I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014) II bitik
Yüklə 11,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9. Samidilli qaynaqlar. M.ö. IV minilliyin ortalarından başlayaraq, Ərəbistan çöll ərindən qalxıb İkiçayarasına üz tutan sami tayfaları Ərəb isti- lasına qədər müxtəlif çağlarda dəfələrlə Azərbaycan bölgələrinə girib işğalçı siyas əti yürütmüşlər. Zaman-zaman Az ərbaycana bir-birinin ardınca g ələn akad, asur, aramey, ərəb boyları regionun etnik simasını dəyişdirə bilmişlər. İkiçayarasında subar türkl ərini sıxışdırıb çıxaran , güneyd ə Sumer şəhər-dövlətlərini zəbt edən akad-asurlar sumerlərin mixi yazı sistemini m ənimsəyib akad dilində çoxsaylı yazılı abidələr, arxivlər yaratmışlar. Bel ə arxivlərdən ən böyüyü sonuncu Asur çarı Aşşurbanapalın (668-627) topladığı və Mosul bölgəsindəki Ninevə şəhərində saxladığı gil lövhələr (tabletl ər) kolleksiyasıdır. Vaxtilə ətraf bölgələrdən asurların toplayıb arxiv ə yığdığı həmin tarixi qaynaqlar indi Britaniya muzeyində saxlanır. 40 Az ər xalqının tarixi üçün akaddilli qaynaqlar, akad dilinin asur dialektind ə yazılan mənbələr böyük önəm daşıyır. «Azər xalqı» kitabında subar, qut, turuk (türk), z əngi, kuman və sair qədim türk boyları haqqında veril ən məlumatların çoxu məhz akad-asur yazılarından götürülmüşdür. Mari şəhərinin xarabalığında tapılan asurdilli qaynaqlar asur-türk savaş- larını geniş əks etdirir. 81 Öz əlliklə, buradakı bəlgələr türk savaş taktikası haq qında ilk yazılı qaynaq sayıla bilər. Akad-asur mixi yazılarından fərqli olaraq, samit hərfli yazı növü il ə formalaşan aramey əlifbası sami dilləri üçün daha münasib olduğundan sür ətlə yayıldı və aramey yazısı ilə aramey dili də dövlət dəftərxanalarına daxil oldu. Bütün regionda arameydilli yazılar ortaya çıxdı. Xristianlığın yayıldığı ilk çağlardan başlayaraq , missionerl ərin yaydığı suriyadilli yazı- lar is ə daha çox, dini t əbliğat ədəbiyatı idi. 82 Bunların içində Babil, Təbriz, Marağa v ə sair şəhərlərin kitabxanasından istifadə edib, müxt əlif mövzuda 30 kitab yazan suriyalı Qregori Əbül-Fərəcin (Bar Hebraeus) azər xalqının tarixin ə aydınlıq gətirən çox qiymətli «Xronoqrafiya» əsəri də vardır. 83 İslamlaşma çağlarından başlayaraq ərəb yazılı qaynaqları Azərbay- canla bağlı daha çox bilgi verir, həm də ərəbdilli qaynaqlar VIII əsrdən sonra t əkcə ərəbsoylu yazarların deyil, ərəbcə yazan türk və fars soylu mü əlliflərin əsərlərini də əhatə edir. 84 Tarixi adların düzgün yazılışı üçün nisb ələrin imlasına aid «Kitab ül-ənsab» kimi əsərlər d ə əhəmiyətlidir. 85 Yaqut əl-Həməvinin «Mu’cəm əl-buldən» əsərində ölkə, bölgə və şəhər adlarının əvvəlki qaynaqlarda yazılışı verilmiş, bu barədə alimlərin fikri, adın düzgün deyiliş-yazılış variantı şərh edilmişdir. 86 Etnoqrafik m əlumat v ə onomastik informasiya baxımından ərəb dilind ə yazılmış əsərlər böyük əhəmiyət daşıyır , Az ərbaycanda islam laşma çağlarında yaşanmış tarixi olaylar, ictimai-siyasi v ə etnik durum haqqında bu əsərlərdən geniş bilgi 81 Az ər xalqı, 2000, 34-46, 58-59, 123-134. 82 Михаил Сириец, 1960; Пигулевская, 1941; Гусейнов, 1964. 83 Бар-Эбрей, 1960; Abû ’ l-Farac Gregory, 1987. 84 Malik Mahmudov ərəbcə yazan azərsoylu şair və ədiblər sırasında İsmayıl ibn Yəsar, M ənsur Təbrizi, Xaqani, Əbu-l-Ə’la Gəncəvi, Şibahəddin Sührəvərdi, Mücirəddin Bey- l əqani, Fələki Şirvani, Eyn əl-Quzat, Yusif Tahiroğlu Xoylu haqqında geniş məlumat ver mişdir (Маhмудов, 1983). 85 Бейлис, 1989, 53-54. 86 Əliyeva, 1999; Özəlliklə, Azərbaycan adının Quranda (v)əzarabiy şəklində keçməsi v ə ərəb qaynaqlarında şərh olunması gərəkli bəlgələrdir. 41 əldə etmək olur. 87 Az ərbaycanla bağlı digər başqa dilli mənbələrə nisbə- t ən ərəbdilli qaynaqların xeyli hissəsi bütöv v ə parçalarla avropa, rus, az ər v ə türk dillərinə tərcümə olunub nəşr edilmişdir. 88 Samidilli qaynaqlar sırasında qədim Ebla və Uqarit arxivlərindən tapılan yazıların onomastik qatı, qədim Bibl yazılarının qrafik sistemində runik h ərflər də müqayisə aparmağa yardım edən faktlar verir. Yəhudi- l ərin ibrani (ivrit) dilində yazılan qaynaqlar sırasında isə ən önəmli yeri Tövrat v ə İncil qutsal kitabları (Bibliya) tutur. Dünya xalqlarından çoxunun dilin ə t ərcümə olunmuş Bibliyada verilən Ön Asiya xalqlarına aid bilgilər sonralar akad, uqarit, misir, het yazıları oxunanda təsdiqini tapdı, yalnız buradakı «xalqların şəcərəsi» yunan və hay-erməni dillərinə tərcümələrdə redakt ə olunmuşdur. Y əhudi-türk əlaqələrini açıqlaya bilən qaynaqlarla ya naşı, x əzər-azər xal qının soykökü, x əzərlərin y əhudi dinini q əbul etm əsi baxımından Azər tarixi üçün ivritdilli qaynaqlar sırasında daha əhəmiyətli olanı X əzər xaqanı İosifin X əsrdə yəhudi dilində yazdığı məktubdur. 