Đ brahđm cəFƏrov

3.4. BAKTERĐYALARINBĐOLOGĐYASI 
Bakteriyalarbirhüceyrəliorqanizmlərdir.  Bakteriyahüceyrəsininuzunluğu  1-
3 
mkmvəeni 
0,3-0,6 
mkm-dir. 
Deməkolarki, 
bütünfitopatogenbakteriyalarçubuqşəkilliolub, 
qamçılıolduqlarınagörəhərəkətlidirlər. 
Hərəkətsizformalarınsayıazdır. 
Bakteriyalarxlorofildənməhrumorqanizmlərdir. 
Onla-
rınəksəriyyətihazırüzvimaddələrləqidalanan, heterotroforqanizmlərdir. 
Bakteriyahüceyrəsihəqiqinüvədənməhrumdur. 
Buorqanizm-
lərdənüvəaparatınıadətənnukleoidadlandırırlar. 
Latındilindəntərcüməetdikdə 
«nüvəyəoxşar» 
mənasınıalır. 
Müasirdövrdəqəbulolunantəsnifatagörə, 
fitopatogenbak-teriyalarınüvəyəqədərorqanizmlərqrupuna 
(Procariota), 
xırdalaşmışlaraləminə 
(Mychota), 
Bacteriaşöbəsinə, 
Eubacteriasinfinə, 
Eubacterialessırasınaaidedirlər. 
Bakteriyahüceyrəsisitoplazmatikkütlədənibarətdir. 
Sitoplazmatikkütləhüceyrəyəmüəyyənformaverənbərkçoxqatlıörtükləəhatəolunm
uşdur. 
Bəzibakteriyalardaörtüknazikselikliqatlaörtülür, 
müəyyənşəraitdəşişir, 
jelatinə-bənzərseliklikapsuləmələgətirir. 
Seliklimaddəbakteriyahüceyrəsinigünəşşüalarındanqorumaqlabəzinövlərinpatoge
nliyinidəmüəyyənedir 
(misalüçün, 
Pseudomonas, 
Xanthomonas). 
Rütubətlişəraitdəbubakteriyalarlayoluxanbitki-lərinüzərindəselikkütləsivəyaeksu-
datəmələgəlir. 
Qeydetdiyimizkimi, 
fitopatogenbakteriyalarınəksəriyyətimalikolduğuqamçılaragörəhərəkətlidirlər. 
Qamçılarınyerləşməxarakterindənasılıolaraq, 
bütünhərəkətlibakteriyalarbölünürlər:  monotrix  –  birpolyarqamçılı,  lofotrix  – 
hüceyrəninbirtərəfindəqamçıtopası, 
peritrix 
– 
qamçılarhüceyrəninbütünsəthiboyuyerləşir. 
Bakteriyalarosmotikyollaqidalanır. 
Bakteriyalardaparazitizmxüsusiy-
yətionlarıntərkibindəolanbirsırafermentlərləbağlıdır. 
Həminfermentlərbakteri-
yayalazımolanqidamaddələrinimənimsənilənformayasalır. 
Fitopatogenbakte-
riyalarüçünxarakterikfermentləraşağıdakılardır: 
protopektinazavəpektinaza 
(pektinmaddələrinivəhüceyrəörtüyünüparçalayır), 
proteaza 
(zülalıparçalayır), 
amilaza 
(nişastanıhidrolizedir), 
xlorofillaza 
(xlorofildanələriniparçalayır), 
oksidləşdiricifermenttirozinaza 
(bitkitoxumasınınqonurlaşmasıvəyaqaralma-
sınasəbəbolur) (M.Đ.Dementyeva, 1985). 
Bakteriyanınbitkiyədaxilolmasıtəbiivəörtücütoxu-
malarınzədələnməsiyollarıiləbaşverir. 
Məhdudixtisaslaş-
mayamalikfitopatogenbakteriyalarbitki-lərəyalnızağızcıqlarvasitəsilədaxilolur. 
Digərbakteriyalarsuyolları 
– 
hidatod, 

