexnikitədbirlərinhəyatakeçirilm
ə
siiləsəciyyələnir: 
üzvi 
(peyin, 
kompost, 
siderat), 
mineralgübrələrindüzgünnisbətdəverilməsi; 
ə
həngləmə; 
növbəliəkinəəməledilməsi. 
Məsələn, 
düz-
günnövbəliəkinəəməledilməsivəüzvigübrələrinverilməsi, 
lobyabitkisininkökçürüməsixəstəliyiiləyoluxmasınıaşağısalır. 
Mikrob-antoqonistlərintətbiqiqaydalarımüxtəlifdir:  birbaşatorpağaver-mə, 
kompostlarıntərkibindəvermə, 
toxumlarınişlənməsi, 
bitkilərinçilənməsi. 
Adətənörtülüqruntdatorpağabirbaşaverməüsulundanistifadəolunur.  
Birqrupmikrooqanizmlərinmaddələrmübadiləsininspesifikməhsullarıbaşqa
mikroorqanizmlərininkişafınıaşağısalırvəyatamamiləqarşısınıalır. 
Beləspesifikməhsullarantibiotikləradınıalmışdır.  
Antibiotikmaddələrikiəsasxüsusiyyətləxarakterizəolunurlar:  
- onlarhəttaaşağıkəsafətlilikdəyüksəksəmərəlidirlər; 
- 
onlarüçünseçiciliktəsirixarakterikdir, 
yənihərantibiotikmüəyyənor-
qanizmlərəmünasibətdəsəmərəlidirvəbaşqalarınaisətamamilətəsirsizdir.  
Antibiotiklərmüxtəlifqruporqanizmlər, 
ocümlədəntorpaqdayaşayanbəzimikroorqanizmlərtərəfindənəmələgəlirlər. 
Oradanbitkiyədaxilolur, 
onlarınto-
xumalarındatoplanırvəxəstəliklərəqarşıdavamlılığınıartırır.  
Bitkimühafizəsindətətbiqolunanantibiotiklərəəsastələbləraşağıdakı-lardır: 
- xəstəliyintörədicisinəqarşıfəalolmalı, bufəallığısaxlamalıdır; 
- bitkitoxumasınaasanlıqladaxilolmalıdır; 
- onlarınmüalicədozalarıbitkilərüçüntəhlükəsizolmalıdır. 
Antibiotiklərintətbiqiqaydaları:  səpinvəəkinmaterialınınişlənməsi,  çilə-mə, 
torpağavermə. 
Fitoaleksinlər də antibiotik təbiətli maddələrdir. Parazitin və sahib bitkinin 
qarşılıqlı  münasibətləri  çərçivəsində  metabolizm  prosesi  zamanı  əmələ  gəlir. 
Kimyəvi  təbiətinə  görə  fitoaleksinlər  fenol  birləşmələrinə  aiddir.  Bakteriyalarla 
yoluxma  zamanı  da  fitoaleksinlərin  əmələ  gəlməsi  müxtəlif  ədəbiyyat  mənbə-
lərində öz əksini tapmışdır. 
Son  illər  bütün  dünyada  olduğu  kimi  Azərbaycanda  da  bakteriya  mənşəli 
xəstəliklərin  yayılması  artan  tendensiya  üzrə  davam  edir.  Çoxlu  sayda  əvvəllər 
iqtisadi  əhəmiyyət  kəsb  etməyən  növlər  və  formalar  patogenlik  xüsusiyyətlərinə 
görə  daha  da  aqressivləşirlər.  Bu  nöqteyi  nəzərdən  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin 
müxtəlif mənşəli bakteriozlardan mühafizəsi aktuallığını saxlamaqdadır.  
3.6. AKTĐNOMĐSETLƏRVƏONLARINTÖRƏTDĐKLƏRĐ 