89 Bel əliklə, yabançı dillərdə olan yazılı qaynaqların bu kiçik təsnifi d ə göstərir ki, azər xalqının tarixini öyrənmək üçün kifayət qədər mənbə vardır. Bura milli qaynaqları da əlavə edəndə Ön Asiyada türklərinin isla- maq ədər tarixi coğrafiyası, etnik kulturu, etnogenezi haqqında istənilən bilgini əldə etmək olur, təki istək olsun. Adı çəkilən qaynaqlardan 1975- ci ild ən damla-damla topladığım bəlgələr toplusunun daşıdığı informasiya artıq Ön Asiya türklərinin tarixini Urmu teoriyası baxımından konseptual şəkildə təqdim etməyə imkan verir. Dil, tarix, coğrafiya, siyasi qurumlar, etnoqrafiya, mifologiya b əlgələrilə yoğrulub «türklərin soykökü» bölmə- sind ə ümumiləşən bu yeni konsepsiya bütöv türk etnosunun tarixin ə işıq tutub türkl ərin gerçək ilkin Atayurdunu bizə göstərir. 87 VIII-XII əsr müəllifləri: Yəqub əl-Kufi, əl-Cahiz, əl-Xarəzmi, Qudama ibn Cəfər, İbn Xordadbeh, İbn Fədlan, ət-Təbəri, əl-Yaqubi, İbn əl-Fəqih, İbn Rusta, əl-Bəlazuri, əd-Di- n əvəri, əl-İstəxri, İbn Havqəl, əl-Məsudi, İbn ən-Nədim, Əbu Düləf, əl-Fərqani, əl-Müqəd- d əsi, Suxrab (İbn Sarabi), əl-Biruni, əl-İdrisi, əl-Qərnati, Yaqut əl-Həməvi, əl-Battani; XIII əsrdən sonrakılar: İbn əl-Əsir, əl-Umari, İbn Ərəbşah, İbn Bəttutə və s. 88 İstifadə olunmuş mənbələr sonda «Ədəbiyat» bölməsində verilmişdir. Bundan başqa, ərəbdilli mənbələri rus və azər dilinə tərcümə edib şərh verən alimlərin tədqiqatlarından da geniş istifadə olunmuşdur ( ВИПИД; АПИОТН ; Калинина, 1988; Бцнйадов, 1989; Вялиханлы, 1974; Асадов, 1993 ; АТГ, 1989 ; Ялийева, 1999 v ə b.). 89 Коковцов, 1932 ; Сэмюэлс, 1991; Golden, 1980; Kuzgun, 1993. 42 “Doqquz Bitik” üçün 2000-d ə yazılan bu Giriş bölməsində mövzu il ə bağlı son illərdə ayrı-ayrı yazarların çap olunmuş dəyərli əsərlərindən istifad ə etmək və ya münasibət bildirmək imkanı olmadı. Lakin sonrakı ill ərdə basılan Urmu teoriyası yönümlü bəzi kitablarımda (Türk elləri, 2006; Tanrı elçisi İbrahim, 2007, 2009; Etrusk-Türk bağı, 2011) imkan daxilind ə həmin dəyərli əsərlərdən istifadə olunmuşdur. 1. ANTROPOLOGİYA Müasir insan (Homo sapiens) tipinin bundan 35-38 min il əvvəl for- ma laşdığını nəzərə alsaq, monqoloid, avropoid, neqroid tipi kimi üç əsas irqin m əhz həmin çağlarda ortaya çıxdığını düşünmək olar. 1 Q ədim dün- yada ilk insan m əskənləri o qədər də çox deyildi. Azıx mağarasında 350 min il yaşı olan azıxantropun çənə sümüyünün tapılması aydın göstərdi ki, bel ə məskənlərdən biri də Azərbaycan olmuşdur. Buradakı insanlar indiki görk əmini alana qədər arxantrop, paleantrop və müasir insan tipi kimi evalüsyon antropogenez m ərhələləri keçmişdir. B əzi antropoloqlar Homo sapiensin bir bölgədə, bəziləri isə bir neç ə bölgədə yarandığını söyləyirlər. Monosentristlər Aralıq dənizinin doğu bölgələrində avropoid irqin yarandığını, buradan Afrikanın güney, Avropanın quzey-batı bölgələrinə yayıldığını, hətta Sakit okeana qədər doğuya getdiyini yazırlar. Polisentristlər isə avropoid irqin Ön Asiyada, monqoloid irqin Çind ə yarandığını deyirlər. 2 H ər iki halda Azərbaycan da daxil olmaqla Ön Asiya ilk insan tipinin v ə ilk avropoid irqinin forma- laşdığı bölgəyə düşür. Nəzərə alaq ki, ilk heyvandarlıq və əkinçilik də m.ö.VIII-VII minillikd ə burada yaranmış, sonradan başqa bölgələrə yayıl- mışdı. Həmin minillikdə isə mütəxəssislərin yazdığına görə, insanların sayı Yer kürəsində cəmi 10 milyon imiş. 3 İnsanlarda irq əlaməti irsi faktor sayılır. 4 N əsildən-nəsilə keçən b əlli fiziki əlamətləri irsi olaraq daşıyan insan toplumu bu və ya digər 1 Алексеев 1978, 167 . 2 Чебоксаров - Чебоксарова , 151. 3 B əzi tədqiqatçılar isə 9 minil öncə Yer üzərində aşağı-yuxarı 2,5 milyon əhali oldu- ğunu qeyd edir ( ИПО , 314-315); Yer kür əsində 7 minil öncə 30 milyon insan yaşayırdı, 2 minil əvvəl isə bu say 230 milyona çatmışdı və bunların çoxu da Asiyada yerl əşirdi. 