■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■ t a r I x isa a r s L a n

■  Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə  ■

T A R İ X

İSA   A R S L A N

B akı D ö v lət U n iversiteti, tarix  fak ü ltəsin in   T ü rk  ölk ələri 

tarixi  k afed rasm ın  m ü əllim i,  tarix  üzrə  fəlsəfə  d ok toru

CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA TÜRK-MÜSƏLMAN ƏHALİYƏ 

QARŞI SOYQIRIMLAR VƏ OSMANLI DÖVLƏTİNİN YARDIMLARI 

(1917-1918-ci tLLƏR)

Son iki yüz ildə Azərbaycan türkləri ermə- 

nilər  tərəfmdən  dəfələrlə  kütləvi  qırğın  və 

soyqırımına moruz qalmışdır. XIX əsrin əvvəl- 

lərindən başlayaraq kütləvi və məqsədli  şəkildə 

Cənubi  Qafqaza köçürülən  ermənilər havadar- 

larının köməyi  ilə soydaşlarımızın yaşadıqları 

minlərlə  yaşayış  məntəqəsini  viran  etmiş,  bir 

milyondan artıq soydaşımızı soyqırınıa məruz 

qoymuşlar (9,  s.3).

XX  əsrin  əvvəllərində  türklərin  qatı  düş- 

məni  olan  ermənilər  Qərb  dövlətlərinin  (Bö- 

yük  Britaniya,  Fransa,  ABŞ)  və  Rusiyanm 

siyasi,  iqtisadi  və  hərbi  köməyindən  istifadə 

edərək, türkbrin və azərbaycanlıların əzəli ya- 

şadığı  torpaqlarda  silah  gücünə  d ö v b t  yarat- 

maq fikrinə düşm üşdübr (12,  s.  78).

Ermənilərin  bu  planı  Türkiyə,  Şimali  və 

Cənubi  Azərbaycan  torpaqlarmı  əhatə  edirdi. 

О zaman Qafqazın ümurni valisi olan və ermə- 

nipərəstliyi  i b   tanınan  Vorontsov-Daşkovun 

Rusiya imperatoruna göndərdiyi məruzədə də 

ermənilərin  bu  işğalçı  siyasəti  etiraf edilirdi. 

Məruzənin  12 və  13-cü səhifələrində yazılmış- 

dı:  “Daşnaksutyun  fırqəsinin  bu  hərəkəti  sırf 

ermənilərlə məskun bir erməni ərazisi vücuda 

gətirmək  qayəsini  güdür.  Bununla  g əb cək  

Ermənistamn  muxtariyyəti  üçün  əlverişli  bir 

zəmin hazırlamaq istəyir” (2,  s.4).

Bu dövrdə ruslardan hər cür siyasi və hərbi 

dəstək alan ermənilər özbrinin xəyali “Böyük 

Ermənistan”  d övbtini  yaratmaq  üçün  bütün 

vasitəbrə əl atırdılar (13,  337).

1918-ci ildə rus ordusunun Cənubi Azərbay- 

canı  işğal  etməsindən  istifadə  edən  ennənibr 

erməni-aysor silahlı dəstəbri təşkil edib, Maku, 

Xoy,  Səlmas,  Urnıiya  və  başqa  yaşayış  məs- 

kənbrində əhalini kütləvi surətdə qırmışdılar.

Erməni  terroru  Cənubi  Azərbaycanda  da 

qanlı  izlər  buraxdı.  Erməni  terroruna  hədəf 

olan şəhərbrdən biri də Urrniya oldu. Bu şəhər 

1918-ci  ilin  fevral  və  mart  aylarında,  yəni  iki 

dəfə  erməni  terroruna  məruz  qalıb.  Fevralm 

17-də  erm ən ib r  küçəbrdə  və  bazarda Azər- 

baycan türkbrinin yolunu kəsir, soyğunçuluqla 

pullarmı  ə b   keçirirdibr.  Bir  neçə  gün  sonra 

Urmiyanın şəhərdən kənar məntəqələrində yü- 

zə  yaxm  soydaşımızı  erm ənibr  qətlə  yetirdi. 

Bu  ağır  günbrdə  Urmiya  sakinbrinə  Tehran- 

dan  yardım  gəlmədi.  Təbriz  əhalisi  isə  bu  fa- 

ciənin xəbərini çox gec eşitdi (3,  s.  11).

Həmin  il  ermənilər  tərəfindən  törədilən 

qanlı hadisələrlə bağlı Şeyx Məhəmməd Xiya- 

baninin  təsis  etdiyi  “Təcəddüd”  qəzetində 

silsib yazılar dərc olundu. Qəzetin  17 fevral -  

2 mart  1918-ci il tarixli nöm rəbrində yazılırdı: 

“Oxucularımıza söz vermişdik ki, Umıiyadakı 

qanlı faciəb r barədə tədqiqat aparıb  ictimaiy- 

yətə çatdıraq. Böyük təəssüflə bildirməliyik ki, 

əldə  etdiyimiz  məlumatlara  görə,  Urmiya  və 

ətrafındakı kənd və qəsəbələrdə çox böyük və 

acınacaqlı  faciələr  baş  vermişdir...  Xəbərlərə 

görə,  silahlı  erm ən ib r  m üxtəlif  bəhanələrlə 

U nniya bazarında  dinc  vətəndaşlarm üzərinə 

atəş  açıb,  qarşıdurmalara  səbəb  olmuşdur. 

Polis  məmurları  qarşıdurmaya  son  qoymaq 

istəsəbr də, erm ənibr silahdan atəş açaraq, iki 

mülki  vətəndaşı  öldürübbr.  Ermənilər  daha 

sonra  əhalinin yaşadığı  evbri,  hab eb  karvan- 

sarayları  hədəf alaraq atəşə tutublar.  Nəticədə 

bir  çox  günahsız  dinc  vətəndaş  həlak  olmuş- 

dur...  Urmiyadan g ə b n  bir müsafir deyir ki, o, 

yolda  300-dən  artıq Azərbaycan  türkünün cə- 

sədini öz gözü i b  görüb...” (10,  s.  6).

