 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

 Rus
 
hegemonluğu  burada
 
artdıqca  bilinqvizm 
durumunda az
ər dilinin yerini rus dilinin tutması çox da uzaq tarix deyil. 
Keç
ən  əsrin  əvvəlinə  qədər  Qafqaz  gimnaziyalarında  türk-azər  dilinin 
t
ədrisi vacib sayılırdı.
10
 Qafqaz 
canişinliyindən maarif nazirinə göndəri-
8 
Sonrakı bölmələrdə izahını verəcəyim bu yazılarda türki, azəri, tatar, oğuz, müsəlman, 
x
əzər,
 
aran,
 
muqal,
 
alban  dili  kimi
 
ayrı
 
adlarla  t
əqdim  olunmasından  asılı  olmayaraq,
 
söhb
ətin azər-türk dilindən getməsi tekstoloji təhlildə bəlli olur. Hətta, XV əsrdə Hin-
distana  q
ədər gedib çıxan Afanasi Nikitinin hansı dildə danışdığını bilmək üçün onun 
yazısında tez-tez işlənən kaçma, yaxşı, yük, yatır, yatmadım, ulu kurban baqram  kimi 
ifad
ələrlə yanaşı bütöv və yarımçıq cümlələrə baxmaq kifayətdir:  
     
Tanqrıdan isteremen, Ol saklasın! … tan tanqrısen, xudo sensen! … ketmıştır i men 
uruç tut
tım;  Qospodine, tı namaz kılaresen, men de namaz kılaremen, tı beş namaz kılar-
siz, men de 3 
kılaremen, men qarip, a sen inçay; Hindistanda kakpa çoktur a uçyuzeder, 
bulara dostor, a kul-
karavaş uçyuz kapkara  (…) kiçi - xoş;  (seks) ilersen du jitel ber-
sen, dostur avrat çoktur; A Rus yer 
tanqrı saklasın, ollo sakla, xudo sakla! Bu donyada 
beqleri  akoy  tugil.  Urus  yer  abadan 
bolsın! (Хожение за три море Афанасия Ники-
тина,14, 20, 24, 26-27). 
9  
XIV 
əsrin sonunda Quzey Qafqazda olan xalqları (yunan, erməni, zik, qot, tat, volyak, 
rus, ç
ərkəz, lək, as, alan, avar, qazıkumux) sadalayan xristian yepiskop qeyd edir ki, bun-
ların  hamısı  tatarca  (azərcə)  danışırdı:  «…и  почти  все  они  говорят  на  татарском 
языке»
 (
Галонифонтибус Иоанн де
, 15).   
10 
 
Калмыков,
 1974, 17-18. 
 
11 
                                                 

l
ən (
1855
) m
əktubda deyilir ki, «gürcü dili yalnız Tiflis və Kutais quberni-
ya
sının müəyyən
 
yerl
ərində
 
çinovnikl
ər
 
üçün 
əlverişli
 
ola bil
ər,
 
tatar (az
ər) 
dili is
ə bütöv Qafqaz ölkəsində yararlıdır».
11
 
 
Quzey
 
Qafqaz-
Dağıstan xalqlarının rəsmi yazışmalarından böyük bir 
qisminin  az
ər dilində olduğunu Muradxan Cahangirov arxiv sənədlərində 
ortaya 
çıxarmışdır.
12
 
Qafqazda 
olmuş A.A.Bestujyev-Marlinski, M.Y.Ler-
montov v
ə başqaları qeyd etmişlər ki, Avropada fransız dilini bilmək nə 
q
ədər vacibdirsə, Asiyanı başdan-başa gəzmək üçün də tatar (azər) dilini 
bilm
ək  o  qədər  zəruridir.
13
 
1683-d
ə
 
fransız
 
s
əyyah
 
Baltasar
 
de  Lauziere 
Az
ərbaycanı gəzəndən sonra Şamaxıda latın qrafikası ilə çox dəyərli bir 
kitab olan az
ər dilinin «Söz türki» adlı qramatikasını yazmışdır.
14
 