43 irq ə aid olur. Eyni ocaqdan-soydan törəyənlərdə bənzərlik daha aydın sezilir, uşağın bəzən ata-anasına deyil, babalarından birinə bənzəməsi, «yeddi arxa» deyimi irsi genl ərin nəsildən-nəsilə ötürülməsi ilə bağlıdır. Əksər insanlar xarici görünüşünə görə bir-birindən fərqləndiyi kimi, xalq- lar arasında da belə fərqlər vardır və bu fərqlər hələ qədim çağlardan s əyyah və tarixçilərin nəzərini cəlb etmişdir. Q ədim yazılı qaynaqlarda fiziki görk əmə aid məlumat etnoantropogenez üçün böyük əhəmiyət da- şıyır. Belə ki, 4200 il bundan əvvəl Azərbaycanda dövlət quran qutların akad yazılarında ağbəniz (namruti) əlaməti ilə verilməsi onların avropoid irqin aralıqdənizi tipinə aid olduğunu göstərir. 5 Buradan doğuya köçən saqa (oğuz) türkləri də Çin-Tibet qaynaqlarına görə göyköz, ağbəniz idi. Bugün yer kür əsinə səpələnmiş insanlar fiziki əlamətlərin ölçü və r əng çalarına görə bir-birindən fərqlənir. Belə fərqləndirici əlamətlər sıra- sında yumşaq, cod, düz, qıvrım saçları; yaşıl, göy, qara, qonur rəngli, ala, qıyıq, badamı gözləri; böyük, kiçik çənəni; enli, dar, iri, xırda, uzunsov v ə ya girdə sifəti; qalın və ya seyrək tüklü bədəni; yumru, yastı, uzun, bö- yük, xırda başı ( qafatası); uzun, göd ək, orta boyu; ağ, sarı, qara d ərini nə- z ərə alan antropologiya elmi oxşar əlamətlərin daşıyıcısı olan toplumları əsasən beş irq üzrə təsnif edir: avropoid, monqoloid, neqroid, avstra- loid, amerikanoid. Son iki irqin Avstraliya aborigenl ərinə və Amerika hindula rına aid olması və bəzi antropoloqların hinduları da monqoloid irq sayması bizə imkan verir ki, mövzumuzla bağlı yalnız türk-azər etnosu il ə əlaqəsi olan avropoid və monqoloid əlamətlər üzərində dayanaq. Antropologiya elmi inkişaf etdikcə fərqləndirici əlamətlərin sayı və çeşidləri də artmışdır. Son vaxtlar yuxarıdakı əlamətlərdən başqa, əl və barmaq d ərisinin izi, burun, qulaq və dodağın əlamətləri, qan qrupu, diş- l ərin quruluşu kimi fərqləndirici əlamətlər də antropoloji tədqiqatlarda öyr ənilir. Lakin keçmiş çağlarda bu əlamətlər qeydə alınmadığından etno- genezin dinami kası baxımından müqayisə aparmaq imkansızdır. Ona görə d ə etnik tarixdən danışarkən klassik göstəricilər daha çox önəm daşıyır. Bel ə fərqli fiziki əlamətlərin elmi şərhinə XVIII əsrin ortalarında başlanmış və irqi fərqlər dərinin rənginə görə təsnif edilmişdir. Əvvəllər asiyalıları sarı, avropalıları ağ, afrikalıları qara irqə ayırmaq prinsipi for- malaşmış, sonralar isə neqroid qara, monqoloid sarı, hindular qırmızı, 4 Semitc ənin irs sözü ilə eyni kökdən olan rasa termini rus dilində irq anlamındadır. 5 Дьяконов , 1956, 118 (qeyd 6). 44 kavkasion v ə avropoidlər də ağ dərili kimi verilmiş, təsnifata Avstraliya- Malaziya tipi d ə əlavə edilmişdir. Sonralar hər irqin öz daxili bölgüləri apa rılmışdır. Avropoid irqin braxikefal və dolixokefal tipləri üzrə xeyli lokal çe şidləri verilmişdir: doğu-baltik, alp, dinarid, turanidlər braxikefal, teuto-nordik, mediterran, dalo-nordik, taurid, indid dolixokefal tipl ər sayıl- mışdır. «Deniker turanid irq ə turko-tatar, Haddon is ə turki adı vermişdir». 6 Əlbəttə, haqlı olaraq, belə yanlış bölgülər müasir elmdə qəbul edilmir. Antropoloji tip ə dil ölçüsü ilə yanaşmaq olmaz; ayrıca sami irqi, finuqor irqi, hindavropa irqi olmadığı kimi, ayrıca türk irqi də yoxdur. Bu baxım- dan, türk etnosu bir çox dünya dill ərində danışan toplumların da daxil ol duğu avropoid irqə, Azər xalqı da avropoid irqin kaspi çalarlı aralıq- d ənizi tipinə aiddir. 7 Müasir insan üz ərində aparılan çoxçeşidli antropoloji tədqiqatdan f ərqli olaraq, torpaq altından çıxarılan məhdud göstəricili insan skeletinin informasiya verimi az olur. N əzərə alanda ki, əvvəllər bəzi boylarda ölü- yan dırma gələnəyi də olmuşdur , onda müqayis əyə cəlb olunan materialın da tam olmadığını qəbul etməliyik. Qədim çağların antropoloji materialı paleoantropologiya metodları ilə öy- r ənilir və antropogenez üçün ümumi n əticələr çıxarmağa yardım edir. Qa- barıq nəzərə çarpan fərqləndirici əla- m ətlərdən biri qafatasının ölçüləridir v ə bu ölçülərə görə qafatası dolixoke- fal, mezokefal, braxikefal tipl ərə ay- rılır. 8 Antropologiya elmind ə qafatası ölçüsü mü əyyən metodla 70-88 rəqə- mi ara sında hesablanır: 76-dan aşağı dolixokefal, 76-81 ara sı mezokefal, 81- d ən yuxarı braxikefal sayılır. 9 6 Rasonyi, 8; 7 «Bu antropoloji tipin yerli m ənşəli olması şübhəsizdir. Həmin tip Azərbaycan vilayət- l ərində hələ qədim zamanlarda geniş yayılmışdı. Buna görə də belə zənn edirlər ki, Az ərbaycan xalqının qədim əcdadlarından birini Ön Asiya xalqları arasında axtarmaq lazımdır» (AT 1998, 127); Quzey adamı Homo Nordikus, Alp adamı Homo Alpinus adlandığı kimi, Ağdəniz adamı da Homo Meridionalus adlanır (Kınal 1987, 33). 