■ 3 (55)2016 ■

■ 185 ■

■  İ.Arslan  ■

Həmin faciəvi günbrin şahidi olmuş urmiyalı 

soydaşımız RəhmətullaTofıq yazır: “ 1918-ci ilin 

son çərşənbə axşamı  12 min azğınlaşmış ermə- 

ni silahlısı Azərbaycan məhəllələrinə üz tutdular. 

Minlərlə  tüfəngin  birdən-birə  açdığı  dəhşətli 

atəşin səsindən şəhər silkələnib lərzəyə gəlirdi. 

Ermənilər qapıları  daş və balta ilə sındırıb ev- 

1эгэ  girir,  hər tərəfə  atəş  açır,  damlara  sığınan 

qadınları  və  uşaqları  yerindəcə  öldürürdülər. 

İnsanların  qorxudan  qopardığı  şivən  və  nalə 

səsləri açılan tüfənglərin səsinə qarışırdı. Ana- 

lar  öz  övladlarını  quyularda  və  daş  sobaların 

içində  gizlədirdilər.  Ermənilər  qarşılarına  çı- 

xan Azərbaycan  türklərini  atəşə  tutub,  var-yo- 

xunu  talayıb  özləri  ilə  aparırdılar.  Azərbaycan 

türklərinin yaşadığı məhəllələr sanki qəbiristan- 

lığa çevrilmişdi.  Evlərdə və küçələrdə çox dəh- 

şətli mənzərələr gözə çarpırdı.  Bütün evlər qarət 

edilmiş, yerlər cəsədlərlə dolu idi” (3, s.  11).

1918-ci  ildə  ermənilər  Urmiya  şəhərinin 

mədəniyyət abidələrini  rus əsgərləri  ilə birlik- 

də yandırıb k ü b  döndərmişdilər.  Bir gün ərzin- 

də Urmiyada öldürübnbrin sayı  10 min nəfərə 

çatmışdır.  Bu  ağır  və  çətin  günlərdə  Urmiya 

əhalisinə пэ Tehrandan bir kömək gəldi, пэ də 

Təbrizdə oturan Azərbaycan hakimi və vəliəhd 

Məhəmmədhəsən  Mirzədən (2,  s.  4).

Urmiya  qırğınlarından  sonra  ermənilərin 

növbəti  hədəfı  Salmas  oldu.  Cənubi Azərbay- 

canda  ermənilərin  törətdiyi  soyqırımla  bağlı 

geniş  təqdiqat  aparan  görkəmli  tarixçi  alim 

Səməd  Sərdariniyanın  araşdırmalarına  əsasən 

Salmasa  silahlı  basqın  edən  dəstəbrə erməni- 

b r b  yanaşı,  assuribr də qoşulmuşdur.  Həmin 

erməni-assurilərdən  ibarət  xristian  ordusuna 

Petros adlı bir quldur başçılıq edirdi. Təcavüz- 

kar quldur dəstəbrinin ilk basqınları yerli əhali 

tərəfındən  ciddi  müqavimətlə  qarşılandı.  Sal­

mas  sak in b ri  müdafıə  m əqsədib  silahlara 

sarılaraq  təcavüzkarlara  qarşı  döyüşür,  var 

g ü cb ri  i b   hücumları  d əf etməyə  çalışırdılar. 

Lakin bir müddət sonra qonşu şəhərlərdən yar- 

dım  ala bilməyən  əhalinin müdafıə gücü zəif- 

Ь т э у э   başladı.  Nəticədə  qarşı  tərəfdən  ciddi 

müqavimət  görməyən  erm ənilər  1918-ci  il 

aprelin  13-də Salmasa daxil ola bildilər.  Şəhərə 

soxulan ermənilər Urmiyada olduğu kimi, bura-

da da yerli əhalinin var-dövlətini soyub talama- 

ğa başladılar.  Onlar dinc  sakinlərə  hədə-qorxu 

gələrək,  qiymətli  zinət  əşyalarmı,  hətta  əyin- 

lərindəki paltarları belə qəsb edirdibr (4, s. 7).

Farsəsilli tarixçi alim və tədqiqatçı Əhməd 

Kəsrəvi  bu  barədə  yazır:  “Şəhər  ermənilərin 

əlinə keçdikdən sonra əhali birinci günü evbrə 

qapandı.  Lakin  m əişətb   bağlı  zəruri  tələbatı 

təmin etmək üçün  ikinci  gündən evdən bayıra 

çıxmaq  məcburiyyətində  qaldılar.  E rm ənibr 

küçəyə çıxan hər kəsin qabağını kəsir, pulunu, 

saatını  və  digər  dəyərli  əşyalarını  əlbrindən 

alırdılar.  Soyğunçuluqla  ü zb şən   dinc  əhali, 

həm  də  ağır təhqirbrə  məruz  qalırdılar.  Hətta 

yaranmış  dözülməz  vəziyyətdən  xilas  olmaq 

üçün  bəzi  sakinbr  şəhərdən  baş  götürüb  qaç- 

mağa  çalışırdı.  Salması  tərk  etməyə  məcbur 

qalanların  bir  çoxu  aib li  idi.  Bu  səbəbdən  də 

bir az yol  qət etdikdən  sonra qadın və uşaqlar 

taqətdən  düşür  və  yeriməyə  gücbri  qalmırdı. 

