“ Ijtimoiy fanlar

12-MAVZU. ARGUMENTLASH VA BILIMLAR TARAQQIYOTINING MANTIQIY SHAKLLARI 
175 
boshlamagan” degan tezis (V) o‘rniga, “A shaxs umuman janjal bo‘lgan erda yuq edi” degan 
tezisni (A) isbotlashga xarakat kilinadi.
Ikkinchi tezisni isbotlab bulmaydi, chunki A shaxsning janjalda qatnashganligini ko‘rgan guvohlar 
bor.
II.Argument (asos)larga taalluqli xatolar:
1.
Asoslarning xatoligi. Tezis isbotlanganda yoki rad etilganda xato argumentlarga chin deb 
asoslanish natijasida atashib yoki bilmasdan mantiqiy xatoga yul qo‘yiladi. Masalan, Qadimgi 
grek faylasufi Fales o‘z talimotini hamma narsa suvdan paydo bo‘lgan, degan fikrga asoslanib 
yaratgan.
2.
Asoslarni avvaldan taxminlash shaklidagi xato. Tezis isbotlanmagan argumentlarga 
asoslansa, bunday argumentlar tezisning chinligini isbotlamaydi, balki tezisning chinligi 
taxminlanadi, xolos.
3.
“Aylanma isbot etish”deb nomlanuvchi xato. Tezisning chinligi argumentlar orqali, 
argumentlarning chinligi tezis orkali isbotlansa mantiqiy xatoga yul qo‘yiladi. Masalan,
“So‘zning qudrati fikr bilan o‘lchanadi”, degan tezisni “Fikrning qudrati so‘z bilan o‘lchanadi”, 
deb isbotlasak, yuqorida aytilgan xatoga yo’l qo’yiladi. III.Isbotlash usuli (demonstratsiya) bilan 
bog‘liq, xatolar.
1. “Yolgon (soxta) isbotlash”. Agar tezis uni isbotlash uchun keltirilgan argumentlardan bevosita 
kelib chiqmasa, mantikiy xatoga yul kuyiladi. Bunda tezisga aloqador bo‘lmagan argumentlarga 
asoslaniladi. Masalan, “A shaxs yomon odam”, degan tezis “Tunda yomon odamlargina ko‘chada 
yuradi”, “A shaxs ko‘chada tunda yuribdi” degan argumentlar bilan asoslansa, fikr yuzaki (soxta) 
isbotlangan bo‘ladi.
Argumentlashning mantiqiy asoslarini bilish va baxs yuritish koidalariga amal kilish tafakkur 
madaniyatini yukori darajaga ko‘tarish imkonini beradi. Bilishning maqsadi qayd kilingan 
hodisalarning mohiyatini tushuntirishdan iborat. Buni hamma vakt ham mavjud tasavvurlar, 
prinsiplar yordamida amalga oshirib bulmaydi. Bilish jarayonida ma’lum bir ziddiyatlar, birinchi 
navbatda, mavjud bilimlarimizning erishgan darajasi bilan yangi bilish vazifalarini xal qilish 
zaruriyati o‘rtasida ziddiyat kelib chiqadi, muammoli vaziyat paydo buladi. Bunday ziddiyatlar, 
ayniksa, kundalik hayotimizda murakkab vazifalarni hal kilishda, fanda esa tub burilishlar davrida 
yaqqol namoyon bo‘ladi. Mana shunday vaziyat, masalan, tabiatshunoslikda XIX asrning oxiri va 
XX asrning boshlarida radioaktivlik hodisasiiing kayd kilinishi, elektronning kashf etilishi, 
nurlanishning kvant xususiyatga egaligining asoslanishi va shu kabi kashfiyotlar natijasida 
vujudga kelgan. Uning mohiyatini tabiatshunoslikning, birinchi navbatda, fizikaning mavjud 
qonunlari va prinsiplarining yangi qayd kilingan xodisalarni tushuntirish uchun etarli emasligida, 
deb bilmok zarur.
Shuni ham aytish kerakki, ilmiy bilishda muammoli vaziyatni fan tarakkiyotining ichki ehtiyojlari 
ham keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, hozirgi paytda fanda sinergetika g‘oyalari va 
metodlarini tushuntirish, matematikada aksiomatikaning imkoniyatlari va qo‘llanish sohalarini 
aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan vazifalarni hal qilish zaruriyati yangi vaziyatni yaratadi. Bilimlar 
taraqqiyotining mantiqiy shakllari: muammo, gipoteza, nazariya
Muammo 
- javobi bevosita mavjud bilimda bo‘lmagan va echish usuli noma’lum bulgan savoldir. 
SHuning uchun xam muammoni qo‘yish va hal qilish mavjud bilimlarni qayta ishlash, ba’zi 
hollarda esa, xatto, ular doirasidan chetga chiqishni, yangicha echish usuli, metodlarini qidirishni 
taqozo etadi. Qanday muammolarni ilgari surishni, uni muxokama kilishning xususiyatini amaliy 
faoliyatimiz va bilishimiz extiyojlari belgilab beradi.
Muammoni muvaffaqqiyatli hal qilishning zarur shartlaridan biri uni tug‘ ri qo‘yish va anik bayon 
kilishdan iborat. To‘g‘ri ko‘yilgan savol, V.Geyzenberg aytganidek, muammoni echishning 
yarmidan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Muammoni to‘g‘ri quyish uchun muammoli vaziyatni aniq 

---