8 Yunanca kefalon «qafa», braxos «göd ək//qısa», dolixos «uzun», mezos «orta» sözüdür . 9 Чебоксаров - Чебоксарова , 104. долихокефал 45 Qafatası ölçüsü müasir etnik qrupun və ya bütöv etnosun antropo- loji tipini mü əyyənləşdirməyə kömək edir. L. Rasonyi «Tarixdə türklük» adlı bitikdə yazır ki, turanid irqi Ön Asiyaya bağlayan antropologiya uz- manı Bartucz hesab edir ki, türklərdə monqoloid irqin zəif cizgiləri sezilir. 10 Orta v ə Doğu Anadoluda əksər braxikefal tip daşıyıcılarının gəlmə oldu- ğunu düşünmək yanlışdır, çünki burada hələ eneolit və tunc dövrlərində dolixokefal il ə yanaşı braxikefal tip də vardı. 11 Anadolu türkl əri üzərində aparılan antropoloji tədqiqlərə əsaslanan Kamuran Gürün yazır: «Böyük bir g ənəlliklə boy ortadan azca uzun, vücud yapısı makroskel, böyük ço- ğunluqla brakisefal, burun leptorrhinien, göz v ə saçların rəngi gənəlliklə orta, d əri rəngi açıq və ya ortadır». 12 Bu is ə o dem əkdir ki , qafqazdilli , haydilli v ə irandilli xalqlardan f ərqli olaraq, az ər xalqı Güney Qafqaz, Doğu və Güney-Doğu Anadolu, Güney Az ərbaycanın qədim aralıqdənizi tipli dolixokefal əhalisinin - türk etnosu- nun davamçılarıdır. Bu hipotezi təkcə kəllə (qafatası) göstəricisi yox, qan qrupu, qan t ərkibində Q-6- FD fermenti, talassemiya nın genocoğrafiyası, barmaq izi, diş quruluşu kimi müxtəlif sah ələr üzrə alınmış bilgilər d ə təsdiq edir. Bir daha bəlli olur ki, türk etnosu aralıqdə- 10 Kişilər ortaboylu (166-167 sm), yuvarlaq qafataslı, yüksək, yumuru, geniş alınlı, orta tüklü, h ərəkətli və gözəl vücudlu, qısa, lakin bəzi Ön Asiya tiplərindən fərqli olaraq yastı yox, xəfif yüvarlaq ənsəli, aşağıya tərəf ensizləşən sifətli, almacıq sümüyü azca çı- xıq, nisbətən kiçik, düz və qaqa burunlu, kiçik və möhkəm çənəli, kiçik və yatıq qulaqlı, göz yuvası nisbətən dar (lakin monqoloid pərdəsiz), kiçik qara gözlü olurlar. Qadınların gözü daha parlaq v ə canlıdır. Bu təsviri L.Rasonyi daha geniş vermişdir (Rasonyi, 8-9). 11 Alacahöyük v ə Alişarın Het təbəqəsindən çıxan qafaların əksəri braxikefaldır ( Kınal, 34). 12 Türkiy ədə 1937-də aparılmış tədqiqat doğu və güney bölgələrdə əhali arasında dolixo- kefal, Orta Anadoluda is ə braxikefal tipin % hesabı ilə geniş yayıldığını ortaya çıxarmışsa, bütöv Qafqazda aparılan tədqiqatlar da başqa dilli xalqların (gürcü, ləzgi, udi, hay və b.) braxikefal, türk-az ərlərin isə daha çox dolixokefal olduğunu göstərmişdir (Gürün, 54-55); Q.Hümb ətov bu sah ədə müxt əlif antropoloqların apardığı tədqiqatın nəticələrini geniş şərh etmiş, konkret bölgələr üzrə - Gədəbəy, C əlilabad, D əvəçi, Göyçay, Ağsu, B ərdə, Goranboy, Dağıstan və Gürcüstan azərlərinin, Əfqanıstandakı qızılbaş-azərlərin ümumi qafatası göstəricisinin 75-81 arasında, xınalıq, gürcü, inqloy, ləzgi, udi, hay-erməni, avar, saxur, talış xalqlarında isə bu göstəricinin 82-87 arasında dəyişdiyini konkret rəqəmlərlə göst ərmişdir ( Гумбатов, 1998, 53-86). 46 nizi antropoloji tipin ə, onun bağrından qopan türkmən-azər boyları da h əmin tipin kaspi çalarına m ənsubdur. T əəssüf ki, Az ərbaycanda antropologiya elmi z əif inkişaf etmiş, burada Q. F. Debets, R. D. Muğanlinski kimi alimlərin apardığı t ədqiqat işləri yarımçıq qalmışdır. Antropoloq R. Qasımova isə eyni soylu Güney v ə Quzey Azərbaycan türklərini iki ayrı antropoloji tipə ayırmaq məqsədilə quzeyd ə «gəlmə monqoloid tipli türklər» ax- tarmaqla m əşğul olmuş, lakin burada mon- qoloid türk tapa bilm əmişdir. Hətta Dağıstanda yaşayan azərlərin də antropoloji ba xımdan ora- da kı qafqazdilli xalqlardan köklü şəkildə f ərqləndiyi b əllidir. 13 Az ər folklorunda boynu yoğun (h ərfi mənada), göd ərək, ortaboylu, uzun- draz, azman, qalınqaş, 13 Гаджиев 1975, 81; E.Resler, Q.F.Debets, R.D.Muğanlinski, O.Babakov, M.Q.Abduşe- lişvili, L.V.Oşanin, V.V.Qinzburq və başqa antropoloqlar Güney Qafqaz və Türkmənistan əhalisinin ən qədim çağlardan müasir dövrə qədər eyni antropoloji tipin daşıyıcıları oldu- ğunu yazmışlar (Гумбатов, 61-85); Analoji fikri Güney Azərbaycan əhalisi haqqında yabançı antropoloqlar da söyləyir. U.Həşimova diş quruluşuna görə azərlərin eyni antro- poloji tip ə aid olduğunu yazır (Гашимова, 1979, 145); L.Q.Xit Qafqazda barmaq izlərini, A.A.Voronov Güney Qafqazda talassemiya problemini, onunla birlikd ə A.Y.Lısenko, N. İ.Neyulin qan tərkibində qlükoza-6-fosfat dehidrogenez fermenti çatışmazlığı m əsələsini tədqiq edib analoji nəticəyə gəlmişlər (Гумбатов, 64-66). Hətta, bu son t ədqiqatda Q-6-FD gen tezliyi gürcülər üzrə 0,3, haylar üzrə 1, azərlər üzrə isə 11 faiz göst ərici əldə olunmuşdur ki, bu da azər etnosu əcdadlarının subtropik qurşaqda doğulduğunu bildirir. 