Nəticədə qaçqınlar qar içində hərəkətsız qala- 

raq  şaxtadan  qırılırdı.  Sağ  olanları  isə  çarəsiz 

qalaraq  yenidən  şəhərə  qayıdır,  bir  qismi  isə 

hər cür təhlükə və əziyyəti göz önünə alıb, Xo- 

ya üz tuturdular. Xoy əhalisi qaçqınları mehri- 

banlıqla  qarşılayıb,  onları  şəhərdə  yerbşdirir, 

paltar və çörəklə təmin edirdibr. “Səməd Sərda- 

riniya  “Arazın  hər  iki  tayında  müsəlmanların 

soyqırımı”  kitabında  yazır  ki,  həmin  dövrdə 

Güney  Azərbaycan  şəhərlərinin  çoxunda,  о 

cüm bdən  Salmasda  da  aclıq  hökm  sürürdü: 

“B eb  bir acınacaqlı vəziyyətdə bir tərəfdən də 

xəstəlik  geniş  yayılaraq,  Tabriz,  Urmiya  və 

Salmas şəhərlərində çox sayda insanın ölümü- 

пэ  səbəb  olurdu.  Erməni  təcavüzü,  aclıq  və 

xəstəlik ümumi  əzginliyə və əhalinin  ruh düş- 

künlüyünə  səbəb olurdu.  Lakin  bütün  bunlara 

baxmayaraq, azadlıq uğrunda mübarizə aparan 

Azərbaycan  türkləri  üm idbrini  itirməyərək 

fəaliyyətə başladılar.  Salmasda erməni təcavü- 

zünə  son qoymaq üçün digər şəhərlərdə yaşa- 

yan  soydaşlarımız  hərəkətə  keçdibr.  Həriri, 

Növbəri və Sərtibzadə özbri döyüş meydanına 

getdilər.  Əm ir  Ərşəd  (Samxan)  adlı  igid  400 

Qaradağ atlısı ib  Almasaraya gəlib, buram öz- 

brinə səngər etdibr.  Bu ərəfədə Xoy ordusun- 

dakı  döyüşçübrin  də  sayı  artmışdı.  Salmasın

■ 186 ■

■  İyul  -  Avqust - Sentyabr  ■

■  Dövlət idarəçiliyi:  nəzəriyyə və təcrübə  ■

ələ keçirilməsindən  sonra  Osmanlı  qüvvələri- 

nin bu bölgədə yerbəyer olması xəbərləri dola- 

şırdı.  Bu  səbəbdən  də  Petros  silahlı  dəstələrin 

bir  hissəsini  Salmasda  qoyub,  qalan  hissəsini 

isə özü ilə şəhərin ətraf kəndlərindən olan Pe- 

kaçik və Qalasərə apararaq sonrakı  müharibə- 

lər  üçün  hazır  vəziyyətdə  saxladı.  Salmasın 

ermənilərdən azad edilməsi üçün fiürsət yaran- 

mışdı.  Buna  görə  də Azərbaycan türklərindən 

ibarət  dəstələr  (Salması  “Petros”  ordusundan 

azad  etmək  üçün  digər  şəhərlərdə  yaşayan 

Azərbaycan türkləri bir araya gələrək dəstələr 

yaratmışdılar)  bu  imkandan  yararlanaraq, 

1918-ci  il  aprelin  19-da  gecə  hücuma  keçib, 

heç  bir  ciddi  müqavimət  olmadan  Salmasa 

daxil  ola  bildibr.  B eb lik b ,  şəhər  yenidən  öz 

tarixi  sakinbrinin  əlinə keçdi.  Güneyli  tarixçi 

Tohid  Məlikzadə Dilməqani  “Azərbaycan  Bi- 

rinci Dünya müharibəsində” adlı kitabında yazır: 

“Salmasın ə b  keçirilməsi üçün əw əl 500 atlı və 

piyadadan  ibarət  bir q ü w ə  gecə  vaxtı  qəflətən 

şəhərə  girib,  erməni  və  assu rib rb   vuruşaraq 

şəhəri onlardan təmizlədi. Sonra da yerli əhali ilə 

birbşib şəhər bürclərində təhlükəsizliyi qorumaq 

üçün keşik çəkməyə başladılar” (5, 5).

On  gün  ərzində  Xoy  və  Təbrizdən  də  iki 

minə yaxın döyüşçü kömək məqsədilə Salmas 

sakinbrinin  dadına  yetişdi.  Ermənilərin  fasi- 

b s iz   hücumlarını  d əf etmək  üçün  soydaşla- 

rımız dəstələrini  şəhərin m üxtəlif ərazilərində 

y erb şd irird ib r.  Əsəd  Hümayun  adlı  igid  öz 

silahlı dəstələri i b  Ləkistanda, Salar Hümayun 

ilə Hacı Musaxan isə şəhərdə, Xoy qoşunu isə 

Muğancıqda  idi.  Erməni-assur  yaraqlıları  öz 

qüvvələrini  toplayıb  hər  gün  şəhərə  hücum 

çəkirdilər.  Şəhərdə top və tüfəng səsindən qu- 

laq batırdı.  Tərəflər arasında baş vermiş qanlı 

toqquşmalar  iki  gün  davam  etdi.  Nəhayət, 

Əsəd Hümayunun  ordusu məğlub oldu və bö- 

yük  toplarından  biri  düşmənin  əlinə  keçdi. 

Quldurlar  qənimət  kimi  əldə  etdikləri  böyük 

topla  şəhərə  atəş  açır,  binaları  yıxırdılar.  Sal- 

masın  Sədiyyə  mədrəsəsi  də  həmin  hücumlar 

nəticəsində dağıdıldı. Bununla b eb , şəhər əha- 

lisi  basqınçılara  qarşı  döyüşür,  Salması  var 

gü cbri  i b   müdafıə  edirdibr.  Axşama  doğru 

qarşıdurmalar  daha  da  kəskinləşirdi.  Şəhərə

bir-birinin  ardınca  top  mərmiləri  yağdırılırdı. 

M inbrlə  günahsız  qadın  və  uşaq  ağlar  halda 

münaqişənin  bitməsini  gözbyirdi.  Hər tərəfə 

hakim olan qeyri-adi qorxu və həyəcan içində 

hər  kəs  qaçıb  öz  canını  qurtarmaq  üçün  yol 

axtarırdı. Erm ənibr hücumlarının birində yerli 

müdafiəni  qıraraq  Əhrəncan  darvazasından 

şəhərə daxil ola bildibr. Azğınlaşmış erm ənibr 

evbri yandırır və heç kimə rəhm etmədən əha- 

lini  k ü tb v i  şəkildə  qırırdılar.  B e b lik b , 

Azərbaycan türkbrinin soyqırımı təkrarlanırdı. 

Şəhərin  dörd  bir  tərəfı  cəsədlərlə  dolmuşdu. 