İslama-
q
ədərki çağlara doğru qədimə getdikcə geniş bir regionda ortaq ünsiyət 
vasit
əsi kimi azər dilindən istifadə olunduğunu görmək olur. Yalnız XIX 
əsrdən başlayaraq, Qafqazda rus dili azər dilinin uluslararası işlənmə funk-
siyasını əvəz etmişdir.  
Başqa-başqa dillərdə danışan avtoxton və gəlmə xalqların çoxdan 
doğma yurduna çevrilmiş Azərbaycanın gözəlliyi bu xalqların özəlliyində 
daha 
yaraşıqlı görünür, sayından asılı olmayaraq hər bir dilin daşıyıcıları 
göz
əlim  Azərbaycan  bağının  ayrı-ayrı  ətirli  gülləridir.  Hər  bir  azərbay-
can
lıya  yönələn  «haralısan»  sualına  verilən  «Azərbaycanlıyam»  cavabı 
bütün v
ətəndaşlara yakışır. Ancaq hər bir azərbaycanlıya xalqının, millə-
tinin, dilinin 
adını öyrənmək üçün verilən suala alınan cavablar sırasında 
«Az
ərbaycan milləti», «Azərbaycan dili» ifadələri doğru deyil. Bu cavablar 
min ill
ərlə Azərbaycanda yaşayan talış, ləzgi, avar, kürd, budux və onlarla 
başqa xalqların adını, dilini düzgün ifadə etmədiyi kimi, Azərbaycan türk-
l
ərinin də adını (azər) və dilini (türk, azər) ehtiva etmir.  
Xalqların böyük-kiçiyi olmur,
 
uzaqbaşı sayı az, ya çox olur. Mənim 
düşüncəmə görə, ən az saylı xalq daha böyük qayğı və hörmətə layiqdir. 
T
əkcə Xınalıq kəndində
 
danışılan
 
xınalıq dili nəinki Azərbaycanın,
 
bütün
 
Yer kür
əsinin bənzərsiz nemətidir. Azərbaycanda saxur,
 
xınalıq,
 
haput, udi, 
11 
 
Акты, т.
 
ХЫ, 1988, 720.
 
12
  
Ъащанэиров,
 1978, 30-35. 
13
  
Марлинский, 1847, 114;  Лермонтов, 523-524.   
14 
Heyd
ər Qaraçal İsveç kitabxanalarının birində tapıb üzünü köçürdüyü əlyazmanı on il 
əvvəl mənə göndərmişdi. Qısa vaxtda çapa hazırladığım həmin əsərin nəşrinə sponsor 
tapmadığımdan əlyazma hələ işıq üzü görməyib. Bir neçə il əvvəl «Söz türki» çapa ha-
zırladığını mənə danışan prof. Lars Johanson da onu hələ nəşr etdirməmişdi.
 
 
12 
                                                 

qırız, budux kimi onlarla nadir dili qoruyub yaşatmaq dövlətin milli siya-
s
ətində ədalətli olaraq önəmli yer tutur.  
Az
ərbaycanda azsaylı xalqlarla yanaşı, çoxsaylı azər xalqı da var ki, 
onun dili ümumxalq 
danışıq dili, həm də rəsmi dövlət dilidir. Lakin dilin 
adı 1936-dan başlayaraq qondarma «Azərbaycan dili» şəklində işlədilir. 
Bugün  Az
ərbaycanda  xalq  və  dil  sözlərinin  qarşısında  azsaylı  xalqların 
adını deyib-yazmaq (udi xalqı - udi dili və b.) olur və elmi gerçəkliyi bil-
dir
ən bu ədalətli münasibət təbiidir. Lakin bu elmi prinsipi 50 milyonluq 
xalqa 
şamil  edə  bilmirik;  bugün  türk//azər  xalqı,  azər//türk  dili  deyiminə 
qeyri-r
əsmi  ədalətsiz  «yasaq»  vaxtilə  komunistlərin  kəmsavad  ideoloqu 
Stalinin göst
ərişilə rəsmi status qazanmış yasağın acı nəticəsidir.
15
  