113
 
 
XƏSTƏLĐKLƏR 
 
Müasirtəsnifatlaragörə 
(Berdci, 
1974), 
aktinomiset-
ləribakteriyalaraaidedirlər.  OnlarbakteriyalarınəksəriyyətikimiQrammüsbətdirlər. 
Lakinaktinomi-
setlərmorfolojivəbiolojixüsusiyyətlərinəgörəbakteriyavəgöbələklərarasındaaralıqv
ə
ziyyətdədurur. 
Həqiqinüvəninolmaması 
(prokariot) 
onlarıbakteriya-
larayaxınlaşdırır, 
lakinbakteriyalardanfərqliolaraq, 
aktinomisetlərinvegetativbədəniçoznazik, 
budaqlanan, 
hərtərəfəparıltılıçıxannazikhiflərdənibarətdir. 
Buhiflərinhamısıbiryerdəgöbələk-
lərdəolduğukimimitsel  (göbələkmitselinənisbətən  5-7  dəfənazik)  adlandırılır. 
Kəskinifadəolunanparıltılıvəşüalıxarak-
terinəgörəaktinomisetlərəbəzənşüalıgöbələklərdədeyirlər. 
Aktinomisetlərmitselsahələrivəyasporlarıiləçoxalırlar. 
Sporlar 
– 
xüsusiorqanlardaspordaşıyanlardaəmələgəlir.  Spordaşıyanlarspiralşəkillivəyadüz-
dür, 
ş
arvəyaçubuqşəkillidir.Qidamühitlərindəaktinomisetlərəvvəlcədərilikoloniyalar 
(substrantmitsel) 
sonraisə 
havamitseliiləörtülür. 
Koloniyaözüaqardasubstratmitseləböyüyür.Aktinomisetlərinqidalanmasıixtisaslaş
ma-mışdır,  təbiətdəonlarbitkivəheyvanqalıqlarındanistifadəedirlər.  Ağachissə-
cikləri,  budaq,  yarpaq,  müxtəlifqidamaddələri,  bitkitərəfindənifrazolunanmad-
dələr, 
məhvolmuşhəşəratqalıqlarıvəs. 
onlarüçünəsasqidamənbəyirolunuoyna-
yırlar. 
Digərlərininyaşayabilmədiklərisubstrataktinomisetlərüçünəlve-rişlidir. 
Onlarahava, suhövzələrində, əsasəntorpaqdarastgəlinir. 
Müasirədəbiyyatməlumatlarınagörəaktinomisetlərinməlumcinslərininəksəri
yyətitorpaqdayaşayır 
(Zvyaqintsev, 
Zenova, 
2001). 
Aktinomisetlərinnövtərkibibecərilənbitkidən  (paxlalılar,  dənlilər,  tərəvəzlər) 
asılıolaraqdəyişir. 
Buhaldanmübarizəməsələlərinimüəyyənedərkənistifadəolunmalıdır. 
Aktino-
misetlərinəksəriyyətisaprotrofhəyattərzikeçirir, 
onlardanyalnızbirqismibit-
kilərdəparazithəyatauyğunlaşmışlar.Fitopatogenaktinomisetləriçərisindəbit-
kilərdədəmgilxəstəliyiəmələgətirənStreptomycescinsinövlərimaraqkəsbedir. 
KartofdadəmgilxəstəliyiniStreptomyces 
scabies 
törədir. 
Xəstəlikkartofunvegetasiyadövrüyumrularındainkişafedir. 
Yoluxmayerindəçatlarəmələgəlir,  sirayətlənmiştoxumanınmantarlaşmasıbaşverir, 
yaralarformalaşır. 
Güclüyo-
luxmazamanıyaralarqovuşurvəyumrubütövlükdəqətməklə 
örtülür. 
Yumrular-
daadidəmgilxəstəliyinitörədənaktinomisettorpaqdatoplanır, 
sirayətlənmişyumrularda, yaravəçatlardasaxlanılır. 

114
 
 
Aktinomisetlərləkəndtəsərrüfatıbitkiləriniyoluxma-
danqorumaqüçünbirsıratədbirlərinhəyatakeçirilməsizəruridir. 
Onlarıntorpaqdatoplanmasınınqar-şısınıalmaq, 
növbəliəkindövriyyəsinəəməletmək, 
yoluxmuşbitkilərisahədənkənarlaşdırmaqvəs. butədbirlərintərkibhissəsidir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.6. Streptomyces cinsinümayəndələrininquruluşunun 
sxematiktəsviri: 
A- aktinomisetkoloniyasıqidamühitində: a- havamitseli,  
b- substratmitseli; B- aktinomisetlərinspordaşıyanlarının 
tipləri: a – qısa,düz, tək-təkvəyabirbudaqdaiki-üçoturan 

115
 
 
spordaşıyan, b- düz, qısa, köbəformalı, c- spiralvari, 2-3 
burumluqısaspordaşıyan; C- aktinomisetinspordaşıyanının 
hissəsi: a- daxildəspordaşıyansporlarla, b- sporunyetişməsi,  
c- yetkinsporlar [Krasilnikov, 1949] 
 
Aktinomisetlərinsaydinamikasıtorpağıntipi, 
havaşəraiti, 
suvarmanıntət-
biqiiləmüəyyənedilir. 
Turştorpağıəhəngliyənzamanonlarınsayıartır, 
aktino-
misetlərazrütubətsevərdirlər, 
yüksəktemperaturbuqruporqanizm-
lərinhəyatınaəlverişlitəsirgöstərir. 
Çoxistiillərdətezquruyantorpaqlaradaaktinomikozlarlayoluxmagüclənir. 
 