X əndəkbrdə  də  saysız-hesabsız  m ey itb r 

düşüb  qalmışdı.  Soyqırımın  üçüncü  günündə, 

yəni  1918-ci il aprelin 25-də erməni-assuri qul- 

dur  dəstələri  40  min  müsəlman  əsiri  bir  yerə 

toplayaraq,  Həftvan  və  Qalasər  kəndbrinə 

apardılar. Onlar həmin əsirləri lüt-üryan saxla- 

yaraq  ağır  şəkildə  təhqir  edirdibr.  Ə sirbrin 

əksəriyyəti  yollarda  aclıqdan  qırılırdı.  Tabriz 

və Xoydan Salmasa gedən yollarda hər addım- 

başı erm ənibrin kütbvi şəkildə öldürdüyü Sal­

mas sakinbrinin cəsədləri səpələnmişdi.  Bütün 

bunlarla  yanaşı,  quldurlar  Xoya  gedən  yolda 

pusqu quraraq, yoldan keçən Azərbaycan türk- 

b rin i tutub qarət edir və öldürürdübr (4,  6).

XX  əsrin  əvvəlində  ermənilərin  planlı  şə- 

kildə  hədəfə  aldığı  Güney Azərbaycan  şəhər- 

brindən  biri  də  Xoy  oldu.  Təpədən  dırnağa 

qədər  yaraqlı  olan  erm ənibrə Andronik  baş- 

çılıq  edirdi.  Əvvəlcədən  hazırladıqları  plana 

əsasən onlar Xoya hücum çəkib  şəhəri  ə b  ke- 

çirməli  idibr.  Xoya  hücum  çəkən  Andronik 

qüvvələrinin sayı ədəbiyyatlarda fərqli rəqəm- 

b r b   göstərilib.  Bəzi  m ənbəbrə  görə,  silahlı 

erməni  əsgərbrinin  sayı  12000,  digər ədəbiy- 

yatda isə  3000  olduğu qeyd  olunub. Androni- 

kin Xoya hücum edəcəyinə şəhər əhalisi əvvəl 

inanmadı.  Amma  erməni  dəstələrinin  şəhərə 

yaxınlaşm asından  sonra  ölüm  vahiməsi  hər 

tərəfı bürüdü. Ə traf kəndlərin sakinbri qorxu- 

dan şəhərə pənah gətirirdilər. E vbr, məscidlər, 

bütün  küçələr  qaçqınlarla  dolmuşdu.  1918-ci 

il  iyunun  son  günbrinin  birində  səhər  tezdən 

erməni  yaraqlı  dəstəbri  şəhər  həndəvərində 

görünməyə  başladı.  Günortaya  qədər erməni- 

b r   şəhərin  yarısını  mühasirəyə  aldılar.  Xoyu

■ 3 (55) 2016 ■

■ 187 ■

■  İ.Arslan  ■

ermənilərdən müdafıə etməkdən ötrü yerli əha- 

li  hazırlıq  görməyə  başladı.  Varlı-kasıb  fərqi 

olmadan əli silah tutmağı bacaran bütün kişilər 

bürclərdə və səngərlərdə qarovul çəkməyə baş- 

ladılar.  Bütün  təbəqələrdən  olan  əhali  -  mül- 

kədarından  tutmuş  əkinçisinə  qədər,  habelə 

digər  peşə  sahibləri  -   tacirlər,  ruhanilər və  s. 

çiyin-çiyinə müharibə etmək üçün hazırlaşmış- 

dılar. Təpədən dımağa qədər silahlanmış ermə- 

ni  dəstələri  Xoya  hücum  çəkdilər.  Düşmənin 

açdığı  ilk  g ü lb b r  bir neçə nəfər soydaşımızın 

həyatına son qoydu.  Erməni  hücumlarına sinə 

gərən  şəhər əhalisi  mərdliklə vuruşurdu.  Düş- 

mənlə mübarizədə qadınlar və uşaqlar da işti- 

rak  edirdi.  Onlar  bürc  və  səngərlərdə  şəhəri 

düşməndən  m üd afb   edən  döyüşçülərə  su  və 

şərbət daşıyırdılar (4,  6).

Fars tarixçisi Əhməd Kəsrəvi bu haqda be- 

lə  yazır:  “Səhərin  dan  yeri  qızaran  vaxtı  bir- 

dən-birə erməni dəstələri peyda oldular.  Onlar 

şəhərin  300  metrliyinə  qədər  gəlib,  top  və 

hərbi  avadanlıqlarmı  işə  salaraq,  atəş  açmağa 

başladılar.  Ermənilər hər tərəfdən şəhəri rnüha- 

sirəyə  almağa  çalışırdılar.  E b   buna  görə  də 

durmadan  öz  qüvvələrinin  sayını  artırırdılar. 

Nəticədə  günortaya  qədər  şəhərin  yarısmı  ələ 

keçirdibr.  Xoylular  isə  topdan  məhrum  ola- 

ola,  həm  də köhnə  silahlarla vuruşurdular.  Bu 

arada qadınlar da kişilərlə çiyin-çiyinə düşmə- 

nə  qarşı  vuruşur,  həm  də  onlara  su,  şərbət  və 

yemək  aparırdılar.  Bu  isə  kişibrdə  əlavə  ruh 

yüksəkliyi yaradırdı”. Xoylu qadınların bir qis- 

mi  arxa  cəbhədə  şəhər müdafıəçibrini  himayə 

edərək, öz qəhrəmanlıqları və fədakarlıqlanyla 

onların əhval-ruhiyyəsini gücbndirirdibr.

Bu  cür  şir  ürəkli  qadınlardan  biri  də  Zəri 

xanım  idi.  Güneyli  tarixçi  Mehdi Ağası  “Xoy 

tarixi” adlı  əsərində bu haqda bildirir:  “Ermə- 

n ib r  Xoyun  şərq  hissəsində  əhalinin  güclü 

müqavimətini gördükdən sonra şəhərə bu isti- 

qamətdən soxulmağın qeyri-mümkün olduğu- 

nu  anladılar.  E b   buna  görə  də  mühasirə 

halqasını  daha da  daraldaraq  günortaya yaxın 

şəhərin  cənub  hissəsindən  hücuma  keçdibr. 