99
 
 
qılafdaolanməsamələrvasitəsiləbitkiyədüşür. 
Zəififadəolunanparazitlikxüsu-
siyyətiiləəlaqədarolanbircütbakteriyalar, 
ocümlədənkələmdəseliklibakte-
riozxəstəliyinintörədicisi, kökvədigərtərəvəzbitkilərindəyaşçürümə xəstəliyi 
yaradanbakteriyalarbitkilərəmexanikizədələnmişyerlərdəndüşürlər. 
Bitkilərinbakteriyalarlayoluxmaimkanlarıvəxəstə-
liyininkişafintensivliyiətrafmühitşəraitivəbitkininvəziyyətindəndəasılıdır. 
Fitopatogenbakteriyalarınəksəriyyətiyüksəknisbirütubətşəraitindəinkişafedir. 
Fitopatogenbakteriyala-rınböyüməsiüçünminimaltemperatur  5-10
0
C,  optimal  25-
30
0
C, 
maksimal 
33-40
0
Chesabedilir. 
Optimalmühitreaksiyasıneytralvəyazəifqələvilidir. 
Mühitinəlverişsizamillərininməsələn, 
antibiotiklərintəsirialtında, 
birsırafitopatogenbakteriyanövləriL 
– 
formalarəmələgətirir. 
Beləformalarhüceyrədivarındanməhrumdur. 
Müəyyənşəraitdəonlarözilkinquruluşlarınıbərpaedəbilirlər. 
Hüceyrədivarınınitməsibakteriyalarıonlaramənsubolanformavəölçü-
lərdənməhrumedir. 
Beləşəkildəonlarbakterialfiltirdənkeçirlər. 
Bakterialfiltr-
dənkeçməqabiliyyətialanL-formalarfiltirləşənləradınıalmışlar.  
FiltirləşənformanıV.F.Peresıpkinpayızlıqrapsınköksisteminiyoluxanbakteri
yanıöyrənənzaman1956-cıildəmüşahidəetmişdir. 
Filtrdənkeçənfito-
patogenbakteriyalarbakteriozlarıninkişafındaxüsusiəhəmiyyətkəsbedir. 
Beləki, 
onlaruzunmüddətbitkidəgizlivəziyyətdəqalmaqqabiliyyətinəmalikdirlər. 
Onlarınyoluxduğubitkilərdəxəstəliyinsimptomlarıəmələgəlmir, beləyoluxmalatent 
(gizli) 
adlanır. 
Ə
lverişlişəraityarananzamanbakteriyalarLformadanadiformayakeçir, 
çoxalmağabaşlayır, tipiksimptomlarlapatolojiprosesəsəbəbolurlar.  
Bütünfitopatogenbakteriyalarsüniqidamühitlərindəyaxşıbitir, 
koloniyaəmələgətirirlər. 
Koloniyalarınrəngiağ, 
boz-ağvəsarıhaşiyəli, 
müxtəlifrəngliolur.  Onlarquruvəyaselikliolabilir.  Bakteriyakoloniyalarınıqidamü-
hitlərininsəthinəəkənzamanmüxtəliftiplikoloniyalarçıxabilir, 
baxmayaraqki, 
ə
kintəmizkulturavasitəsiləaparılmışdır.  Buhal,  müxtəlifdərəcədəbütünmikroorqa-
nizmlərə, 
ocümlədənfitopatogenorqanizmlərəxasdır. 
Bakteriologiyadamikro-
orqanizmlərinbuxüsusiyyətinidissotsiatsiyavəyadissotsiatsiyalıdəyişkənlik, 
bakteriyakoloniyalarnınxarakterinəgörəfərqlənənləriisədissotsiantadlandırır-lar. 
DissotsiantlarınəsasformalarıM-,  S-  və  R-  formalarıdır:  M-  dissotsiant  se-likli, 
qabarıq;  S-  dissotsiant  hamaryastı;  R-  dissotsiantadətənqırışlı,  qeyri-bəra-bər, 
alabəzəksəthli, 
qurukoloniyaformalarınamalikdir. 
Dissosiantlarkoloniya-
larınrənginəgörədəfərqlənəbilirlər. 
Belənövdaxilidəyişkənlikvəyadissot-
siatsiyaarmuddayanıqxəstəliyinintörədicisiErwinia 
amylovora, 