3.7. FĐTOPLAZMALAR 
 
Bitkilərinxəstəliklərinintörədicilərikimifitoplazmalaryalnız 
1967-
ciildətəsviredilmişdir. 
Fitoplazmanıilkdəfəyaponalimləricırtdanlılıqxəstəliyiiləyoluxmuşçəkilağacınınflo
emborularınıtədqiqedərkən,  elektronmikroskopununköməyiiləmüşahidəetmişlər. 
Hazırda  59  fəsiləyəmənsubolan  200-dənartıqbitkinövüfitoplazmalarlayoluxur 
(Campbell 
R.N., 
2001). 
HəttaLitvakimiməh-dudbirərazidə 
40-
aqədərbitkidəfitoplazma  (cəd.  3.1)  mənşəlixəstəliklərinolduğuaşkaredilmişdir 
(V.Đ.Bilayvəbaşqaları, 
1988). 
Təəsüflərolsunki, 
Azər-
baycanşəraitindəbuvəyadigərbitkininfitoplazmamənşəlipatogenlərləyolux-
masıhaqqındaədəbiyyatlardaheçbirməlumatyoxdur. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, 
fitoplazmalarbirbitkidəndigərinəcırcıramalar, 
yarpaqgüvələrivəqızılsarmaşıqiləkeçib, 
ş
eytansüpürgəsi, 
stolburvəsarılıqtiplixəstəlikləritörədir. 
Buxəstəliklərüçünümumihalkimionlarınmülayimvəistihavalızonalardayayılmasıx
arakterikdir. 
Çünkibeləzonalardasorucuağızaparatınamalikhəşəratlarıninkişafıüçündahamötədil
şə
raitmöv-cuddur. 
Fitoplazmalarındaşıyıcılarıolanbeləhəşəratlarbuxəstə-
liklərinyayıl-masındaönəmliroloynayırlar.  
Sonillərelməməlumolmuşdurki, 
ş
eytansüpürgəsivəsarılıqtiplibirsıraxəstəliklərintörədiciləriviruslaryox, 
fitoplazmalardır. 
Astraçiçəklərindəsarılıq, 
düyüdəsarıcırtdanlılıq, 
badımcançiçəklərindəstolbur, 
qarağatdareversiyavəyaçoxləçəklilik, 
çəkildəqıvrılma, 
kiçikyarpaqlılıq, 
almadapoliferasiyavəyakiçik-meyvəlik, 
yoncadafillodiya, 
qarğıdalıdacırtdanlılıqvəbaşqaxəstəliklərfitoplaz-

116
 
 
mamənşəlidirlər. 
Ə
vvəllərvirusxəstəliklərikimihesabedilən 
50-dənartıqfito-
plazmatəsviredilmişdir. 
K.V.Popkovaya 
(2005) 
görəfitoplazmalarfitopatogenorqanizmlərinspe-
sifikqrupuolub, 
bakteriyalarvəviruslararasındaaralıqvəziyyətdədurur. 
Onlarpolimorforqanizmlərdir. Çoxvaxthüceyrələrihəlqəvidir, lakinuzunsovvəqan-
teləbənzərformalaradarastgəlinir. 
Eynibirfitoplazmaorqanizmihüceyrələrieyniolmayanölçüvəformalıolabilir. 
Beləki, 
tütünbitkisininstolburlasirayətlənmişfloemhüceyrələrindəsferik, 
oval, 
uzanmışvəbaşqaformalıfitoplazma-oxşarorqanizmləriştirakedir. 
Hüceyrəsinindiametri – 0,1-1 mkm-dir. 
Cədvəl 3.1  
Təbiişəraitdəfitoplazmalarlayoluxanbitkinövləri 
(Litva, Y.Stanyulisa, 1988) 
 