Nəticədə  bürcbrdəki  m üdafıəçibr  geri  çəkil- 

mək  məcburiyyətində  qaldılar.  Məhz  həmin 

anda bürclərə azuqə və sursat daşıyan Zəri xa-

mm  (Zəri  xamm  əslən  Urmiyadan  idi)  geri 

çəkilməkdə  olan  döyüşçübrin  qabağını  kəsə- 

гэк,  başındakı  yaylığı  açıb  onların  başına  atır 

(bir qadının b e b  hərəkəti hər hansı bir kişinin 

qorxaqlığına etiraz etmək deməkdir).  Sonra isə 

özünün fəryad və həyəcan dolu səsi i b  kişibri 

mübarizəyə  çağıraraq,  onlara  erm ənibrin  Ur- 

miya  və  Salmasda  törətdiyi  cinayətləri  xatır- 

ladır,  döyüşçübri  öz  mövqelərində  dayanıb 

müqavimət göstərməyə təşviq edirdi.  Qadının 

bu  hərəkətindən  sonra  m üdafbçilər  yenidən 

bürclərə  və  səngərlərə  qayıtdılar.  Erm ənibrin 

bürcbrə  dırm anmalarına  baxmayaraq,  şəhər 

müdafiəçiləri bu dəfə ildırım kimi ermənilərin 

üstünə  hücuma  keçdibr.  Nəticədə düşmən tə- 

rəfın  bir  qismini  yerindəcə  öldürərək,  qalan- 

larını isə geri çəkilməyə məcbur etd ib r” (4, 6).

Bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda azərbay- 

can türkbrinə qarşı erməni vəhşiliklərinin qar- 

şısının  alınmasında  osmanlıların  böyük  rolu 

olmuşdur. Osmanlı ordusunun hərbi yardımın- 

dan sonra kütbvi qırğınların qarşısı alınmışdır.

Həmin  vaxt  Osmanlı  ordusunun  VI  ordu 

komandam  Xəlil  paşanın  26  mart  1918-ci  il 

tarixində  III  ordu  komandanlığına  göndəribn 

bir teleqramı da diqqəti cəlb edir. Teleqramdan 

bəlli  olur  ki,  Osmanlı  dövləti,  Urmiya  gölü 

ətrafında  erm ənibrin  fəaliyyətinin  qarşısını 

almaq  üçün  Cənubi  Azərbaycandakı  müsəl- 

man  əhalidən  toplanacaq  q ü v v ə b rb  VI  və  III 

orduların  birlikdə  həyata  keçirəcəkləri  Qars- 

İrəvan istiqamətində yürüş başlamağı planlaş- 

dırmışdır.  Həmçinin  İran vəliəhdinin başçılığı 

ib   Təbrizdən  hərəkət  edən  hərbi  hissə  i b   er- 

mənilər arasında Xoyda baş verən vuruşmada 

ermənilər  məğlub  olaraq  qaçmışdılar.  Bu,  bir 

daha  yerli  əhalinin  erməni  cəlladlarına  qarşı 

mübarizə aparmasını  sübut edir (  8).

Xəlil  paşanınl918-ci  il  13  aprel  tarixində 

III ordu və bu orduya bağlı  IV nizami ordu ko- 

mandanlığına göndərdiyi teleqramda Urmiya- 

dakı  ingilis  və  fransız  zabitbri  komandanlığı 

altında 4 top,  xeyli  odlu silaha malik olan 3-4 

min  erməninin  olduğu,  Urmiyanın  20-30  km 

güneyində yerləşən Rəşaxan, Xəzm br, Maşan, 

Salvatıda da erm ənibrin xüsusi partizan dəstə- 

brinin yerbşdiyi haqqında məlumat verilir.

■ 188 ■

■  İyul  -  Avqust -  Sentyabr  ■

■  Dövlət idarəçiliyi: nəzariyyə və təcrübə  ■

Osmanlı dövlətinin hərbi naziri Ənvər paşa 

VI ordu komandanlığına  1918-ci  il  15  may ta- 

rixli  teleqramda  ermənilərin  Mosul  bölgəsinə 

hücum edəcəkləri barədə alınan kəşfiyyat mə- 

lumatına əsaslanaraq  IV nizami ordunun təcili 

olaraq Urmiya üzərinə hərəkətə keçməsini əmr 

etmişdir.  Ənvər paşa,  eyni  zamanda  digər  bir 

bölüyün  də  İrəvan-Culfa  üzərinə  hərəkətə 

keçməsini  və  Cənubi  Qafqaz  hökumətindən 

izin gəlməsini gözləmədən Tabriz xəttinin işğal 

edilməsini  xüsusilə  tələb  etmişdir.  VI  ordu 

tərəfindən  Rayat  və  Üşnü  istiqamətində  Ur- 

miyaya doğru hərbi yürüş hazırlanarkən aysor 

patriki  M arşimon  VI  tümən  komandanlığına 

bir  məktub  göndərərək  Osmanlı  dövlətinə 

bağlı olduqlarını bildirmiş və ruslar tərəfındən 

aldadıldıqlarını söyləyərək aman dibm iş, lakin 

qısa  müddətdən  sonra  Osmanlı  qüvvələrinə 

yenidən  hücum  etmişdir.  IV  nizarni  ordu  iyu- 

nun  18-də Dilmanı  ə b  keçirmişdir.  Dilman və 

Salmasın Osmanlı qüvvələrinin köməyi i b  er- 

mənilərdən azad olunandan dərhal  sonra Qaf­

qaz  cəbhəsindən  Andronikin  tabeliyindəki 

erməni  qüvvələri  Culfa  istiqamətdən Araz ça- 

yını  keçib,  Xoy  üzərindən  güneyə  doğru 

irəliləməyə  başlamışdır.  Ermənilərin  niyyəti 

Tabriz  bölgəsinə  qədər  irəliləyən  ingilis  qüv- 

v ə b ri  i b   birləşərək  Osmanlı  döyüşçübrini 

məğlub  etmək və  Qafqaz  cəbhəsinə  geri  dön- 

mək idi.  Lakin Osmanlı qüvvələri  ermənilərin 

in g ilisb rb   birləşməsinə  aman  verməmiş,  on- 

ları  məğlub  edərək  Araz  çayının  quzeyinə 

doğru geri  çəkilməyə məcbur etmişdir.