100
 
 
bitkilərdəkökxərçəngixəstəliyinintörədicisiRhizobium 
radiobacterüçüntəsviredilmişdir. 
Fitopatoloqlarbakteriyalarınkulturalmorfolojidəyişkənliyinəvəyadisso-
siasiyasınaböyükəhəmiyyətverirlər,  beləki,  dissosiantlar  (variantlar)  özarala-
rındapatogenezsəviyyəsinəgörəfərqlənirlər.  Pseudomonas  syringae  pv.  macu-
licula 
(gülkələmdəngötürülmüş) 
bakteriyasınındissosiantlarıməlumdur. 
Onlarhəttailinfəsillərindənasılıolaraqpatogenlikdərəcəsinəgörəfərqlənirlər.  
Bakteriyalarınçoxalması. 
Fitopatogenbakteriyalarınəksəriyyətianahü-
ceyrəninikiyəbölünməsi, (sadəbölünmə) yoluiləçoxalır. 
Hüceyrəninsadəikiyəbölünməsihaqdafikirlərmüasirtəsəvvürlərəgörəözünüd
oğrultmur. 
Sonzamanlaralimlərarasındabeləbirfikirsübutolunurki, 
bakteriyalardacinsiprosesgedir, 
nəticədəgenetikinformasiyalarınmüba-
diləsibaşverir. 
Bakteriyadacinsiprosesinbaşqaformalarımövcuddur: 
transfor-
masiya, transduktsiyavəkonyuqasiya. 
Transformasiyagenetikmaddələrinrekombinasiyasınınsadəformasıdır, 
buzamanbakteriyanınbirştammındanayrılanDNT, 
başqaştammıncanlıhüceyrə-
ləritərəfindənudulur, onlarıngeninədaxilolur. 
M.N.Rodigin  (1978),  P.Şeferin  (1964)  məlumatlarınaəsaslanaraqtransfor-
masiyanınümumisxeminivəardıcılolaraqonunmərhələlərinigöstərir: 
-  BakteriyanınsəthindətransformasiyaolunanDNTmolekulununadsorbsi-yası 
(dönənfaza); 
- DNTmolekullarınınhüceyrədaxilinəkeçməsi (dönməzfaza); 
- 
DaxilolanDNTmolekulununretsipient 
(sinaps) 
xromosomlaxarakterikcütləşməsi; 
- 
RetsipientxromosomatransformasiyaolanDNTmolekulunundaxilol-ması 
(inteqrasiya). 
DonorDNTmolekuludadaxilolmaqlaretsipientxromosom-
larınınreplikasiyası. 
Replikasiya- 
bakteriyalarınyenimaddələrsintezetməkxü-
susiyyətidir; 
- 
Transformasiyaolunmuşbakteriyanukletoidininbirvəyaikiyəbölünmənəticəsindəay
rılması. 
Beləliklə, 
donorhüceyrəsiretsitenthüceyrəsini 
«mayalandırır» 
vəyalnızretsipientindaxilindəvalideyngenlərininyenidənpaylanmasıbaşverir. 
Bəziədəbiyyatməlumatlarınagörəçoxcüzibakteriyanövlərindətransfor-
masiyamüşahidəedilmişdir.Transduksiyazamanıgenetikimaddələrbirbakteri-
yahüceyrəsindəndigərinəbakteriofaqlarınköməyiləkeçir.Konyuqasiyazamanıbakte
rialhüceyrələrinəlaqəsiəmələgəlirvəirsiyyətamilinindonorhüceyrədənbaşqasına, 
yəniretsipientəgöndərilməsibaşverir. 