47 çatmaqaş, enlisifət, yastıbaş, yekəbaş (hərfi mənada), qaba gökslü, tüklü, kosa, seyr əkdiş, tumgöz, alagöz, göygöz, qaragöz, dikburun, fındıqburun, yastıburun, sarışın, ağbəniz, qaraşın və bu kimi çoxlu əlamət-epitet işlənir ki, bu da antropoloji f ərqləndiricilərdir. Xalq dilind ə işlənən «oğuz ölüsü kimi uzanmaq» deyimi qədim oğuz q əbirlərinin uzunluğu və dolayısı ilə oğuzların hündürboylu olması ilə bağlı yaranmışdır. 14 Xorasan türkl ərinin görkəmini onların öz dilindən ve- r ən ərəb alimi Cahiz (VIII-IX əsr) yazır: «Biz cüssəli, iri bədənli, uzun, gur sa çlı, böyük qafalı, geniş omuzlu, geniş alınlı, qalın boyunlu, uzun qollu kims ələrik. Biz ən çox erkək cocuq meydana gətirən, ən çox nəsil yetişdirən, qalın kəmikli, gürbüz, ən azı ekiz cocuq dünyaya gətirən, nəsli ən təmiz, əsəbləri ən qüvvətli, kəmikləri ən mükəmməl kimsələrik». 15 İ. M. Dyakonov Güney Azərbaycanda Göytəpə (m.ö. III-II minil) və T əpə-Hisar, Təpə-Siyalk kulturu sahibləri olan Mada əhalisi ilə müasir Az ərbaycan və Xorasan əhalisinin eyni antropoloji tipə aid olmasını qeyd edir. 16 Yazar Az ərbaycanda yaşayan qədim lulu boylarının aralıqdənizi tipi olduğunu söyləyir və eyni antropoloji tipdən olan qutların da müasir Qarabağ (Şuşa) azərlərinə bənzəməsi fikrini irəli sürən fransız antropoloqu E.T. Hami’y ə istinad edir. 17 Son ill ər İtaliya genetika uzmanları 3 min il önc ə Anadoludan İtaliyaya köçən etrusklar ilə batı türkərin DNH göstərici- l ərində böyük uyğunluq olmasını sübut etmişlər. Bu isə türklərin ilkin Ata- yurdunu Ön Asiyada mü əyyənləşdirən Urmu teoriyasının doğruluğunu bir daha t əsdiq edən amillərdən biridir. “Etrusk-Türk bağı” (2011) bitiyində bu m əsələ geniş şərh olunmuşdur. 14 Sağlam həyat tərzi və yaxşı qidalanma boy artımına səbəb olur. Skandinaviyada keçən əsrin ortalarında orta boy 164-165 sm idisə, indi orta boy 10 sm artaraq 173-174 sm olmuş- dur ( Чебоксаров - Чебоксарова , 161); Q ərbi Azərbaycanın qədim Gögər elind əki Cuci kəndində yaşlı çoğrafiya müəlliminin mənə danışdığına görə, əsrin ortalarında kəndin qədim qəbirlərindən çıxan qafatasının çox iri olması hamını heyrətə salırmış. O, bunlardan qlobus düzəldib dərs keçirmiş. İndi də bəzi qazıntılarda boyu 2 m olan skeletl ər üzə çıxır. 15 Cahiz, 48. 16 « Что касается Мидии и нагорья Ирана, то здесь древнейшим антропологическим типом также являлся тип смуглого, длинноголового европеоида-средиземноморца, распространенный в Хорасане и в Азербайджане и ныне » ( Дьяконов, 1956, 97). 17 Дьяконов, 1956, 104 (qeyd 1); 116. 48 Antropologiya elmin ə yaxından bələd olmayan tarixçilərin bir qismi b əzi türk boyları ilə yanaşı, bütöv türk etnosunu avropoid irq hesab edir, bir qismi is ə b əzi müasir boylarla birlikdə qədim türkləri də monqoloid irq sayır. 18 Türk boylarını yalnız monqoloid və ya yalnız avropoid saymaq metodoloji baxımdan düzgün deyil, hər bir konkret türk boyuna aid fiziki görk əmi, lokal antropoloji tipi bütöv türk xalqlarına aid etmək gələnəyi b əzən siyasi s əbəblərdən, b əzən naşılıqdan ortaya çıxır. Türk boylarının yanlış olaraq, monqoloid sayılması daha bir yanlış nəticənin etnogenez elmind ə formalaşmasına yol açmış, avropoid cizgili müasir türk xalqlarının əksəriyəti «türkləşmiş» etnos hesab olunmuşdur. 19 Az ərbaycanlı antropo- loq R. M. Qa sımova bu yanlış konsepsiyanın qurbanı olduğundan apardığı t ədqiqatların nəticəsini ona uyğunlaşdırmaq istəmişdir. Halbuki onun əldə etdiyi elmi nəticələr özünün də yazdığı kimi, azər xalqının yerli etnos olduğunu təsdiq edir, lakin müəllifin bu yerli etnosun türk deyil, mütl əq «türkləşmiş bir xalq olmalıdır» qənaəti onu daha yanlış yozum verm ə qarşısında qoymuşdur: Güya Azərbaycan əhalisi quzeydə türk- l əşmiş qafqazdilli, güneydə isə türkləşmiş irandilli xalqdır, hər ikisini bura g ələn monqoloidlər türkləşdirib, özləri də dərhal yoxa çıxıb. 