“ Ijtimoiy fanlar

Harakat tiplari
. Fanda ob’ektiv borliq narsalari va hodisalari 
harakatining ikki asosiy tipi: progress 
va regress 
farqlanadi. Ularning biri materiya, energiya, axborotning makonda siljishi bilan bog‘liq 
bo‘lib, harakatlanuvchi
 
narsalar o‘z muhim xossalarini o‘zgartirmasligi, ya’ni o‘z sifatini 
yo‘qotmasligi
 
bilan tavsiflanadi. Bular miqdor o‘zgarishlari, makondagi ko‘chishlar yoki o‘rin
 
almashuvidir. Bunga yurib ketayotgan odam, qorong‘i osmon fonida projektor nurining harakati va 
hatto xayolda ayrim ob’ektlardan boshqa ob’ektlarga o‘tish misol bo‘lishi mumkin. So‘nggi zikr 
etilgan holda fikrning muayyan (masalan, formal mantiq nuqtai nazardan to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri) 
yo‘nalishdagi harakati to‘g‘risida so‘z yuritiladi.Ammo harakatning qayd etilgan tipi dunyoda yuz 
berayotgan o‘zgarishlarning butun rang-barangligini qamrab olmaydi. Aksariyat hollarda ular 
narsalarning ichki strukturasidagi qayta qurish bilan birga kechadiki, bu dastlabki narsa sifatlarining 
o‘zgarishi va u butunlay boshqa narsaga aylanishiga sabab bo‘ladi.
 
Harakat shakllari
. Harakat shakllarini tasniflashda qaysi tamoyillarga rioya qilinishiga qarab bunday 
shakllarning har xil miqdori farqlanadi. Masalan, 
XIX asrda materiya tashkil topishining turli 
darajalariga asoslanib,materiya harakatining besh asosiy shakli: mexanik, fizik, kimyoviy, biologik va
ijtimoiy harakat qayd etilgan
. Harakatning mazkur shakllari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bunda 
har bir keyingi harakat o‘zidan oldingi harakatdan kelib chiqadi, unga asoslanadi, biroq, shunga 
qaramay, quyi shakl bilan bog‘lanmaydi. 
Harakatning murakkab shakllarini soddaroq shakllarga 
bunday bog‘lashga urinishlar falsafa tarixida «mexanitsizm», «reduksionizm» (lot. «reductio» – 
«ortga surish») degan nom olgan, harakat ijtimoiy shakllarini biologik shakllar darajasigacha 
soddalashtirish biologizatorlik konsepsiyalarida mavjud. 

---