Ulu  kultur  tarixi,  z
əngin ədəbiyatı, görkəmli dahiləri, tarixi şəxsi-
y
ətləri  və  bəşər tarixinə,  dünya  mədəniyətinə  verdiyi  töhfələrilə  seçilən 
Az
ər xalqının dünya xalqları sırasında özəl yeri vardır. Bu xalqın obyektiv 
tarixini 
yazmağı boynuna götürən hər bir alim bu şərəfli işin məsuliyətini 
d
ə  dərk  etməlidir,  çünki  tarix  göstərir  ki,  siyasi  sifarişlə  yazılan  tarix 
əsərlərinin ömrü o qədər də uzun olmur. Burada qarşıya qoyulan məqsəd 
az
ər  türklərinin
 
tarixini
 
araşdırmaq  olduğundan,
 
t
ədqiqat  mövzusundan 
k
ənarda
 
qalan bir çox problemin 
yetişməkdə olan tarixçi alimlər
 
t
ərəfindən 
yaxın  gələcəkdə  tədqiq  olunacağına  quşqu  yoxdur.  İslamaqədər  Azər-
bay
canın iç və
 
sınır
 
bölg
ələrinə
 
n
ə vaxt
 
g
əlməsindən
 
a
sılı olmayaraq
, 
az
ər 
xalqının kultur tarixi dairəsindən kənarda qalmayan başqa dilli xalqların, 
o
 
cüml
ədən azər türkləri ilə qaynayıb-qarışan, qohumlaşan və
 
az
ər xalqı-
nın yaranmasında iştirak edən boyların tarixi öyrənildikcə regionun etno-
linqvistik  v
ə etnokultur dəyərlərinin evolyusiya tutumundakı diaxroniya 
daha 
aydın  görünəcəkdir.
 
Az
ərbaycan
 
m
ədəniyətinin  formalaşmasında 
15 
Az
ərbaycan  xalqı,  Azərbaycan  dili,  azər  xalqı,  azər  dili,  türk  dili  terminlərinin  və  
elmd
ən  uzaq  Ermənistan  (Gürcüstan,  Dağıstan)  azərbaycanlıları  və  ya  ermənistanlı 
az
ərbaycanlı  və  ya  gürcüstanlı  azərbaycanlı  ifadələrinin  geniş  açımı  «Azər  dilinin 
tarixi» bölm
əsində (VII Bitik) verildiyindən, burada yalnız düzgün işlədilməyən terminin 
tör
ətdiyi  fəsadlara  diqqəti  yönəltmək
 
lazım
 
g
əlir.  Əgər
 
bugün  elmi
 
dayağı
 
olmayan
 
«Az
ərbaycan
 
xalqı»
 
ifad
əsi
 
özünd
ə azərbaycanlı
 
v
ətəndaşları
 
birl
əşdirən
 
humanist
 
baxış
 
mayası saxlayırsa,
 
ayrı-ayrı ölkələrdəki soydaşları bildirən «Azər xalqı» ilə bərabər bu 
deyimin 
işlənməsinə  dözüm  göstərmək
 
olar.
 
Lakin
 
Dağıstan,
 
Borçalı,
 
İrəvan
 
az
ər
 
türk-
l
ərinə
 
xalqın
 
adı
 
anlamında vətəndaşlıq bildirən bir terminlə «Azərbaycanlı» deyilirsə, bu 
termin 
onların yerli olmadığını «sübut» etməyə can atan qüvvələrə gözəl fürsət imkanı 
yaradır. Tarix, dilçilik, etnoqrafiya, etnogenez və türkologiya elmində yalnız dolaşıqlıq 
yaradan «Az
ərbaycan dili» termininin isə tarixi kökü, elmi əsası və perspektivi yoxdur.   
 