20 Əlbəttə, elmd ə bu cür manipulyasiya ciddi sayıla bilməz. Doğrudur, el ə etnik qruplar var ki, onlar müxt əlif millətlərin içində yaşamağından asılı olmayaraq, özün əməxsus antropoloji görk əmini nisbə- t ən saxlaya bilmişlər, necə ki, min il əvvəl Hindistandan çıxıb dünyanın müxt əlif bölgələrinə yayılan qaraçılar etnik əlamətlərlə yanaşı, fiziki tipi d ə saxlamışdır. Lakin məsələyə qlobal yanaşanda aydın olur ki, dünyada qatışığı olmayan, saf irqi təmsil edən etnos yoxdur. Bir uşaq iki adamın (ata- ananın) törəməsi olduğu kimi, hər hansı bir etnos da ən azı iki irqi qatışıqdan yaranmışdır. Hətta neqroid irqin öncə Afrikada deyil, Avropada yarandığını deyənlər var. L.V. Qumilov qeyd edir ki, etnosların çarpaz- laşması bəzən yeni davamlı forma verir, bəzi çarpazlaşma isə tamam yeni 18 Bartucz, L.Rasonyi əksər türkləri, Q.F.Debets azər və türkmənləri, K.Ş.Şahniyazov türkm ən-qıpçaqları avropoid irqə, Z.V.Togan, V.V.Bartold, S.İ.Vaynşteyn və M.V. Kryu- kov is ə qədim türkləri monqoloid irqə aid etmişlər (Bartucz, 414-416; Дебец , 1956, 139; Rasonyi, 7; Шаниязов , 419; Togan, 1981; Вайнштейн - Крюков , 178). 19 « Əski Çin və İslam müəllifləri qırğızların qumral saçlı, mavi gözlü və uzun boylu ol- du ğunu söyləmişlər; bəzi çağdaş alimlər isə türkləri monqoloid irqə aid etdikləri üçün onların türkləşmiş bir qövm olduğu hökmünü çıxarmışlar» (Turan, 1998, 26-27). 20 Касимова, 1975; 49 f ərqli formanın yaranmasına səbəb olur. Onun fikrinc ə, velikorus xalqı uqor, alan v ə türklərin qarışığından törəmişdir. 21 Çeboksarovlar ya zırlar ki, «yer kür əsinin böyük bölgələrində hələ qədim çağlardan irqi metisləş- m ə zonaları olmuşdur». 22 Avropanın doğusu ilə Sibirin batısı, Asiyanın or tası, güneyi və güney-doğusu belə bölgələrdən sayılır. Ən qədim tarix- d ən başlanan metisləşmə olayı bugün də davam edir. Son bir-iki əsrdə azərlər, kütl əvi halda olmasa da, l əzgi, budux, udi, rus, hay (son vaxtlara q ədər), fars, talış, tat, kürd və başqa belə etnik qrup- larla evl ənmiş, qafqaz, hindavropa, irandilli etnoslarla calaşma nəticəsində xeyli iqdış (metis) n əsil törəmişdir. Bu xalqlardan çoxunun az ərlərlə 3-4 min il iç-iç ə yaşadığını nəzərə alanda, bu qarışıq ailələrdən törəyən n əsillərin də az olmadığını düşünmək lazım gəlir. Ərəb qaynaqları iqdışları « ətrak ül-müvəllədin» termini il ə vermişdir. Faruk Sümər yazır ki, «hətta böyük s əlcuq şəhərlərində iqdışlar adlanan, başlarında iqdışbaşılar duran zümr ələr də vardı». 23 Ümumiy ətlə, ekzoqamiya gələnəyinə üstünlük verən türk etnosu başqa millətlə evlənmə məsələsinə çox da qısqanc yanaşmamış, daima içind ə kənar boylara yaşamaq imkanı vermışdır. Böyük türkçü Mah- mud Kaşğari hələ min il əvvəl « Tatsız türk bolmaz, Başsız börk bolmaz» atasözünü bu münasib ətlə işlətmişdir. Q ədim türklərin fiziki tipi təkcə yazılı və arxeoloji qaynaqlarda deyil, h əm də qayaüstü rəsmlərdə, barelyef və daş heykəllərdə əks olunmuşdur. Q ədim türk kurqanları yanında qoyulmuş daş heykəllərin fiziki görkə- mini t ədqiq ed ən antropologlar onların bəzisində avropoid, b əzisində isə monqoloid cizgil ərin üstünlük təşkil etdiyini vurğulamış və bu nəticəyə g əlmişlər ki, «daş heykəllər qarışıq fiziki tipə malikdir». 24 Türk xalqları hələ qədim çağlardan Avrasiyada geniş ərazilərə ya- yıldığı üçün türk etnosunun protoazərlər kimi batıda qalan boyları tam avropoid tipini saxlamış, Altay çevrəsinə miqrasiya edənlər monqoloid irql ə qarışıq (iqdış) tipə çevrilmiş, daha doğuya çəkilib əsas kökdən ayrı düşənlər isə tam monqoloid (yakut-saxa) irqi kimi formalaşmışlar. Mon- qoloid cizgisi sezil ən bəzi boylar sonradan geri dönmüşlər. Tanınmış rus antro poloqları avropoidlərin geri - batıya qayıdışını saqa (skit) və hun ça- 21 Гумилев, 1990, 59. 22 Чебоксаров - Чебоксарова , 111. 23 Сцмяр, 17. 24 Вайнштейн - Крюков , 179. 50 ğına aid edirlər.Tədqiqatlar göstərir ki, saqa boylarına nisbətən hun boy- la rı monqoloid qarışığa daha çox məruz qalmışdır, onların monqoloid ciz- gil əri daha qabarıqdır. 25 Monqoloid p ərdəli epikantus əlaməti indi özünü qazaxlarda çox (25 %), Volqaboyu tatarlarda is ə az (6,5-7 %) göstərir. Bəzi arxeoloqlar yazır ki, «neolit və tunc dövründə avropoidlərin Doğuda monqoloidlərlə ilk kontaktı olan bölgədə avropoid irqinin braxikran variantı yaranmış- dır». 26 Lakin avropoid irqinin braxikefal tipi h ələ qədimdə «Kiçik Asiya, Quzey İran, Güney Qafqaz da daxil olmaqla bir-birilə kontaktda olan Yaxın Şərq tayfaları içində yayılmışdı». 27 Az ərbaycanda dolixokefal tiplə yanaşı, braxikefal-mezokefal tiplərin yayıldığını adi müşahidə ilə sezm ək olur. H ələ orta daş çağında Qobustan sakinləri içində braxikefal və doli- xokefal tip vardı. 