Bitkininnövü 
Ə
mələgətirdiyisimptom 
1 
2 
Sarımsaq (Alliumnarcissifolium)  
Fillodiya 
Çoxillikmarqarita (Bellis perennis) 
Ş
eytansüpürgəsi, xloroz 
Kələm(Brassica japonika) 
Xloroz, yarpaqlarınkiçilməsi 
Bağastrası (Callistephus chinensis) 
Fillodiya 
Peyğəmbərçiçəyi (Centauria sp.) 
Xloroz, böyüməningecikməsi 
Sinerariya(Cineraria hybrida) 
Çiçəklərinyaşıllaşması, xloroz 
Sarısarmaşıq(Cuscuta campestris) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Ə
kinyerkökü(Daucus sativus) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Adiqançır(Echium vulgare) 
Xloroz, yarpaqlarınkiçilməsi 
Hortenziya(Hydrangea sp.) 
Fillodiya, xloroz 
Ə
kinkahısı(Lactuca sativa) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Meşələrgəsi(Lathyrus sylvestris) 
Ş
eytansüpürgəsi 
Çoxilliklyupin(Lupinus polyphyllus) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Çobanyastığı(Matricaria chamomilla) 
Çoxkolluluq, çırtdanlılıq 
Ə
tirsizçobanyastığı(Matricaria inodora) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Mayaotunaoxşarqarayonca(Medicago lupulina)
 
Xloroz, çoxkolluluq 
Ə
kinqarayoncası(Medicago sativa) 
Ş
eytansüpürgəsi 
Cəfəri(Petroselinum sativum) 
Xloroz 
Birillikfloks(Phlox drummondii) 
Fillodiya, xloroz 
Çoxillikfloks (Phlox paniculata) 
Fillodiya, xloroz 
Ortabağayarpağı(Plantago media) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Novruzgülü(Primula sp.) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Adiəvəlik(Rumex acetosa) 
Xloroz, çoxkolluluq, çırtdanlılıq 

117
 
 
Qarğaəvəliyi(Rumex acetosella) 
Xloroz, çırtdanlılıq 
Dərmansabunotu(Saponaria officinalis) 
Xloroz, hədsizçoxkolluluq 
Adixaçgülü(Senecio vulgaris) 
Çırtdanlılıq, xloroz 
Tarlasüdotu(Sonchus arvensis) 
Xloroz, böyüməningecikməsi 
Dərmanzəncirotu(Taraxacum officinale) 
Fillodiya, çoxkolluluq 
Keçisaqqalı(Tragopogon sp.) 
Xloroz, yarpaqlarınqızarması 
Alpyoncası(Trifolium alpestre) 
Fillodiya, xloroz 
Çəhrayıyonca(Trifolium hybridum) 
Fillodiya, xloroz, çoxkolluluq 
Ortayonca(Trifolium medium) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Dağyoncası(Trifolium montanum) 
Xloroz, fillodiya 
1 
2 
Qırmızıyonca(Trifolium pratense) 
Xloroz, çoxkolluluq 
Ağyonca(Trifolium repens) 
Fillodiya, çırtdanlılıq 
Xışıltılıyonca(Trifolium strepens) 
Xloroz, hədsizçoxkolluluq 
 
Fitoplazmalarınhəqiqihüceyrədivarıyoxdur, 
onlarüçqatelementarmem-
braniləəhatəolunmuşdur. 
Bununladabakteriyalardanfərqlənirlər. 
Viruslarlamüqayisədəfito-
plazmalarüçünhüceyrəviquruluşvəsüniqidamühitlərindəço-
xalmaqxüsusiyyətixarakterikdir. 
Onlarmüəyyənqidamühitlərindəkiçikspesifikkoloniyalarəmələgətirir. 
Virushissəciklərindənfərqliolaraq, 
fitoplazmalardaikitipnukleinturşusu 
(DNTvəRNT) 
vəribosomlariştirakedir. 
Fitoplazmaribo-
somlarıölçülərinəgörəbakteriyaribosomlarınayaxındırlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

118
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.7. Fitoplazmanınreproduksiyasxemi 
(V.Đ.Bilayvəbaş., 1988) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a                                                         b 