13 
                                                 

azsaylı xalqların rolunu qətiyən azaltmadan, deyə bilərik ki, azər türklərinin 
tarixini  öyr
ənməklə Azərbaycanda yaşayan başqa dilli xalqların tarixinə 
d
ə aydınlıq gətirən faktlar ortaya çıxır. Bu faktlar Azərbaycandan kənarda 
formalaşan başqa türk xalqlarının tarixinə də işıq tutur. 
Az
ərbaycan tarixçiliyində xeyli uğurlu tədqiqat işləri vardır. Özəl-
likl
ə arxeologiya sahəsində gərəkli araşdırmalar aparılmış, milyon ildən 
ar
tıq bir dövrün maddi-mədəni abidələri öyrənilmişdir. Lakin ibtidai icma 
quruluşundan ailə-qəbilə-tayfa və xalq qurumuna qədər sosial-siyasi inki-
şaf mərhələlərini yaşayan əhalinin etnik mənsubiyətinə ötəri toxunulmuş, 
yanlış fikirlər söylənmişdir. Arxeoloji və dialektoloji bəlgələr isə aydın 
göst
ərir ki, burada daş və tunc dövrünü arxada qoyan əhali dəmir dövrünə 
keçid 
çağında artıq Azər xalqı kimi formalaşa bilmiş
, 
protoaz
ər boylarının 
dörd dialekti 
əsasında bugünkü azər dilinin qədim forması yaranmışdır. 
Türk 
boylarının Ön Asiyadan Avrasiyaya yayılmasını göstərən elmi 
d
əlillərdən biri də buradan gedən boyların
 
(e
miqrantların)
 
özü il
ə apardı-
ğı  tarixi  onomastik  etnonim,  hidronim,  oykonim  və  digər toponimlərin, 
tarixi  izoq
losların  gedilən  ərazilərdə  yenidən  ortaya  çıxmasıdır.
16
 
Tarixi 
onomastika  v
ə  areal  izoqlosları  həm  türk  boylarının  miqrasiya  yönünü, 
köç tarixini, h
əm də onların yayılma arealını, tarixi coğrafiyasını müəyyən 
etm
əyə imkan açır. Başqa dildən azər dilinə, azər dilindən qonşu dillərə 
keç
ən etnoqrafik terminlərin etnolinqvistik informasiyası dillər arasındakı 
kontak
tın zamanını və söz alan xalqla söz verən xalqın kultur sahələrdəki 
s
əviyə fərqini göstərir.
 
Az
ər dilindən qonşu xalqların
 
dilin
ə keçən
 
savaş, 
yey
əcək, geyim və heyvandarlıqla bağlı etnoqrafik terminologiyanın təh-
lilind
ə azər kulturunun üstünlüyü aydın görünür. Azərbaycanda və qonşu 
ölk
ələrdə yaşayan başqa dilli xalqlardan
 
çoxunun ad
ı
 
da
 
(etnonim)
 
türkc
ə-
dir, onlar bugün
əcən azərlərin onlara verdiyi etnonimlə tanınır. 
16 
Sistem 
halında təkrar olunan belə faktların elmi ədəbiyatda yanlış izahının əsas səbəbi 
türkl
ərin  batıya  miqrasiyası  fikrini  «formalaşdıran» Altay  nəzəriyəsidir. Belə  qeyri-elmi 
izahlardan tipik bir nümun
əyə baxmaq kifayətdir ki, əksər türk dillərində işlənən sözə 
q
ədim Ön Asiya qaynaqlarında rast gələn alimlər necə çaş-baş qalır:  
   Ölü dill
ər üzrə tanınmış mütəxəssis Vyaç.Vs. İvanov het yazılarında rast gəldiyi «ruh», 
«can» 
anlamındkı kut sözünün hat dilindən alınma söz olduğunu və bu stabil terminin 
q
ədim türk dilində qaldığını yazır, lakin «3-4 min il əvvəl Anadoluda hat dilində işlənən 
bu  söz  Sibir  türkl
ərinə hansı dildən keçib?» sualına məlum tendensiya zəminində «bu 
türk sözünü 
doğuya türklərin özü aparıb» deyə bilməyən İvanov «yəqin ki, qədim türk 
dilin
ə ölü yenisey (?!) dillərinin birindən keçib» cavabını verir:  «skoree vseqo, odnoqo 
iz mert
vıx eniseyskix»
  (
Иванов,
 1985, 44). 
 