101
 
 
Ş
üalanmavəyakimyəvimaddələrintəsirialtındaDNTmolekulununistəni-
lənhissəsindəmutasiyabaşverəbilər. 
Mutasiyakoloniyavəhüceyrəninmorfo-
lojidəyişmələri, rəngi, virulentliyivəs. amillərləözünübiruzəverir. 
Bakteriyalarınyayılması. 
Fitopatogenbakteriyalarınxəstəbitkilərdənsağ-
lamavəyaxəstəorqanlardansirayətlən-
məmişhissələrəyayılmasıvegetasiyadövrümüxtəlifyollarlaolur. 
Fitopatogenbakteriyalarınhavavasitəsiləyayılmasıəksərhallardayerlixarakterdaşıyı
r. 
Xüsusiləquruhavadaonlarınyayılmaim-kanlarımövcuddur. 
Bitkilərdəxəstəliktörədənbakteriyalarınəksəriyyətiçubuq-
şə
killiolduğundanquruhavadagünəşşüalarınıntəsirialtındatezlikləməhvolur-lar. 
Onlarınintensivyayılmasırütubətlihavada, xüsusilədamcısuvasitəsilə baş 
verir. Küləkonlarınböyükəraziyəyayılmasınaəhəmiyyətlitəsirgöstərir. 
Su 
-fitopatogenbakteriyalarınayrı-ayrıyerlərəyayılmasınınadiüsulların-
danbiridir. 
Yağışyağanzamanbitkilərdələkəlikxəstəliklərinitörədənfitopato-
genbakteriiyalardamcısuiləbitkilərəasanlıqlayayılır. 
Yayılmaprose-
sininözüaşağıdakıkimigedir: 
yağışdamçısısirayətlənmişhissəyəzərblədəyərək, 
sıçra-yanzamanbakteriyanıtuturvəbiryerdənbaşqayerəatır. 
Ə
gəryağışküləkləbirgəlirsə, 
bakteriyanındahauzaqməsafələrəyayılmasıbaşverir. 
Küləksizyağışlıhavadaxəstəlikyalnızqonşubitkilərədüşür. 
Suvarmazamanıbakteriyailəsira-
yətlənmişbitkiqalıqlarınındaşınmasıdabakteriozlarınyayılmasındaönəmliroloynayı
r. 
Həşəratlardabirçoxhallardabakteriyaxəstəliktörədiciləriiləsıxəla-qəlidir. 
Onlardavegetasiyadövrüxəstəliklərinyayılmasıprosesinəstimuləedicitəsirgöstərir. 
Çoxzamanhəşəratlarbədənivəyaağızaparatlarıvasitəsiləbakte-
riyalarındaşıyıçılarırolunuoynayırlar. 
Məftilqurdlarıvətorpaqhəyattərzikeçi-
rənbirsırahəşəratlarkartofdahəlqəviçürümə, 
qaraayaqvəs. 
xəstəliklərindaşı-
yıcılarıdır. 
Bitkilərəqulluqedəninsanlardabakteriozlarınyayıl-
masındamüəyyənroloynayırlar. 
Beləki, 
pomidorbitkisininbiczoğlarıvurularkənbakterialxər-çəngbirbitkidəndigə-
rinəyayılır. 
Bakteriyalarınsaxlanması. 
Fitopatogenbakteriyalarəsasənbitkiqalıqla-
rınınüzərindətorpaqdasaxlanır. 
Bitkiqalıqlarıolmadanvəyaonlarparçalandıq-
dansonrabakteriyalarpatogenliyinitezlikləitirir. 
Beləki, 
torpaqdayaşayandigərmikroorqanizmlər 
–göbələklər, 
aktinomisetlərvəs. 
onlarınparçalanmasındaəsas-lıroloynayırlar. 
Məsələn, 
meyvəağaclarındakökxərçəngixəstəliyinintörədicisiAgrobacterium 
tumefaciensbirneçəilmüddətindəbitkiqalıqlarıiləəlaqəsiolma-dantorpaqdayaşayır. 
Birçoxbakteriyalarəsasəntoxumlarınsəthindəsaxlanılır, 
lakintoxumdaxilindəqışlayanlardamövcuddur. 
Bəzibakteriyalar, 
məsələn, 