119
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 3.8. Fitoplazmalarınsimptomları: 
a – pomidordastolbur; b- moruğun qeyri-normal inkişafı; 
               c- astra çiçəyinin sarılığı; d- almazoğunun və meyvələrinin  
toxumalarının anormal böyüməsi(fotolar belbulba.na.by) 
MüasirtəsnifatagörəfitoplazmalarıMollicutes 
sinifindəbirləşdirirlər. 
Qi-
dayaolantələbatınagörəMycoplasmatalesvəAcholeplasmatalessıralarınıfərq-
ləndirirlər: 
birincisıranınnümayəndələriüçünxolestrinməcburidir, 
ikincisıraüçünoelədəəhəmiyyətlideyil. 
Mycoplasmataceaefəsilə-
sinəaidolannövlərfa-kültətivanaeroblardır. 
Spiroplasma-
taceaefəsiləsinədaxilolannümayəndələrisəinkişaftsik-
lindəspesifikspiralaoxşarformalarolduğunagörəhərəkətliliyəma-likdirlər. 
Onlarahəmdəsterinlərdənasılılıqxasdır. 
Buqrupadaxilolantörədici-
lərinəmələgətirdikləriəngenişyayılmışxəstəliklərsırasındasitruslardastabbor 
(Citrus  stubborn),  qarğıdalıda  (Corn  stunt)  vəkokospalmasında  (Cocos  stynt) 
çırtdanlılıqdır. 
Acholeplasmataceaefəsiləsinədaxilolannövlərintörətdiklərizərərlixəstə-
liklərsırasındapomidordastolbur, 
çəkildəqıvrılmışkiçikyarpaqlılıq, 
yoncadafillodiyafitopatoloqlarüçünpraktikəhəmiyyətkəsbedir. 
Bumikrooqa-
nizmlərbitkinintoxumalarınaköksistemivasitəsilədaxilolmaqxüsusiyyətinəmalikdi
r, buisəmorfoqenezindəyişməsinəsəbəbolur. 
Fitoplazmalaramüxtəlifşəkillireproduksiyatiplərixasdır: 
tumurcuqlanma, 
zəncirformalarınsiqmentasiyası,  sapaoxşarstruktur,  binarbölünmə.  Sitoplazma-
tikbölünməsinxronolaraqgenomalarınreplikasiyasıiləbaşverir. 
Fitoplazmalarınehtimalolunanreproduksiyasxemi3.7 
şə
kildəverilmişdir. 
Lakinməlumsxemlərinheçbirifitoplazmanıninkişafınınmüxtəlifmərhələlə-
rindəhüceyrələrdəbaşverənmorfolojiçoxşəkilliyiəksetdirmir.  
Fitoplazmalardamüşahidəolunanhüceyrələrinformavəölçülərininmüxtə-
lifşəkilliyininəzərəalanbəzitədqiqatçılarbeləehtimaledirlərki, 
buformalaronlarınreplikasiyasıprosesindəayrı-
ayrımərhələlərdir.Fitoplazmalıorqanizmlə-
                  c                                                        d 