14 
                                                 

İcma quruluşu dövründə yaranıb müasir çağlara qədər davam edən 
etnik prosesl
ərin son illərdə yeni metod və yeni baxış bucaqlarından öy-
r
ənilməsi etnos və etnogenez probleminə baxışda elmə bir sıra yeniliklər 
g
ətirmişdir.
17
 Antropologiya elmind
ə də yeni elm sahələrinin tətbiqi üçün 
geniş imkanlar açılmışdır.
18
 
İnsan anatomiyasının öyrənilməsində istifadə 
olunan  bioloji, fizioloji bilikl
ərə son illərdə genomalogiya sahəsində əldə 
olunan  bilgil
ər  də  əlavə  olunmuşdur.  Xalqın  genefondunda  yaşam  tərzi 
v
ə mühitində
 
yaranmış genefonlardan fərqli olaraq,
 
ata-anadan 
alınan ge-
nom
ların nəzərə alınması, qan tərkibinin, talassemiya kimi xəstəliklərin 
etnik  kökl
ə
 
əlaqəsini
 
göst
ərən
 
faktların
 
öyr
ənilməsi
 
az
ər  xalqının  soykö-
kün
ə aydınlıq gətirən bazis və periferiya əlamətlərin gerçək tərəfini açıb 
göst
ərir. Eyni durum qlottogenez elmində də özünü göstərir: sonralar ya-
ran
mış və ya alınmış periferik sözlərdən fərqli olaraq, prototürk dilindən 
qalma  bazis  sözl
ər  türk  xalqlarının  qohumluğunu  dil  baxımından  sübut 
ed
ən vasitəyə çevrilmişdir. Türk və monqol xalqlarının genetik baxımdan 
qohum 
olmadığı məhz bazis sözlərin etimologiyası və statistik təhlili ilə 
sübut 
olunmuşdur.
19
 
Antropologiya  elminin  verdiyi  bilgiy
ə görə, avropoid irqin aralıq-
d
ənizi tipinə aid olan Azərbaycan əhalisinin quzey bölgələrdə zəif kav-
kasion çalar
ları da vardır. Miladdan öncəki minillərdə özünü göstərən bu 
durumun  kiçik lokal  f
ərqlərlə davam etməsi Azərbaycanda əhalinin etnik 
t
ərkibinin dəyişmədiyini bildirir. Vaxtilə Azərbaycandan gedib,
 
sonralar
 
qayıdan
 
boylar
 
da
 
buradakı  fiziki  görkəmdə  dəyişiklik  yaratmamışdır. 
Buradan 
doğuya  miqrasiya  edən  boyların  isə  Mərkəzi  Asiyada  minillər 
boyu  iç-iç
ə yaşadığı monqoloid irqlə qarışması türk xalqlarında batıdan 
doğuya getdikcə monqoloid cizginin artmasına səbəb olmuşdur. 
Göst
ərilən  dil  və  antropoloji  məlumatları  arxeologiya  və  etnoqra-
fiya elminin verdiyi bilgil
ər də təsdiq edir. Doğu mədəniyətinin Orta qo-
lunu  t
əşkil edən Ön Asiya mədəniyətinin göbəyində yaranmış prototürk 
arxeoloji  kulturu,  Az
ərbaycanda protoazər və azər boylarının lokal kul-
turları arasındakı tipoloji yaxınlıq qırılmadan davam etmiş, sənətkarlıqda, 
17 
Schermerhorn,
 1970; 
Этнос, 
1982
; Бромлей, 
1983
; Арутюнов, 
1989
.
 
18 
Antropoloji 
baxımdan azər türkləri üzərində əvvəllər aparılan yarımçıq tədqiqatlarda 
söyl
ənmiş qüsurlu fikirləri sadalayan Qəhrəman Hümbətov onların elmdən uzaq «türk-
l
əşmə»  konsepsiyası  ilə  ortaya  çıxdığını  geniş  şərhlə  vermişdir 
 (
Гумбатов, 
1998, 
53-86). 
19 
 
Дёрфер,
 1981. 
 
15 
                                                 

əkinçilikdə, heyvandarlıqda eyni kultur dəyərlər cüzi fərqlərlə bütöv bir 
m
ədəniyətin
 
mayasını
 
t
əşkil etmişdir.
20
 
Etnoqrafik  t
ədqiqatlar
 
göst
ərir ki, 
heyvandarlığa önəm verən prototürk toplumunun bir qismi eneolit çağın-
dan yaylaq-
qışlaq yaşamını üstün tutmuş, şəhərləşmə kulturuna meyli az 
olmuşdur. Belə yaşam tərzini seçən türk boyları daha təpərli olduğundan 
getdikl
əri yad ölkələrdə diri tərpənib çoxlu dövlətlər qura bilmişlər. Pro-
toaz
ərlərin qonşuluğunda m.ö. III-II minillərdə Anadolu,
 