102
 
 
kələmdəseliklibakteriozxəstəliyinintörədicisiErwinia  carotovora  var.  caroto-
vorahəşəratlarınbədənindəqışlayır (kələmmilçəyininsürfələrində). 
Bakteriyanın 
bitkiyə 
təsir 
xarakteri.Bakteriyalarınxəstəliktörədicilərikimiəmələgətirdiklərisimptomlarbakte
riyanınnövü, 
fermentləryığınıvəyahansıorqanıyoluxmasındanasılıdır. 
Parenximtoxumalarınyoluxmasızamanıadətənbit-
kilərdənekrozlarvəyaçürümətiplixəstəliklərinsimptomlarıəmələgəlir. 
Yarpağınparenximvəyameyvəninsəthitoxumalarıyoluxanzamanləkəlikxəstəlikləri
özünübiruzəverir. 
Xiyaryarpaqlarındakələ-kötürləkəlik, 
pomidoryarpaqla-
rındaqarabakterialləkəlikvəs. bunatipiknümunədir. 
Bakteriyayumru, 
kökümeyvəvədigərmeyvələrinlətli, 
ş
irəlihissələrinədüşərsə, 
çürüməxəstəlikləriniəmələgətirir. 
Bitkilərinbuorqanlarıkarbohidrat-larlazəngindir. 
Pektinoza, 
propektinozakimifermentlərintəsirialtındahücey-rəarasımaddələrinparçalanması- 
toxumalarınmatserasiyasıbaşverir, 
nəticədəsi-
rayətlənmişhüceyrələryumşaqsıyıqşəkillixarakterikiylikütləyəçevrilirlər.  Kə-ləm, 
kök, kartofvədigərtərəvəzlərdəsaxlamazamanıəmələgələnçürümə xəs- 
təlikləriniErwiniacinsibakteriyalarıtörədirlər. 
Borusistemininyoluxmasıbitkininvəyaonunor-
qanlarınınsoluxmasıiləxarakterizəolunur. 
Soluxma 
borularınmexanikitutulmasıvəbakteriyatərəfin-dənbura-
xılantoksinlərintəsirialtındabaşverir. 
Bəzihallardabakteriyabitkilərdəşişvəyayumrutiplixəstəliklərintörə-
nməsiiləxarakterizəolunur. 
Bakteriozlarındiaqnostikası.  Diaqnostika  –xəstəbitkilərinhərtərəflitədqi-
qiəsasındaxəstəliyintanınmasıdır. 
Xəstəbitkiiləişlərinaparılmasınınardıcıllığıaşağıdakıkimidir:  
-  xəstəliyinsimptomlarınındəqiqtəsviri; 
- 
bitkininyoluxmuştoxumasındabakteriyanınmüşahidəedilməsi: 
onunmikroskoplatədqiqi, lazımolduqdabakterialhüceyəninvəsahibbitkinintoxuma-
larınınQramagörərənglənməsi (analizyalnıztəzəmateriallarlaaparılır); 
-  törədicininbitkininyoluxmuşhissəsindəntəmizkulturayaçıxarılması; 
- 
bakterialkulturanınpatogenliyinintəyinolunması, 
bitkilərisüniyolux-
mayauğratmaqlapatogenlikqabiliyyətininaşkaredilməsi. 
BuzamanR.Koxunaşağıdakıardıcılqaydalarıgözlənilməlidir: 
törədicisninayrılması
→
onunlabitki-
ninyoluxdurulması
→
təkrarəntörədicininayrılmasıvəilkinayrılmıştörədiciyəidenti
kolmasınınsübutedilməsi. 
Patogenliyimüəyyənetməküçünmüxtəlifqaydalardanistifadəedilir: 

103
 
 
- 
bitkilərinbakterialsuspenziyavasitəsiləinokulyasiyaedilməsivəyabakteriyanınbitki
yəineksiyası;  
- bitkilərdəsüniyaradılmışyarayerlərivasitəsiləinokulyasiyası;  
- 
sağlambitkinintoxumalarınınpatogenbakteriyanınbiokütləsiiləinokul-
yasiyası; 
- kulturanınidentifikasiyası; 
- fitopatogenbakteriyalarıninfeksiontsikllərininöyrənilməsi; 
- bitkiləribakteriozlardanqorumaqüçünmüvafiqüsulunseçilməsi. 
Bakteriyanınbitkiyətəsirivətoxumalarınyoluxmaxarakterindənasılıola-
raqbakteriozlarıikitipəbölürlər: diffuzvəyasistemvəyerlivəyalokal. 
Diffuzbakteriozlardatörədici 
boru 
sisteminədaxilolur, 
ötürücüborulardavəonayaxıntoxumalardayayılır. 
Buzamansuyunbitkiyədaxilolmasıprosesipozulurvəosoluxur.  
Soluxma- 
sistembakteriozlarınəsassimptomudur. 
Soluxmaxəstəliyiadıaltındabütövbitkidəvəonunayrı-ayrıorqanlarında, 
toxumalarındaturqorunit-məsiiləəlaqədarpatolojidəyişikliklərbaşadüşülür. 
Məsələn, 
pomidordabak-terialsoluxmaəvvəlcəayrı-ayrıyarpaqlarda, 
sonrabəzizoğlardavənəhayət,  buxəstəliyintörədicisiClavibacter  michiganensis 
subsp. michiganensisbakteriya-sınıntəsirialtındabitkitamamiləsoluxur.  
Yerlibakteriozlarbitkininayrı-
ayrıorqanlarınınparenximtoxumalarınınyoluxmasıiləəmələgəlir. 
Onlarınəsassimptomlarınekroz, 
xloroz, 
çürüməvəşişlərdir. 
Yerliçürümətipiməsələn, 
ə
rikmeyvələriyoluxanzamanmüşahidəolu-nur. 
Çürüməmeyvəninçəyirdəyininətrafındalokallaşır, 
beləxəstəliyiBacillus 
mesentericusbakteriyasıtörədir. 
Nekroz 
– 
buməhvolmuşhüceyrələringenişlənmişhissəsiolmaqlaqonurvəyaqararənglidir. 
Nekrozformalarımüxtəlifdir:  xiyaryarpaqlarındakələ-kötürləkəlik  (törədici  - 
Pseudomonas 
syringae 
pv. 
lachrymans) 
xəstəli-
yindənekrozyarpaqayasınınzərifdamarlarınınyoluxmasıiləməhdudlaşır, 
nəticədəkələ-kötürformaalır. 
Nekrozlarbitkininbütünyerüstühissələrindəəmələgələbilir: 
almavəarmudçiçəklərində  (törədici  -  Erwinia  amylovora),  lobyapaxlalarında 
(törədici - Pseudomonas syringae pv. phaseolicola).  
Bakteriyalarlabitkilərinşirəli, 
karbohidratlarlazənginhissələriyoluxduqdaxəstəliközünüçürümələrşəklindəbiruzə
verir. 
Pektinazavəyaprotopektinazafermentlərinintəsirialtındahüceyrəarasımaddədağılır, 
toxumaxarakterikiyli, 
sıyığaoxşarkütləyəçevrilir. 
Tipikçürümələrkök, 