Pavədə olan hərbi komandanhqdan  1918-ci 

il  3  iyun tarixli VI  ordu komandanlığına gələn 

teleqrama  görə,  Osmanlı  dövlətinə  məxsus 

lıərbi hissələrin Təbrizə doğru istiqamət alması 

ib   ingilis  və  fransız  konsulları  şəhəri  tərk 

etmiş,  Təbrizdəki  ermənilər  də  qaçmağa 

başlamışlar. Osmanlı qoşunları qısa vaxt ərzin- 

də  Təbrizi  ingilislərdən  öncə  ə b   keçirmiş, 

daha  sonra  Miyanə,  Dəymədaş,  Qaraçam, 

Türkmənçay mövqelərində ingilisbrə ağır zər- 

bələr endirərək, nəticədə onları cənub-şərq isti- 

qamətində geri  çəkilməyə məcbur etmişdir.

Ümumiyyətlə,  Urmiya,  Salmas,  Xoy,  Ма­

ки,  Dilməqan  şəhərlərində  və  onların  ətrafın-

dakı  kəndbrdə  Azərbaycan  türkbrinin  qətlə 

yetirildiyi  vaxt  Osmanlı  ordusu  soydaşlarına 

yardıma  gəlmiş,  Xoy  şəhərinə  çatan  türk  or­

dusu  oradan  Salmasa  doğru  hərəkət  etmişdir. 

Bir  neçə  gün  davam  edən  döyüşbrdən  sonra 

erməni  ordusu  darmadağın  edildiyindən  qaç- 

mağa başladı  (8).

Güneyli  tarixçi  Tohid  M əlikzadə  Dilmə- 

qani  “Azərbaycan  Birinci  Dünya  müharibə- 

sində” adlı kitabında Osmanlı ordusunun hərbi 

yardımım  b e b   təsvir  edir:  “Çox  çəkmədən 

Osmanlı  ordu  hissəbri  Xoya  daxil  olub  yerli 

əhalinin  yardımıyla,  ilk  növbədə,  Salmasdan 

gəb n  qaçqınların acınacaqlı durumunun yaxşı- 

laşdırılması işi  ib  məşğul oldular. X oyapənah 

gətirmiş 40 min Salmas qaçqınından yalnız on 

min nəfəri sağ qalmışdır. Osmanlı qüvvəbrinin 

gəlməsindən xəbər tutan erm ənibr təşviş için- 

də  əl-ayağa  düşdübr.  Onlar  etdikbri  iyrənc 

cinayətlərin  aqibətindən  qorxaraq  qaçmağa 

hazırlaşırdılar.  Lakin  bu  qədər  cinayət  törət- 

məklə  Salması  tərk  etmək  о  qədər  də  asan  iş 

deyildir.  Bundan başqa, erm ənibr və assuribr 

burada  ev-eşik  və  bağ  ev b rin ə  sahib  olmuş- 

dular.  Bunlardan  da  vaz  keçmək  onlar  üçün 

çox  çətin  idi.  Osmanlı  əsgərbrinin  yardıma 

gəlməsi xəbərini eşidən Salmas sakinbri öz xi- 

laskar  havadarlarının  gəlişi  üçün  sevincbrin- 

dən  ağlayırdılar.  Onlar  bir  tərəfdən,  yuxuda 

b e b   görm ədikbri  bir  arzunun  gerçəkbşm ə- 

sindən,  yəni  ermənilərin  təşviş  içində  qaçmağa 

can  atmasından  sevinir,  digər tərəfdən  isə  qaç- 

maqda  olan  erm ənibrin  son  qırğına  əl  atma- 

sından qorxurdular.  Beblikb, altıncı diviziyadan 

olan  Osmanlı  əsgərləri  Türkiyədəki  istiqlal 

müharibəsinə  və  daxili  problem brə  baxma- 

yaraq,  Salmas  və  Urmiyam  düşməndən  azad 

etmək üçün  qardaşlarının  imdadına yetişdibr. 

İyun  ayının  ortalarında  osmanlılar  Salmasa 

yaxınlaşıb,  ikigünlük  döyüşdən  sonra  şəhərə 

daxil oldular.  Salmas sakinbri Osmanlı əsgər- 

brini qarşılamağa gəlir, onların qabağında mal 

və qoyun kəsirdibr. Yerli sakinbr öz başlarına 

g əb n  bir neçə aylıq m üsibətbrdən danışır, on- 

lara öz təşəkkürbrini  bildirirdilər” (5,  s.  5).

Həmin dövrdə Urmiyada baş vermiş tarixi 

olayların  yaxından  şahidi  olmuş  soydaşımız

■ 3 (55)2016 ■

■ 189 ■

■  İ.Arslan  ■

Əli Dehqan, Osmanlı ordusunun hərbi köməyi 

haqqında yazır:  “İyunun  23-cü və 24-cü günü 

Urmiyanın  dörd  ağaclığına  (ağac-qədim   və 

orta  əsrlərdə  istifadə  olunmuş  uzunluq  ölçü 

vahididir. Bir ağac təxminən 6-7 kilometrə bə- 

rabər olmuşdur -  red.)  qədər gəlib çatmış Os- 

manlı  ordusu  Andronikin  Xoyu  mühasirədə 

saxlaması xəbərini eşitdikdən sonra dərhal şəhər 

əhalisinə  yardım  göstərmək  üçün  geri  qayıtdı. 

Andronik  Xoya  çatdıqdan  sonra  şəhəri  müha- 

sirəyə almışdır. Arnma Xoy əhalisi düşmən qar- 

şısında möhkəm  dayanmış,  ermənilərin  hər bir 

hücumuna müqavimət göstərirdi. Yerli  sakinbr 

osmanlılann gəlişinə qədər bir neçə gün errnəni- 

ləri  şəhərin  çölündə  süründürdülər.  Nəhayət, 

Osmanlı  əsgərləri  Salmas  istiqamətindən  gəlib 

erməni  quldurlarım  top  atəşinə tutdu.  Nəticədə 

düşmən qüwələrinin çoxu həlak oldu, qalanları 

isə  qaçıb  aradan  çıxdı.  Beləliklə,  Xoy  şəhəri 

erməni hücumlarından xilas oldu”.