Sumer,
 
Elam
 
v
ə
 
Güney  Türkm
ənistanda
 
böyük  m
əbədlər
 
salınmasına  baxmayaraq,
 
Mana 
dövl
əti  çağına  qədər  Azərbaycanda  şəhərləşmə  müdafiə  qala-şəhərləri 
şəklində oxşar inkişaf yolu keçmişdir.  
Ön Asiyaya g
əlmə xalqların politeizmindən fərqli olaraq, varlıq qut-
larına
 
(iy
ələrə)
 
inamla 
yanaşı  Bir
 
Tanrıya  tapınma,
 
Dünyanın  yaradılışı, 
Nuh 
tufanı, Türk şəcərəsi, qam-şaman dünyagörüşü azər xalqının mifoloji 
qaynaqlarında mühüm yer tutur. Prototürk çağından İslamaqədərki dövrü 
əhatə edən mifik və ədəbi-bədii süjetlər, qəhrəman obrazları, folklor janr-
ları qaynağını Ön
 
Asiyadan 
alır.
 
Çox-çox sonralar 
toplanıb qələmə alınmış 
«
Koroğlu», «Oğuznamə» dastan süjetlərinin tarixi coğrafiyası Ön Asiyada 
yerl
əşir, Dədə Qorqud boylarının İçoğuz-Dışoğuz savaşları, m.ö.VIII-VI 
əsrlərdə saqa boylarının Ön Asiyada apardığı savaşlarla, burada oğuz bəy-
l
ərinin  at  oynatdığı  ərazilər  də  saqa-qamərlərə  aid  arxeoloji  abidələrin 
Az
ərbaycanda  yayıldığı  bölgələrlə  üst-üstə  düşür.  Bu  paralelliyi  aydın 
görm
ək üçün Güney Qafqazda arxeoloqların aşkar etdiyi saqa (skit) abi-
d
əlirinin xəritəsinə baxmaq kifayətdir.
21
 
Xalqın  xronoloji  tarixində  ölkəyə  gələnlərlə  (imiqrantlarla)  bağlı 
ayrı-ayrı  dini  görüşlər  ortaya  çıxsa  da,  aborigen  və  ölkədən  gedən  türk 
boylarının mifoloji yaddaşında ilişib qalan dünyagörüş, Azərbaycanda
 
İs-
lamaq
ədər
 
Tanrıçılıq,
 
Z
ərdüşt, Mani, Xristian və Yəhudi dinlərinin xalq 
arasında yayılma əhatəsi və dərəcəsi azərlərin etnogenezində iştirak edən 
boyların soykökünü öyrənməyə yardım edən vasitədir. Zərdüştilik, Mani-
xeizm  daha  çox  Az
ərbaycandakı farsların, Tanrıçılıq, Xristianlıq, Yəhu-
dilik is
ə azər türklərinin arasında yayılmışdı. Herat tərəfdən m.ö.VIII-VI 
əsrlərdə İranın güney bölgələrinə gəlib yerləşən fars boyları Azərbaycan 
ərazilərinə sızdıqca onların tapındığı dinlər burada görünməyə başlamış-
20
  Arxeoloq prof. V. 
Əliyev düzgün olaraq,  m.ö. VI-I minilliklər boyu Azərbaycanda 
bir-birini 
ardıcıl əvəz edən neoloit, eneolit, tunc və ilk dəmir dövrü arxeoloji kulturların 
yerli z
əmin əsasında bir-birindən törəyib təkamül etdiyini yazır  (Əliyev, 1989). 
21 
Есаян - Погребова,
 1985. 
 
16 
                                                 

dır.
 