104
 
 
kökünmeyvələrində, 
kartofyumrularında, 
Pecto-
bacteriumcinsinümayəndələriiləyoluxanzamanəmələgə-lir. 
Xlorozlaradətənxəstəliyinilkinmərhələsindətoxumalardanekrotikdəyişmə-
lərləəmələgəlir. 
Dənlibitkilərinyarpaqlarındayoluxmayerininətrafındaxloro-
filləkasıbolanzonalarbaşverir, 
adətənxlorotikvəqeyrixlorotikzonalarqovu-şur. 
Xlorofilindağılmasıdatoksinlərintəsirialtındabaşverir.  
Ş
işlər 
(yumrular, 
fırlar) 
–azhallardamüşahidəolunur. 
Butipliəngenişyayılmışbakteriozköklərdəxərçəngxəstəliyininsimptomlarınıəmələg
ə
tirənRhizobium 
radiobacter-ləyoluxmanəticəsindəəmələgəlir. 
Çuğundurkökümey-vələrindəxərçəngvəvərəmiXanthomonas 
campestris 
pv. 
beticolaəmələgətirir.  
Yoluxmuşbitkitoxumasındabakteriyanınaşkaredilməsi.Mikroskoplaaparıla
nbütüntədqiqatlarzamanıtəzəbitkimaterialındanistifadəolunur. 
Yaxşıolarki, 
istifadəolunantoxumabitkininilkininkişafmərhələsindəgötürülsün. 
Beləki, 
gecmərhələlərdəonlaradətənsaprotrofbakteriyalarlaçirklənir, 
buisəpatogeninidentifikasiyasınamaneolur. 
Bitkiorqanları 
(yarpaq, 
gövdə, 
yumrular, köklərvəs.) əvvəlcəehtiyatlaaxarsudayuyulur, sonrasterilbıçaqvəyaskal-
pelləxəstəvəsağlamtoxumanınsərhəddindənhissəcikkəsilirvətəmizəşyaşü-
şə
sininüzərinəqoyulur.  Onaazmiqdardasterilsuəlavəedilirvəitiskalpellətoxumaxır-
dalanır. 
Birneçədəqiqə-
dənsonrapreparatörtücüşüşəiləörtülürvəbakteriyamikroskoplaşdırılır. 
BuzamantoxumalarınQramlarənglənməsidətət-biqolunabilər. 
Ə
gəranalizlərinəsasındaxəstəbitkininsimptomlarıxəstəliyinbakterialtəbiətliolduğu
nusübutedirsə, ondabakteriyatəmizkulturayaçıxarılır.  
Yoluxmuştoxumadanxəstəliktörədicininçıxarılması. 
Çıxarılmazdanəv-
vəlbakteriyalıbitkimaterialıciddiyuyulur,  sonrasəthisterilizəolunur,  material  1-2 
dəqiqəliyənatriumhipoxlorit 
(NaOCl) 
(1: 
3) 
vəya 
0,1%-
lisulemaməhlulunayatırılır. 
Bakteriyanınbitkininmüxtəliforqanla-
rındançıxarılmasıdifferensialba-xıştələbedir. 
Ə
gərnekrozluləkələryarpaqvəgövdədəyerləşmişsə, 
yoluxmuştoxumanısterilskalpervəyaitibıçaqlakəsirlər. 
Kəsilməzamanısağlamtoxu-manınbirhissəsidəgötürülməlidir. 
Materialıxırdalayırvəqidamühitinəyerləş-dirirlər. 
Ə
gərbitkininötürücüborularıyoluxmuşsa, 
ondabak-
teriyanıçıxarmaqüçünilkinyoluxmaəlamətləriolansahəciklərseçilir, 
xırdalanırvəqidamühitinəəkilir. 
Bakteriyakök, 
yumruvəsoğanaqlardanyarpaqlardaolduğukimiçıxarılır. 
Ə
kinpatogenlərüçünoptimaltemperaturdaaparılır (adətən 28-33
0
C). 
Bütünçıxarılımışbakteriyalarvaxtındamikroskopaltındaöyrənilməlidir. 