Digər güneyli tədqiqatçı Məhəmməd Əmin 

Riyahinin  “Xoy  tarixi”  adlı  kitabında  hadisə 

b e b  qələmə alınıb: “Günortadan bir az keçirdi. 

Döyüşçülərdən biri durbinlə cənub tərəfindəki 

vəziyyətə nəzarət edirdi.  Birdən-birə Qəzənfər 

dağının arxasından göyə qalxan qırmızı tüstü- 

nü görən kimi bu haqda türk əsgərinə (şəhərdə 

qalan  və  Xoy  əhalisi  i b   birgə  döyüşən yaralı 

Osmanlı  əsgəri  nəzərdə  tutulur -   red.)  хэЬэг 

verdi.  Osmanlı  əsgəri  bu  xəbəri  eşidən  kimi 

sevinərək  bildirdi  ki,  bu  tüstü  İslam  ordusu 

toplarınm tüstüsüdür.  Nəhayət  ki,  gəlib  çatdı- 

lar.  Allaha  şükür,  qurtardıq.  Bir  az  keçmədən 

topların  səsi  eşidilməyə  başladı.  Osmanlı  or­

dusu  ib   ermənilər arasında şiddətli  bir müha- 

ribə  başlandı.  ...Qardaş  tü rk b rin   topxanası 

erməni  qüvvələrinin  mövqeyini  kəskin  atəşə 

tutdu.  Ağır və  ardıcıl  atəş  nəticəsində  qısa  za- 

manda ermənilər müqaviməti zəifbdib qaçmaq 

məcburiyyətində qaldılar. Şəhərin müdafbçiləri 

bürclərin  başından  sevinc  və  həyəcan  h isb ri 

ib   Osmanlı  ordusunun  qələbəsinə  baxırdılar. 

Qəzənfər və Qullabi dağları tamamilə Osmanlı 

ordusunun  əlinə  keçmişdi.  Ermənilər  geri 

çəkildilər.  D öyüşbr isə şəhər divarlarının arxa- 

sında davam edirdi.  Günün batmasma bir saat 

qalmış Osmanlı ordusu Təzəkəndə çatdı. Top-

ların  Səidabada  doğru  atəşi  isə  hələ  davam 

edirdi.  B e b lik b ,  qardaş  türklər  həmin  gecəni 

şəhərin xaricində qalıb, səhər havalar işıqlana- 

na  kimi  Culfaya  qədər  ermənilərin  izinə  düş- 

dübr.  Qaçmaqda  olan  erm ən ib r Araz  çayını 

keçdikdən  sonra  arxalarındakı  Culfa  kör- 

püsünü də yandırdılar”.  Həmin vaxt baş verən 

hadisələr haqqında Əli  Dehqan b e b  yazmışdır: 

“Qeyrətli Xoy əhalisinin həmin çətin günbrdə 

göstərdiyi  qəhrəmanlıq  təqdirəlayiqdir.  Şəhə- 

rin  düşmən  əlinə  düşməməsi  üçün  böyükdən 

kiçiyə  qədər  hamı  döyüş  m eydanında  qalıb 

vuruşmaq  və  bu  yolda  ölmək  qərarına  gəldi. 

Qəhrəman Xoy əhalisinin həmin ağır günbrdə 

vəhşi  düşmən  qarşısında  göstərdiyi  misilsiz 

müqavimət səhnəbri  insanda böyük qürur hissi 

oyadır”. Həmin hadisələrdə şəhəri ermənibrdən 

müdafıə  edənlər  arasında  öz  qəhrəmanlığıyla 

yaddaşlarda qalan igid soydaşlarımız var.  On- 

lardan  Höccətülislam  Şeyx  Fəzlullah,  Ağa 

İbrahim,  Həsənəlixan  М1фэпсэ,  Hacı  Xəlil 

Makui və b. adını çəkmək olar. Xoy əhalisinin 

Andronikin qoşunlarına qarşı qəhrəmancasına 

apardıqları mübarizə Azərbaycan tarixinin par- 

laq səhifəbrindən biri  sayılır.  Bu məğlubiyyət 

erm ənibrin  “Böyük  Erm ənistan”  xülyasını 

gerçəkbşdirmək ümidlərini puça çıxardı.  B eb ­

likb, erməni  qüvvəbrinin qalan hissəsi min bir 

əzab-əziyyətlə özbrini  İrəvana çatdırdılar.  Əha- 

linin və Osmanlı qoşunlannın fədakarlığı nəticə- 

sində ermənilərin Xoy şəhərini ələ keçirməsinin 

qarşısı beləcə alındı  (4,  s.7).

Birinci 

Dünya 

müharibəsinin 

Cənubi 

Azərbaycanda  yaratdığı  mürəkkəb  şərait  və 

qanşıqlıqdan istifadə edən erməni silahlı dəstələri 

aysorlarla birlikdə Xoy,  Salmas,  Soyuqbulaq və 

bu  şəhərbrin  ətraf kəndlərinə  hücum  edərək, 

bazar  və  evbri  çapıb-talamış,  günahsız  və 

silahsız Azərbaycan türkbrini  böyükdən-kiçiyə 

görünməyən  vəh şilik b   qırmışdılar.  B eb  

qırğınlar Urmiyada  xüsusi  qəddarlıqla  həyata 

keçirilmişdir. Yalnız türk ordu hissələrinin hə- 

min bölgəyə  daxil  olması  buradakı  kəndbrin, 

Urmiya və  b.  şəhərlərin  əhalisinin  kütbvi  şə- 

kildə  q ə tb   yetirilməsinin  qarşısını  almışdır. 