Hay-erm
əni toplumu içində xaçpərəstliyi yayan Qriqor isə
 
hay dilini 
bilm
ədiyindən xristianlığı çox güman ki,
 
t
əhsil aldığı yunan
 
dilind
ə
 
v
ə ya 
regionda  ortaq  dil  kimi 
işlənən azər dilində yayırmış.
22
 
Ərsaqların təsiri 
güclü  olan  Alban  dövl
ətində başda türksoylu albanlar olmaqla xristian 
dinin
ə tapınan azər boyları İrəvan, Borçalı, Qarabağ (Ərsaq), Şəki, Aran 
v
ə  başqa  bölgələrdə  xristian  məbədləri  tikmiş,  onların  azər  türkcəsi  ilə 
olan 
adları  xalq  arasında  uzun  müddət  yaşamışdır.  İslamaqədər  Alban 
v
əngləri kimi tanınan bu tapınaqlar hayların inhisarına İslamdan sonra 
keç
mişdir. Sami peyğəmbərlər iyerarxiyasına yad olub, azərlərin inanc 
sistemind
ə  möhkəm  yer  tutan  Xızır  peyğəmbər,  monoteizm  görüşünü 
apa
rıb çoxallahlı yəhudilərin içində ilk yayan aran boyundan Azərin oğlu 
İbrahim peyğəmbər də hələ protoazər çağlarından Azərbaycanla bağlı idi. 
İslamlaşma çağlarında ərəb mənbələrində azər boylarına Qantura oğulları 
(b
əni-qantura)
 
deyilm
əsi
 
d
ə
 
İbrahim
 
pey
ğəmbərin
 
şəcərəsi ilə bağlı idi
.  
  Bugün dünyada müxt
əlif sistemli dövlət quruluşları olduğu kimi, 
İslamaqədərki çağlarda da ayrı-ayrı etnosların milli gələnəyinə köklənən 
f
ərqli dövlət qurumları yaranmışdı. Azərbaycan və yaxın qonşu bölgələrdə 
protoaz
ər və azər boylarının İslamaqədər qurduğu Subar, Aratta, Qut, Lulu, 
Turuk, Kuman, Mana, Bars, Sanqi (Z
əngi), Saqa, Suvar, Mada, Atropaten, 
Alban, X
əzər, Gögər və sair bəylik, ellik və el qurumlarının qonşu Sumer,
 
Elam
, 
Het,
 
Akad-Asur
, 
Urartu  dövl
ətləri  ilə,
 
mü
əyyən  çağlarda  Azərbay-
canda
 
hakimiy
ətdə
 
olan
 
farssoylu
 
Əhəməni,
 
Sasani v
ə prototürkmən Ərsaq 
(parth)
 
sülal
ələrinin
 
qurduğu  dövlətlərlə,  həmçinin  Göy  Türk  xaqanlıq 
sistemi il
ə müqayisəli öyrənilməsi qədim türk dövlət (el) quruluşu siste-
mini 
aydınlaşdırmağa  yardım  edir,  azərlərin  özəl  dövlətçilik  gələnəyini 
anlamaq üçün g
ərəkli faktlar verir. Azər xalqının formalaşmasında Azər-
baycanda qurulan el, ellik v
ə bəyliklərin böyük rolu olduğu kimi, xalqın 
soykökünü t
əşkil edən türk boylarının konsolidasiyası önəmli olmuşdur. 
Az
ər xalqının etnogenezi indiyə qədər ənənəvi üsul halını
 
almış yanaşma-
larla  t
əsvir  olunduğundan  bu  gərəkli  sahənin  İslamaqədərki  gerçəkliyi 
qaranlıq pərdə altında qalmışdır.
23
  
22 
Qriqor (239-325) Türkm
ənistandan gəlmiş türk-ərsaq soylu Anak bəyin oğlu idi.  
23
 H
ətta, azər və xəzər etnoniminin ayrı-ayrı xalqlara aid edilməsi elmdə dərin kök sal-
mışdır. Bunları bir-birindən ayırmaqla, Azərbaycan adının bugünəcən türkmənlərdə
 
X
ə-
z
ərbecan olmasına, Azərbaycanı gəzən Yaqut əl-Həməvinin bəzi bölgələrdə azər etno-
niminin  h
əmzəli  deyilişinə  (xəzər)  rast  gəlməsi  haqda  qeydinə  və  beləliklə,  azər  və 
x
əzər adlarının yalnız dialekt fərqi olduğuna fikir verilməmişdir. Halbuki etimoloji təd-
qiqata gör
ə, azər boylarının bir başqa dialektdə formalaşmış adı da kaspi etnonimidir.
 