120
 
 
rinçoxalmasıtumurcuqlanmavəyabinarbölünməiləhəyatakeçir, 
buisəonlarıbakte-
riyalarayaxınlaşdırır. 
Fitoplazmalıfitopatogenlərçoxzərərlidir. 
Adətənonlarıntörətdiklərixəstə-
liklərepifitotiyaxarakteridaşıyır. 
Fitoplazmailəyoluxmanəticəsindəbuğdanınməhsuldarlığı 
80-90% 
aşağıdüşür. 
Ə
dəbiyyatlardagöstərilirki,  onlartərəvəzçili-yəböyükzərərvururlar,  məhsulitkisi 
25-38% 
təşkiledir. 
Pomidormeyvələrivəquşüzümüfəsiləsinədaxilolanbaşqa 
bitkilərinyoluxmasınəticəsindəməhsul-darlıq 
40%-əqədəraşağıdüşür. 
Buonunlaizaholunurki, 
fitoplazmalarlayolux-
mazamanıbitkininböyüməvəinkişafıpozulur, 
cırtdanlılıqmüşahidəedilir. 
Fitoplazmalıxəstəliklərindahabirxarakteriksimptomugenerativorqanlarınpa-
tolojidəyişməsidir, 
bəzəngenerativorqanlarfitoplazmanıntəsirialtındayarpaq-
şə
killiorqanlaraçevrilirlər  (qarağatdaçoxləçəklilik,  yoncadafillodiyavəs.).  Fi-
toplazmalarəsasənfloemborularındayerləşir, bitkidəsistemşəklindəyayılırlar. 
Birçoxfitoplazmalargenişfilogenetikixtisaslaşmayamənsubolub, 
çoxlusaydabitkinövləriniyoluxurlar.  Misalüçün,  astraçiçəklərindəsarılıqəmələgə-
tirənfitopatogenkök, kərəviz, çiyələkvəs. bitkiləridəsirayətlənir. Bəzi  növlər 
isədarixtisaslaşırlar. 
Cırcıramalar, 
yarpaqgüvələri, 
tripsvəgənələroritopatogenfitoplaz-
malarındaşıyıcılarıdır. 
Birsıraparazitlərdaşıyıcıhəşəratınorqanizmindəçoxalırlar. 
Gizlidövrmüddətindəfitoplazmahəşəratınorqanizmindəçoxalır, 
sonrabağırsaqdantüpürcəyəkeçir. 
Buandanhəşərattörədicinibitkiyəötürəbilir. 
Đ
nfeksiyanınbuqaydadaötürülməsisirkulyativötürməadlanır.Fitopatogenfitoplazma
larbitkininyalnızcanlıtoxumalarında:  yumru,  kökümeyvə,  soğanaq,  kökvəs. 
rastgəlinir. 
Birçoxalaqotlarınınköksistemi, 
pöhrələrifitoplaz-
manınsaxlanmasındaəhə-miyyətliroloynayır. 
Təbiimənbəxarakteribirçoxfitoplazmalarüçünmüəyyənedilmişdir. 
Mi-
salüçün, 
Rusiya, 
ÇexiyavəSlo-
vakiyadaquşüzümüfəsiləsibitkilərindəstolburxəstəliyinitörədənfitoplazmaəvvəlcəs
armaşıqvədigəralaqbitkilərindəmü-şahidəolunur, 
sonrainfeksiyakartofvəpomidorakeçir.  Şotlandiyadakartofda  «şeytansüpürgəsi» 
xəstəliyinintörədicisisahibbitkiyəyalnızyabanıbitkilərdənkeçir.  
Fitoplazmalarınyayılmasıdaşıyıcıhəşəratlarınsayındandaçoxasılıdır. 
Məsələn, 
1947-1953-cüillərdəMər-
kəziAvropaölkələrindəkartofuntəhlükəlixəstəliyiolanstolburgenişyayılmış, 
60-
cıillərinəvvəllərindəona 
çoxnadirhal-lardarastgəlinmiş, 
1963-1964-
cüillərdəisəbuxəstəliyinbaşvermətezliyiyeni-dənkəskinsurətdəyüksəlmişdir. 
Stolburunbuqaydadayayılmasıxəstəliyinəsasdaşıyıcısı 
(Hyalesthes 
obsoletus) 
cırcıramanınpopulyasiyasayınındəyişməsiiləəlaqəlidir; 
daşıyıcıçoxolduqca, 
stolburdaçoxgenişyayılır. 
Sonillərölkəmizinmüxtəlifregionlarındahəmörtülü, 

121
 
 
həmdəaçıqqruntşəraitindəbecərilənpomi-
dorbitkilərininstolburlayoluxmasıxeyliyüksəlmişdir.Fitoplazmalarındiaqnos-
tikasındatəkcəxəstəliyinsimptomlarıyox, 
eləcədəxəstəbitkilərintoxumasınınelektronmikroskoplaanaliziönəmliroloynayır. 
Fitoplazmanınidentifikasiyasıüçünindikatorbitkilərdən dəistifadəolunur.  
Xəstəliyinfitoplazmatəbiətliolmasınımüəyyənetməkdəmikrobiolojiüsuldakö
məkedir. 
Üsulunmahiyyətiaşağıdakıkimidir:  
xəstəliktörədicinitəmizkulturayaçıxarır; 
onunlabitkiniyoluxurlar; 
simptomlarəmələgəldikdənsonrailkinsimptomlarlaoxşarolarsa, 
yenidəntörədicinitəmizkulturadaizoləedirlər.  
Fitoplazmalıxəstəlikləriləmübarizəaparmaqüçünmüalicəvivəprofilak-
tikitədbirlərsistemihəyatakeçirilir:  sağlaməkinmaterialı,  alaqlarınməhvedil-məsi, 
yoluxmuşbitkilərinsahədənkənaraçıxarılması, 
daşıyıcı-həşəratlarlamüba-rizə, 
davamlısortlardanistifadəedilməsivəs. 
Xəstəbitkilərinfitoplazmalardanazadedilməsindətermoterapiyanındaroluəhəmiyyə
tlidir. 
Beləki, 
kartofbitki-sinintoxumlarını 
«şeytansüpürgəsi» 
törədicisindənazadetməküçün  6  günmüd-dətində  36
0
Ctemperaturda,  yoncabitki-
sinintoxumlarınıisəçiçəklərinyaşıllaş-
masıxəstəliyinintörədicisindənazadetməküçün  10  günmüddətində  40
0
Ctem-
peraturdasaxlayırlar.