Lakin  türk  qoşunları  bu  yerlərdən  getdikdən 

sonra Cənubi Azərbaycanın Türkiyə və  İraqla

■ 190 ■

■  İyul  -  Avqust -  Sentyabr  ■

■  Dövlət idarəçiliyi:  nəzəriyyə və təcrübə  ■

həmsərhəd bölgələrində erməni, aysor və kürd- 

rus  hərbi  hissələrinin  çox  pərakəndə  şəkildə

lər azərbaycanlılan  yenidən  qırmağa başlamış- 

1918-ci  ilin  əvvəlində  İrandan  çıxarıldığı  vaxt

dılar. Bu qırğınlar bolşevik hökuməti tərəfındən 

çox dramatik və faciəli şəkil almışdır.

Ədəbiyyat:

1. Abışov V. Azərbaycanlıların  soyqırımı (1917-1918-ci  illər),  Bakı:  “Nurlan”, 2007

2. Abışov V.  Cənubi Azərbaycanda azərbaycanlıların soyqırımı, “Xalq qəzeti”,  31  aprel 2007

3.  Cəfərli  R.  Urmiyada erməni  terroru,  “Xalq cəbhəsi” qəzeti,  22  oktyabr 2009,  №192,  s.  11

4. Cəfərli R. Cənubi Azərbaycanda azərbaycanlılara qarşı erməni terroru. “Xalq cəbhəsi” qəzeti, 

22  oktyabr,  30 oktyabr, 4 noyabr 2009,  №  192,  198, 201

5.  Cəfərli R.  Salmasda erməni  terroru,  “Xalq  cəbhəsi” qəzeti,  30  oktyabr 2009, №198,  s.  5

6. Əroğul Ə. Azərbaycanda erməni-daşnak terrorunun xronologiyası (bədii, tarixi publisistika), 

Bakı:  “Təknur”,  2009

7.  Qazıyev Y.  Erməni məsələsi:  yalanlar və gerçəkliklər,  Bakı:  “Nurlan”, 2009

8. Nəcəfli  G.  Cənubi Azərbaycanda erməni terroru,  http://1905.az/cənubi  azərbaycan.

9.  Mustafa N.  Azərbaycanlılara  qarşı  soyqırımlar:  mərhələləri  və  nəticələri,  “Dədə  Qorqud” 

qəzeti,  15  sentyabr 2003

10.  “Təcəddüd qəzeti”,  17  fevral-2  mart  1918

11.  İLTER E.  Ermeni  ve rus mezalimi (1914-1916), Ankara,  1996

12.  Yıldırım  H.  Türk-ermeni  ilişkilerinde  ermenilerden  itiraflar,  Atatürk Araştırma  Merkezi, 

Ankara,  2000

13.  Sarıahmetoğlu N. Azeri-ermeni  ilişkileri  (1905-1920), Ankara, TTK Yayınları,  2006

Açar sözlər: 

Cənubi  Azərbaycan,  Azərbaycan  türklərirıin  soyqırımı,  errnəni

vəhşilikləri,  Osmanlı dövlətinin  hərbi yardımı

Ключевые слова: 

Ю жный Азербайджан,  геноцид азербайджанских тюрков,  ар­

мянские зверства,  военная помощь  Османского государства

Key words: 

South  Azerbaijan,  the  genocide  o f  Azerbaijani  Turks,  Armenian

atrocities,  military aid o f  the Ottoman state

■ 3 (55)2016 ■

■ 191 ■

■  İ.Arslan  ■

Иса Арслан

Исторический  факультет  Бакинского Государственного Университета 

преподаватель  кафедры  истории тюркских стран, 

доктор  философии  по истории

Геноцид против тюрко-мусульманского  населения  в  Южном  Азербайджане  и 

помощь  Османского государства (1917-1918 г.)

Резюме

Вследствие  геноцида  против  азербайджанцев,  совершенного  армянами,  который 

продолжался два столетия, сотни населенных пунктов были разрушены до основания, тысячи 

азербайджанцев  были  зверски  убиты.  В  результате  последовательной  этнической  чистки, 

геноцида  и агрессии,  проведенной  Арменией  против  Азербайджана в течение длительного 

периода,  тысячи  людей  лишились  своих  домов  и  земель.  С  целью  проведения  политики 

геноцида,  армяне,  которые  не  имели  своего  собственного  государства  до  XX  века, 

использовали  имперскую  политику  России  с  целью  создания  “Великой  Армении”.  Все 

трагедии  Азербайджана,  которые  имели  место  в  XIX-XX  веках,  сопровождались  захватом 

его  исторических  земель  и  составляли  отдельные  этапы  продуманной,  планомерно 

реализованной  политики  геноцида  армян  против  азербайджанцев.  Эта  политика  геноцида 

против  азербайджанцев  была  проведена  армянами  не  только  в  северных  регионах 

Азербайджана,  но  и  на территории  Южного  Азербайджана,  в  результате  чего  были  убиты 

тысячи азербайджанских тюрков.

ISA Arslan 

Historical faculty o f Baku  State University 

Lecturer of Department of the History o f Turkish Countries

PhD  in  history

The genocide against the Turkish Muslims in 

South Azerbaijan  and  support of the Ottoman  state (1917-1918)

Summary

As a result o f two-century genocide against Azerbaijanis committed by Armenians hundreds o f 

settlements were ruined and thousands o f Azerbaijanis were brutally killed. Following the consistent 

ethnic  cleansing,  genocide  and  aggression  carried  out  by Armenia  against Azerbaijan  for  a  long 

period, thousands o f people lost their homes and lands. The Armenians, who hadn’t had their own 

state  before  the  XX  century,  used  Russian  imperial  policy  to  carry  out  a  policy  o f genocide  and 

create  “Great Armenia”. All  the  tragedies  o f Azerbaijan happened  in the  XIX-XX  centuries were 

accompanied  by  occupation  o f its  historical  lands  and  was  result  o f planned  policy  o f genocide 

implemented by Armenians against Azerbaijanis. This policy o f genocide was carried out not only 

in the northern regions o f Azerbaijan,  but also  in the territory o f South Azerbaijan  and resulted in 

murder o f thousands o f Azerbaijani Turks.

■ 192 ■

■  İyul  -  Avqust - Sentyab r  ■