105
 
 
Fitopatogenbakteriyalarıninfeksiontsikli.Bakteriyalarınspesifikyayıl-ması, 
onlarınəlverişsizşəraitəuyğunlaşması, 
infeksiontsiklinxüsusiyyətləriiləmüəyyənolunur.Meyvəağaclarındabakterialyanıq
xəstəliyinintörədicisiErwi-nia 
amylovorapatogeninininfeksiontsiklionunbitkininmeyvətumurcuqlarınadaxilolma
sıiləbaşlayır,  nəticədəonlarqonurlaşır,  sonraqaralırlar.  Çiçəklərdənbaşqacavan, 
odunlaşmamışzoğlardayoluxurlarki, 
buzamanhavanınyüksəkrütubətişəraitindəeksudatəmələgəlir: 
kiçiksüdlü-
ağdamçılar 
(bakteriyaseliyi), 
müəyyənzamanmüddətindənsonraqəhvəyi 
–
qararəngalır.  Törədicihəmdəqabıqvəgövdəyədaxilolur.  Gövdəninyoluxmasıza-
manıqabıqaltındaoduncaqqaralır, 
quruhavadaqabıqquruyur, 
yanıq, 
yarazonalarıəmələgəlir. 
Beləzona-
lardaolanyaralarınsağlamtoxumailəadigözləbeləgörünənmüəyyənsərhəddivar.  
Patogenhəşəratlarla  (mənənə,  böcək,  sisək,  arılarvəs.),  quşlarla,  yağışla, 
işçialətlərləyayılır. 
Tozlayıcıhəşəratlarxüsusiroloynayırlar. 
Patogensirayət-
lənmiştoxumadaqışlayır. 
Çəyirdəklilərdəbakterialxərçəngxəstəliyinintörədi-
cisiRhizobium 
radiobacteralbalı, 
gilas, 
ə
rik, 
ş
aftalıvəPrunuscinsininbaşqanövlərininçiçək, 
meyvə, 
zoğ, 
yarpaqsaplaqlarınıyoluxur. 
Meyvəlilərdəkökxər-çənginintörədicisiRhizobium 
radiobacterinfeksiontsiklininxüsusiyyətionunuzunmüd-
dəttorpaqdasaxlanmasıiləsəciyyələnir. 
Patogenbitkiyəzədələrdənkeçir. 
Zədələnməninsəbəblərimüxtəlifdir. 
Xəstəliknəticəsindəköklərdəşişlər, 
fırlarəmələgəlir. 
Ş
işlərdağılanzamantörədicitorpağadüşür, 
oradanisəyenibitkilərədaxilolur. 
Tərəvəz,  kökümeyvəlilərvəyumrulardayaşçürümələriPectobacteriumcinsi- 
ocümlədənPectobacterium 
carotovorum 
subsp. 
carotovorumtörədir. 
Tö-
rədiciməhsultoplanışıvəməhsulunsaxlanmayaqoyulduğuzamanəmələgələnmexani
kizədələnmələrvasitəsilədaxilolur. 
Patogenindaşıyıcılarıbitkilərinzə-
rərvericiləridəolabilir, lakinbuməsələdəbaşlıcaroluxəstəvəsağlamkökü-meyvələrin 
və yayumrularınəlaqəsioynayır.  
Đ
nfeksiontsikldəəhəmiyyətlianpatogeninbitkimaterialındavəyatorpaq-
dasaxlanmasıdır. 
Fitopatogenbakteriyalartoxumlarınsəthindəyığılırlar 
(pomi-
dordabakterialxərçəngxəstəliyinintörədicisiClavibactermichiganensissubsp. 
michiganensis). Onlarrüşeymədaxilolabilir (xiyardakələ-kötürləkəlik xəstəli- 
liyinintörədicisiPseudomonassyringaepv. lachrymans). 
Məhsultoplanışındansonraqalanbitkiqalıqlarındafitopatogenbakteriyalaronla
rıtamminerallaşdıranaqədərsaxlanabilirlər. 
Bitkiqalıqlarınındağılmasın-
dansonrafitopatogenbakteriyalartorpaqdatezlikləölür, 
yalnızbirneçəcinsvənövlərocümlədən, 