28 Körp əni beşikdə saxlamaq gələnəyi braxikefal əlaməti artıran səbəblərdən biri olmuşdur. Q ərbi Azərbaycan antropologiyası üçün xarakterik c əhət neolit dövrün ə aid (Şenqavit), Göyc ə gölünün güney yaxa- sında tunc dövrünə aid (Ördəkli, Sevan) böyük qafa, enlisifət, braxikefal avropoid tipinin v ə həm də dolixokefal (Crarat) avropoid tipinin olma- sıdır. 29 Müasir az ərlərin antropoloji tipi Mingəçevir abidələrindən çıxan skeletl ərin tipindən fərqlənmir. 30 Protoaz ər boylarının yayıldığı ərazilərə və qonşu bölgələrə kənar etnosların gəlməsi burada yad antropoloji tiplərin görünməsinə səbəb ol- muşdur. Belə ki, güney-batıdan IV minildə başlayıb ərəb istilasına qədər davam ed ən sami axınları burada asuroid və quzey-doğudan hindiran ari- l ərinə məxsus avropoid tiplərinin regionda yayılması həmin miqrasiya- larla bağlıdır. Antropologiya uzmanlarının fikrincə, Orta Asiyanın bütöv güney bölg ələrinə m.ö.II minilin ortalarında gələn protoavropoid tipi, yerli xalqlar is ə aralıqdənizi tipi idi. 31 Arxeoloji b əlgələr təsdiq edir ki, qədim 25 Алексеев - Гохман, 56-63. 26 Eyni qaynaq, 70; H ətta Qazaxıstanın avropoid əhalisində monqoloid cizgilərin art- ması son monqol istilası ilə başlanmışdır ( Исмагулов, 1982, 169). 27 Абдушелишвили, 1966 ; Гамкрелидзе - Иванов, 956 . 28 AT, 1998, 58. 29 Алексеев - Гохман , 15-16. 30 Касимова, 1975 , 52. 31 ЭПИЦАД , 41-42 ; Xakas ölk əsində (Minisunsk çuxuru) əhalinin çoxu hələ m.ö.VII- IV əsrlərdə avropoid idi. Taştık kulturu dövründə (m.ö.III - m.s.V əsr) burada monqoloid v ə qarışıq tiplərin olduğunu görmək olur. Zəif monqoloid cizgili taştıklılara 51 türk yurduna g ələn bu protoavropoidlər hindiran tayfaları idi. Məhz o çağda bəzi türk boylarının daha doğu bölgələrə üz tutmasına həmin arilərin a xını səbəb olmuşdur. Antropoloji araşdırmalar aydın göstərir ki, qədim aralıqdənizi tipin kaspi çalarını daşıyan azər-türkmən boylarının xalis saqa (skit) boyları ilə eyni görk əm cizgiləri vardır. Bunu hər üç xalqı təmsil edənlərin antropo- loji tipind ə aydın görmək olur. Bütövlükdə isə yuxarıda deyilənlər bu n ə- tic ələri ortaya qoyur: 1) Az ərbaycan ilk antropogenez bölgələrindən biri- dir; 2) Ön Asiya avropoid irqin aralıqdənizi tipinə aid olan türk etnosunun Atayurdudur. Bu yurdun hüdudları Güney-Doğu Anadolu ilə başlayıb, Bağdad-Həmədan xətti ilə Türkmənistsnın güney bölgələrini, Xəzər boyu il ə Dağıstan, Borçalı bölgələrini əhatə edir və Doğu Anadolu ilə qapanır; 3) Bu Atayurdun ortasında yerləşən Azərbaycanın yerli sakinləri - azər xalqı türk etnosunun aralıqdənizi tipinin kaspi çalarlı davamçıları idi və ən qədim çağlardan davamlı olaraq burada yaşamışlar; 4) Son illər DNH üzr ə tanınmış uzmanların apardığı araşdırmalar da türk etnosunun Ön Asi- yada yarandığını təsdiq etdi və Urmu teoriyasının elmi dəyərini artırdı. Bel əliklə, antropoloji qaynaqlar qədimdə prototürk etnosunun və protoaz ər boylarının antropoloji tipini müəyyənləşdirməyə imkan açan bir sıra bəlgələr ortaya qoyur. Bu bəlgələrdə ilk insan məskənlərindən biri Az ərbaycanın həm də yeni neolit çağında avropoid irqin formalaşdığı regiona düşməsi, protoazərlərin avropoid irqin aralıqdənizi tipinə aid olma- sı bəlli olur. Antropoloji bəlgələr bəzi müasir türk xalqlarında özünü gös- t ərən monqoloid cizgilərin səbəbini aydınlaşdırmağa yardım edir. Belə ki, Urmu teoriyasına görə, Ön Asiyadan IV-II minillərdə iki böyük dalğa il ə doğuya miqrasiya edən prototürk boyları oradakı monqoloid irqlə qa- rışmış, onlarda monqoloid cizgilər yaranmışdır. Sonralar zaman-zaman h əmin monqoloid cizgili türklərin bir qismi Azərbaycana qayıtmışlar. Geri nisb ətən belə cizgilərin artdığını əks etdirən müasir xakasların fiziki tipi onların hələ m.s. VII-X əsrlərə qədər «tibetlilərə və monqollara bənzəməyən sarısaç, göygöz insanlar» oldu ğunu Çin və Tibet qaynaqları qeyd etmişdir ( ПСДК ,199); Minusinsk çölü Güney Sibir, Tuva, Kuznetsk çuxuru, Dağlıq Altay və Doğu Qazaxıstan türklərinin X- XII əsrlərə aid antropoloji tiplərini tədqiq edən rus alimləri yazır: «Bütün sadalanan qruplar bir-birin ə maksimum yaxın olub, eyni morfoloji kompleksə aiddir; braxikran, uzun, enli v ə horizontal baxımda xəfif yastılanmış sifət, az qabarıqlı burun» ( БТВ, 1988 , 158); Güney Türkm ənistanla kelteminar kulturlu Xarəzm əhalisi m.ö.V-III əsrlərə aid qafataslarına görə avropoid irqin doğu-aralıqdənizi tiplərindən idi və burada dolixokefal il ə yanaşı mezokefal çalarlar vardı ( ЭИАСА , 10-14). 