 
17 
                                                 

  Göründüyü  kimi,  burada 
qarşıya qoyulan məsələlər çoxşaxəlidir. 
Lakin  eyni  obyektd
ə müxtəlif baxış bucağından görünən cəhətləri nəzərə 
alan  t
ədqiqatın  yönü  əldə  olunmuş  bilgilərin  toparlanıb ümumiləşdiril-
m
əsini, bütöv obyektin tam qavranılmasını təmin edir. Beləliklə, burada 
ir
əli  sürülən  tezislərin ayrı-ayrı  bölmələr üzrə geniş  elmi açımı  ortaya 
doqquz  bitik-kitab 
çıxarmış oldu; ayrı-ayrı bitiklərdə alınan nəticələrin 
IX  bitikd
ə qarşıya qoyulan məqsəd yönündə ümumi biliyin konturlarına 
çevrilm
əsi  ilə  yeni  konsepsiyanın  artıq  elmi  əsaslara  söykənən  gerçək 
üzü bir daha 
aydın göründü.Aydın oldu ki, türk etnosunun Atayurdu Ön 
Asiyanın  gözəl  guşəsi  olan  Azərbaycandır.  Buradan  doğu  yönə  köçən 
türkl
ər Türküstan və
 
Altayı
 
ikinci
 
Atayurda,
 
quzey
ə
 
köç
ən türklər
 
d
ə İtil-
Azaq 
arasını  üçüncü  bir  Atayurda  çevirmişlər.  Beləliklə,
 
türkl
ərin
 
ilkin 
doğum yeri Azərbaycan olsa da, onların sonrakı yaşam yerləri Avrasiya-
nın daha geniş bölgələrini əhatə edir. 
H
ər hansı bir məsələnin mahiyəti o vaxt obyektiv 
açıla  bilir  ki,  onun  öyrənilməsinə  ayrı-ayrı  baxış 
bu
caqlarından
 
yanaşma imkanı olsun.
 
Bu 
baxımdan 
Az
ərbaycanın
 
q
ədim
 
tarixini
 
t
ədqiq  edən  tarixçilə-
rin türkologiyadan v
ə bu mövzuya baş vuran türko-
loq
ların da tarix elmindən  uzaq  düşməsi,  üstəlik, 
mifoloq,
 
dilçi
 
v
ə
 
etnoqrafların həmin tarixdə yalnız öz sahələrinə aid möv-
zuları araşdırması eyni durumun müxtəlif yozumuna və ziddiyətli şərhlə-
rin
ə  səbəb  olmuşdur.  Bunun  nəticəsi  kimi,
 
Az
ərbaycan  tarixşünaslığında 
d
ərin kök salan belə bir yanlış fikir yaranmışdı ki, guya qeyri-müəyyən 
dill
ərdə danışan Azərbaycan əhalisi türk dilində XI əsrdə səlcuqların gəli-
şindən sonra danışmağa başlamışlar. Bu elmdən uzaq fikri irəli sürənlər 
son  ill
ərdəki araşdırmalarda Azərbaycanda qədim türklərlə bağlı faktlar 
ortaya 
çıxdıqca «türkləşmə» tarixini addım-addım geri - öncə IX, sonra 
VII,  daha  sonra  is
ə  II  əsrə  qədər  qədimə  çəkməli  oldular.  Bəziləri  isə 
m.ö.
 
VII-II 
əsrlər arasında da burada turkcə danışan boyların olduğunu qə-
bul  etdil
ər.  Lakin  daha  qədim  qaynaqlardakı  bəlgələr  fikrini  vaxtaşırı 
d
əyişən tarixçilərin hələ də yanlış yolda olduğunu göstərir.
24
 
H
ər hansı bir elmdə tədqiq olunan mövzudan asılı olaraq, münasib 
axtarış metodu seçmək imkanı olur. Bu prosesdə tədqiqatçının hazırlıq də-
24 
Bu  bar
ədə
 
m
əlumat  üçün  bu  qaynaqlara  baxmaq  olar:
 
АФМ,  I-III  т;
  
Гукасян  - 
Асланов,  1986;  Сумбатзаде,  1990;  Гейбуллаев  1991;  Azər  xalqı, 2000; Həsənov, 
2002.