106
 
 
meyvəbitkilərindəkökxərçəngixəstəliyinintörədicisiRhizo-
biumradiobactermüstəsnalıqtəşkiledir.  
3.5. BĐTKĐLƏRĐNBAKTERĐOZLARDANMÜHAFĐZƏSĐ 
Bitkimühafizəsindəbakteriozlarlamübarizədəəsasistiqamətprofilaktiktədbirl
ə
rinhəyatakeçirilməsidir. 
Đ
lkininfeksiyamənbəyiəsasəntoxumlarolduğuüçünonlarınzərərsizləşdirilməsivəde
zinfeksiyasıöndədurur. 
Bunakimyəvimübarizəvətoxumlarınmüəyyəntemperaturdasaxlanmasıilənailolmaq
olur.Vegetativçoxalmazamanısağlamanacbitkilərinalınmasıüçüntədbirlərhəyatake
çirilir. 
Sağlaməkinmaterialınınalınmasıyüksəkməhsulalmaqüçünilkinşərt-
ləndəndir. 
Ə
kinmaterialıkəsilib, 
budanarkənsitrayətlənmişalətləxəstəliyinya-
yılmasıbaşlayır. 
Bunagörədəbağdatətbiqolunanalətlərmütləqdezinfeksiyaolunmalıdır.Yoluxmuşbit
kiqalıqlarınınminerallaşmasınısürətlən-
dirməküçünonlarıağırtorpaqlardadərinəbasdırırlar.Bakteriozlarınyayılmasınınqarş
ısınıal-maqüçünəsasvasitələrdənbiridaşıyıcıhəşəratlarınməhvedilməsidir. 
Bakteriozlarlamübarizədəkimyəvimübarizəüsulunundaəhəmiyyətibö-
yükdür. 
Bitkilərinvegetasiyadövrüpestisidlərlədərmanlanmasıonlarınyayıl-
masınıməhdudlaşdırır. 
Onların 
bakteriozlardanmühafizəsindədavamlısortlar-
danistifadəedilməsiəhəmiyyətlidir. 
Ölkəmizdaxilindəyayılmayanbakteriozla-
rınqarşısınıalmaqüçünkarantintədbirləriningücləndirilməsi dətələbolunur. 
Ə
kinlərənəzarət 
və 
təbiiinfeksiyamənbələrininməhvedilməsiprofilaktikivəqabaqlayıcıtədbirlərəaiddir. 
Məsələn, 
müntəzəmolaraqtoxumluqkartofsa-hələrinənəzarətedilir, 
qaraayaqvəhəlqəvariçürümətiplibakteriozsimp-
tomlarıolanbitkilərçıxarılırvəsahədənkənaredilir. 
Meyvəbitkiləribakterialyanıqxəs-
təliyiniəmələgətirənbakteriyailəsirayətləndikdəağacplantasiyadankənarlaşdı-
rılırvəməhvedilir.Bütünbunlarlabərabərbitkiləribakteriozlardanqoru-
maqüçünsahibbitkilərinümumivəziyyətiniyaxşılaşdırantədbirlərsistemi- 
səpinnorması, 
səpinmüddəti, 
suvarma, 
düzgungübrələmə, 
rütubət, 
temperaturrejimivəs. həyatakeçirilir. 
Sonillərdünyanınmüxtəlifölkələrindəbakteriozlarlamübarizədəbiolojiüsulun
imkanlarındandahaçoxistifadəolunur. 
Biolojiüsulunəsasmahiyyətitə-
biətdəantoqonizmdir, 
birqrupmikroorqanizmlərbuvəyadigəryolilədigərlə-
rininhəyatfəaliyyətinipozurlar. 
Mikroorqanizmlərara-
sındaolanantoqonizmfitopatogenlərləmübarizədəistifadəolunur.