11-MAVZU. MULOHAZA. XULOSA CHIQARISH 162
2. Induktiv xulosa chiqarish; 3. Analogiya bo’yicha xulosa chiqarish. Inson fikrining umumiylikdan yakkalikka qarab borishi natijasida hosil bo’lgan yangi bilim
deduktiv xulosa deb yuritiladi.
Induktiv xulosa chiqarishda fikr yakkalikdan umumiylikka qarab boradi. Alohida predmet va
hodisalarning o’xshash va farqli tomonlarini tahlil etish asosida
analogiya bo’yicha xulosa
chiqariladi.
1. Deduktiv xulosa chiqarish. Deduktiv xulosa chiqarish ikki usulda amalga oshiriladi: 1)
bevosita deduktiv xulosa chiqarish;
2) bilvosita deduktiv xulosa chiqarish.
1) Bevosita deduktiv xulosa chiqarish. Bir asosdan mantiqiy tahlil orqali yangi fikr (bilim) ni
hosil qilish bevosita deduktiv xulosa chiqarish, deb yuritiladi. Bunda ayrim mushohadalar qayta
ishlanadi. Yangi fikr (bilim) ga asos bo’lgan mushohada xulosaning asosi, hosil bo’lgan yangi fikr
- xulosa bo’lib hisoblanadi.
Bevosita xulosa chiqarishda mantiq usullar yordamida amalga oshadi.
Bunday mantiqiy usullariga quyidagilar kiradi:
a) almashtirish orqali xulosa chiqarish b) aylantirish orqali xulosa chiqarish v) predikatga qarama-qarshi qo’yish g) mantiqiy kvadrat . a) Almashtirish shunday mantiqiy usulki, bunda asos bo’lgan hukmning sub’ekti (S)
xulosaning predikatiga (R), uning predikati (R) esa xulosaning sub’ekti (S) ra almashtiriladi.
Bundan fikrning mazmuni o’zgarmay qoladi. Masalan: Guruhimizning ayrim talabalari (S) —
a’lochi (R). Demak, ayrim a’lochilar (S) — guruhimiz talabalari (R).
Almashtirish chiqarilgan xulosaning aniq bo’lishini ta’minlaydi. Almashtirish natijasida umumiy
tasdiq (A) mushohadadan juz’iy tasdiq (J) ni hosil qilish mumkin. Masalan: Respublikamizning
barcha viloyatlari davlatga paxta topshirish shartnomaviy majburiyatlarini bajardilar. Demak,
Toshkent viloyati ham davlatga paxta topshirish shartnomaviy majburiyatlarini bajardi. Berilgan
xulosani quyidagi sxemaga solish mumkin:
Barcha S — R (A)
Demak, ayrim S — R (J) Shuningdek, almashtirish natijasida umumiy inkor hukm (E)dan umumiy
inkor hukm (E)ni, umumiy tasdiq hukm (A)dan umumiy tasdiq hukm (A)ni hosil qilish mumkin,