52 qayıdan bu boylar protoazər türkləri ilə yenidən qaynayıb qarışmış və bu- rada braxikefal tipl ərin artmasına səbəb olmuşdur. Bel ə geriqa yıtma olay- ları dış oğuz (saqa-qamər) boyları ilə başlasa da, ayrı-ayrı dövrlərdə son oğuz-səlcuq axınlarına qədər davam etmişdir. 2. ARXEOLOGİYA B əşər tarixinin öyr ənilməsində arxeoloji kulturun önəmli yer tutması tarix elminin bu sah əsini son əsrdə xeyli irəli aparmış, onun digər elm sahə- l ərilə əlaqəsi və metodologiyası da inkişaf etmişdir. Ən qədim çağlardan tutmuş son dövrlərə qədər insan yaşamının formalarını öyrənə bilmək üçün minill ərlə torpaq altında qalan bəlgələri ortaya çıxarıb bəşəriyətin keçdiyi inkişaf mərhələlərini sistem şəklində öyrənən axeologiya bu m ərhələləri əmək alətlərinin hazırlanma texnologiyasına və növünə gör ə daş və metal dövrləri üzrə təsnif edir. Daş və metal dövrü üç əsas m ərhələyə, bunlar da daxili bölgülərə - alt, orta, üst qatlara ayrılır. Daş dövründ ən sonra metal dövrü başlanır, lakin metalla yanaşı daş alətlərdən istifad ə hələ bir müddət davam edir. DAŞ DÖVRÜ METAL DÖVRÜ Paleolit dövrü (erk ən daş) Mezolit dövrü (orta daş) Neolit dövrü (yeni daş) Eneolit dövrü (mis – daş) Tunc dövrü D əmir dövrü 2 milyon il əvvəl 12 min il əvvəl 10 min il əvvəl 8 min il əvvəl 6 min il əvvəl 3 min il əvvəl Erk ən daş (paleolit) dövrünün alt mərhələsi 2 milyona yaxın bir zamanı əhatə edir. Orta paleolit 100-80 min il əvvələ qədər, üst paleolit is ə 40-12 min il əvvələ qədər davam etmişdir. 33 M əhz neandertal dövrünü 33 Arxeologiya elmind ə paleolitin ilk mərhələsi şelə qədər adlanır və bu 400 minil əvvə- l ə qədər davam edir. 400-300 minil əvvələ qədər şel, 300-100 minil əvvələ qədər aşel, 100-40 minil əvvələ qədər isə mustye adlanır. Mustyedən sonra üst paleolit gəlir və bu da 40/35-12 minil əvvəli bildirir. «Paleolit mərhələlərinin dövrü barədə müxtəlif fikir- 53 başa vurub paleolitin üst mərhələsinə Homo sapines («gəlişmiş insan») forma sında daxil olan toplumlar içində artıq üç əsas irq yaranmaqda idi. Bu m ərhələdə irqlərin formalaşması başa çatır, ailədaxili qan qohumluğu ekzoqamiya il ə soy qurumunu, bu da öz növbəsində bəsit ibtidai icma qu- ru luşunun ortaya çıxmasına, lokal kulturlar isə gələcək etnik toplumların yaranma sına yol açır. Göründüyü kimi, paleolitin üst qatı bəşər tarixində ictimai münasi- b ətlərin dəyişdiyi mühüm bir mərhələdir. Əslində, biz prototürk boyları v ə prototürk dilinin, protoazər dialektlərinin yaranma tarixinin ən alt qat- larını tədqiq etməyi üst paleolitdən başlaya bilərdik, lakin həmin boyların formalaşdığı bölgələr və miqrasiya yönləri barədə mövcud elmi konsep- siyalara obyektiv yanaşmaq üçün tarixin daha alt qatlarına enməyi lazım bildik. N əzərə alaq ki, prototürk etnosunun formalaşdığı Ön Asiya regio- nunun əsas hissəsi məhz bu əraziyə düşür. Kür, Araz, Zəngi, Yuxarı Fərat, D əclə, hər iki Arpa çaylarının, Göycə, Urmu və Van göllərinin hövzəsi insan əcdadları üçün münasib bölgələr idi, çünki bu ərazilərin həm doğal şəraiti, həm də bol flora və faunası vardı. Ona görə də «Azərbaycanda daş dövrü özünün bütün inkişaf mərhələlərni keçmişdir». 34 Quzey Az ərbaycanın batı və quzey bölgələrində arxeoloji qazıntı çox aparıldığından buralarda xeyli paleolit düşərgələr üzə çıxarılmışdır. Güney Azər- baycanda is ə belə axtarışlar az olduğundan paleolit düşərgələrin qeydə alınması hələ ki, ürəkaçan ol- masa da, daş dövrünə aid xeyli kultur izləri burada da vardır. Azərbaycanla müqayisədə ətraf qonşu bölgələrin də erk ən pale- olit abid ələri azdır və ya heç yoxdur. Qədim Azərbaycan sınırının batı və güney- batı qonşuluğundakı bölgələrdə erkən paleolit abidələri qeydə alın- ma mışdır. Ola bilsin ki, gələcəkdə Anadolunun doğu və güney- doğusunda apa rılan qazıntılar erkən daş dövrünə aid məskənləri ortaya çıxarsın, lakin h ələlik orta və üst paleolit abidələri Ankara civarında (Çubuksu), Kiçik l ər vardır: erkən paleolit - 2,7, 2,5, 2 və 1,7 milyon il; orta paleolit - 150, 100, 75 minil; üst paleolit - 40, 37, 35 minil» ( Мартынов , 21). Ümumiy ətlə, bu tarixi bölgül ər dünyanın müxtəlif bölgələri üzrə dəyişir. Azərbaycanda erkən paleolit 2 mil- yon il əvvəl başlanır, Rusiya ərazisi üçün isə 600-300 minil arasındadır. Bəzi arxeoloq- lar Az ərbaycanda mustye dövrünün 140-150 minil davam etdiyini yazırlar ( Эюйцшов , 16). 34 Эюйцшов , 14. Yüklə 11,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|